مقالات خرداد ۱۳۹۸
متن الرد علی الزنادقه هشام بن الحکم چنانکه قبلا هم آقای حسين مدرسی احتمال داده است به نظر بايد همان متن دو تکه ای باشد که در احتجاج طبرسي در پنجاه صفحه نقل شده و گرچه بخش اعظم آن در نسخه های کنونی احتجاج به نقل هشام نيست اما در بحار اين نقل از احتجاج با روايت از هشام نقل شده ( نک: احتجاج، 2 / 197 تا 200؛ 2/ 212 تا 250؛ مقايسه کنيد: بحار، 4/320). تکه هایی از اين متن با کمی...
پنجشنبه ۳۰ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۴۳
از خوش اقبالی ماست که دوره تفسيری معتزلی به قلم يکی از مهمترين نمايندگان مکتب معتزله در سده پنجم قمری خراسان امروزه در اختيار ماست و ما را با پيشينه تفسير معتزلی از قرآن و نحوه تفکر و تأملات معتزليان درباره قرآن کريم آشنا می کند. حاکم چشم (حاکم جشمی) دانشمند بلند مرتبه ايرانی و خراسانی علاوه بر اين تفسير چند تفسير ديگر و از جمله به زبان فارسی نوشته بوده که...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۳۳
کتاب اندیشه اصلاح دین در ایران تألیف آقای مقداد نبوی رضوی حقیقتا نمونه اعلایی است از یک پژوهش آشفته در حوزه تاریخ اندیشه. زیر بنای اين کتاب دو چیز است: اخبار آحاد و شایعات. این کتاب با همه زحمتی که نویسنده در تألیف آن کشیده به نظر من اثر غیر معتبری است و داوری های آن کاملا غیر علمی است. نویسنده متوجه یک امر اساسی نبوده و آن اینکه در مقایسه و بیان تأثیرات و تأثرات...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۱۱
اين نامه نگاری ميان حضرت امير (ع) و معاويه را علاوه بر نصر بن مزاحم، بلاذري هم نقل کرده، گرچه نقل بلاذري اندکی نقص دارد و همانطور که استاد ما آقای مادلونگ ابراز داشته اين ناشی از آن است که برخی فقرات آن را محتملا بلاذري مخالف عقايد اسلاف اهل سنت می دانسته است؛ به همان دليلی که طبری از نقل کل آن اجتناب کرده. اين در حالی است که سند اين روايت به ابومخنف بر می گردد و...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۰۵
درباره خدمات علامه مجلسی به تشيع و احاديث و نشر فکر شيعی بسيار نوشته اند. بحار الأنوار او کاری بی ترديد سترگ است و اثری است کم نظير در کل تمدن اسلامی. نه صرفا به جهت نوع تبويب و جامعيت آن بلکه همچنين به دليل چگونگی و سير تدوين آن برخاسته از بينشی آگاهانه و دقيق. بحار الأنوار محصول کاری گروهی با برنامه ريزی دقيق است و البته با اين وصف اثر مجلسي در سطر سطر کتاب...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۵۲
من دو يا سه نسخه از معارف القرآن مرحوم ميرزا مهدي اصفهانی را از سال ها پيش داشتم و بخش های زيادی از آن را خوانده بودم. ديروز در کتابخانه دانشگاه پرينستون ديدم چاپ چهار جلدی و پاکيزه آن به کتابخانه رسيده. بنابراين آن را امانت گرفتم و الآن مشغول خواندن آن هستم. محققان کتاب زحمت زيادی کشيده و طبعی خوب و قابل قبول از متن کتاب به دست داده اند. ناشر آثار ديگر ميرزا را...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۵۰
کتاب جانشينی محمد (ص) تأليف پروفسور ويلفرد مادلونگ مهمترين کتابی است که تاکنون در تاريخ اسلام شناسی درباره اين موضوع نوشته شده. اين کتاب به روشنی نشان می دهد که سقيفه حاصل برنامه ريزی دقيق و همه جانبه ای بر عليه شکلگیری جانشينی خاندان پيامبر و علیه تحقق خواست پيامبر بوده است. کما اينکه نزاع ميان مهاجرين و انصار و نخبگان دو جامعه مکه و مدينه را در اين زمينه به بحث...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۳۵
در مسائل الطرابلسيات الأولی، شريف مرتضی فصل مهمی دارد درباره رد احاديث عالم ذرّ و طينت. او به کلی اين احاديث و اصالت آنها را رد می کند و ساحت تشيع را از اين گونه احاديث مبرا می داند. اين مسائل که از مهمترين آثار شريف مرتضی است به زودی با تصحيحی انتقادی منتشر می شود. الآن دست ناشر...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۳۳
تمام بنياد فکری الهيات و طبيعيات ميرزا مهدی اصفهانی بر احاديث ذر و عالم طينت و خلق ارواح ما قبل الابدان استوار است. در واقع اگر اين احاديث حجيت نداشته باشند (چه به دليل اينکه اخباری آحادند و چه به دليل ضعف اسانيد و غير اصيل بودن آنها و جعل آنها توسط غلات) منظومه فکری ميرزا مهدی اصفهانی فرو می ريزد. به همين دليل در سرتاسر معارف القرآن دهها و شايد چند صد حديث درباره...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۳۲
من سال ها قبل در مجله کتاب ماه دين مقاله ای درباره منابع مذهب کراميه (اتباع محمد بن کرام) منتشر کردم و در آنجا نشان دادم که کتاب الایضاح اثر احمد بن ابی عمر الأندرابي که اثری درباره علوم و قرائات قرآنی است کتابی در سنت کراميه است و اندرابي خود بر اين مذهب بوده است. در مذهب کراميه تعابير "الأستاذ" و "الزاهد" تعابير شايعی است برای نام بردن از علمای این مذهب. گاهی هم...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۳۱
ميرزا مهدی اصفهانی (قدس سره) در معارف القرآن احاديث زيادی نقل می کند. شايد حدود شصت درصد کتاب فقط نقل احاديث است و البته در بسياری موارد احاديثی تکراری. جز به ندرت از سوی او تلاشی صورت نمی گيرد که تطابق باورهای دینی و معارفی اش را با الفاظ و منطوق و مفهوم احادیث تبیین کند. معمولا نخست باور خود را در چند صفحه مطرح می کند و بعد چند ده حدیث را پشت سر هم نقل می کند. حال...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۲۴
برای من که تقريبا عمده آثار شيخ احمد احسایی را خوانده ام (مجموعه شرح الزيارة، شرح الفوائد، شرح عرشيه، شرح مشاعر، جوامع الکلم) و از ديگر سو با آثار مرحوم ميرزا مهدی اصفهانی مأنوسم ترديدی وجود ندارد که ميرزای اصفهانی تحت تأثير آثار شيخ احسایی بوده است. قبلا هم نوشته ام که احتمالا در نجف او مدتی آثار احسایی و شيخيه را می خوانده است. در کتاب معارف القرآن، شيوه بحث...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۲۳
من مکرر در نوشته ها و سخنرانی ها و مصاحبه هایم گفته ام که ميان اسلام شناسی دوران شرقشناسی غرب در سده نوزدهم و تا نيمه سده بيستم و آنچه امروز به عنوان اسلام شناسی در دانشگاه های غرب مطرح است بايد فرق گذاشت. يکی از اين تفاوت ها مربوط است به شيوه و محتوا و دامنه های پژوهش. سنت شرقشناسی از قرن نوزدهم سنتی مبتنی بر فيلولوژی تاريخی و نقد متن و بررسی های متنی بود. به همين...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۲۲
احتجاج طبرسي کتابی در نوع خود کم نظير در سنت شيعی است. نويسنده آن اين کتاب را در دفاع از ضرورت مباحث کلامی نوشته و از مطاوی کتاب هم پيداست که در فقه هم تخصص داشته. برخی نقل های کتاب منحصر به فرد و بسيار با اهميت است. با اين وجود عمده آنچه او نقل کرده در ديگر منابع حديثی ما موجود است. بخش زيادی از احتجاجات نقل شده در اين کتاب منقول از تفسير منسوب به امام حسن عسکری (ع)...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۲۱
در منابع حديثی ما احاديثی با متونی بلند و يا در واقع آنچه به عنوان "احاديث طوال" خوانده می شود کم نيست. گاهی اين احاديث در برگيرنده خطبه ای بلندند و گاهی مکتوبی مطول و در بسياری مواقع هم متن گفتگو و يا مناظره ای بلند را شامل می شوند. طبعا با توجه به محدوديت توانایی حفظ راويان از يک سو و محدوديت نوشت افزارها و کاغذ و از اين قبيل در عصر پيامبر (ص) (در اين مورد خاص،...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۲۰
درباره تفسير فرات کوفی تاکنون سخن خطا زياد در نوشته ها و مقالات گفته شده. مثلا اينکه او از حسين بن سعيد اهوازی روايت می کرده و يا اينکه پدر شيخ صدوق و ابن وليد قمي از راويان او بوده اند. فرات کوفي بر مذهب زيدی بود و با اماميه نزديکی خاصی نداشت. عمده مشايخ او زيدی مذهبند و در ميان آنان اگر کسی مانند جعفر بن محمد بن مالک فزاري ديده می شود نه به خاطر ارتباط فکری و کلامی...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۱۹
ملا امين استرابادي چه زمانی شيراز را به قصد مکه ترک کرد؟
دوستی گرامی از اصحاب کانال از من پرسيده چرا در مقاله ملا امين استرابادی که بيست و اندی سال قبل نوشتم و بعدا دو مرتبه منتشر شد در استدلال بر اينکه امين استرابادی حدود سال 1015 وارد مکه شده چنين نوشته ام: "سال ورود وی به مکه روشن نیست، ولی می‌دانیم که نسخه‌ای از آثارش در سال ۱۰۱۴ق در شیراز کتابت شده است." مگر...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۰:۵۶
عن محمد بن عيسي بن زياد، قال: كنت في ديوان ابن عباد، فرأيت كتابا ينسخ، فسألت عنه؟ فقالوا: كتاب الرضا إلي ابنه عليهما السلام من خراسان.فسألتهم أن يدفعوه إلي، فدفعوه إلي، فإذا فيه: بسم الله الرحمن الرحيم،أبقاك الله طويلا، وأعاذك من عدوك يا ولدي! فداك أبوك! قد فسرت لك ما لي، وأنا حي سوي رجاء أن يمنك [الله] بالصلة لقرابتك ولموالي موسي وجعفر رضي الله عنهما. فأما...
چهارشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۰:۵۵
مصححی به نام دکتر رمضان يلدرم چند ماه پیش متن کتاب عيون المسائل حاکم جشمي را منتشر کرد که هرچه نامش باشد حتما آنچه خود آن را" تحقيق ودراسة" ناميده نيست. تصحيحی بيش از حد اندازه نازل از يک متن کلامی با اهميت وصفی است که می توان بر آن نهاد. ناشر از دست کم سه نسخه موجود اين اثر تنها يک نسخه را در اختيار داشته و آن را به خطا نسخه ای منحصر به فرد تصور کرده است. متأسفانه...
شنبه ۱۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۴:۱۰
در یکی از شماره های مجله کتاب شیعه دیدم کتاب الحدود ابن قاروره که از کلمات و گفتارهای شریف مرتضی متنی درباره تعریفات و حدود کلامی ترتیب داده منتشر شده. تصحیح نسبتا خوبی است گرچه غلط هایی در‌آن دیدم. با این وصف متأسفانه محقق کتاب تذکر نداده که حق تقدم در شناسایی این متن با شادروان استاد محمد تقی دانش پژوه است و او اولین بار این متن را نزدیک چهل و پنج سال پیش منتشر...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۳:۳۵
تاکنون چند نوشته محققانه و بسیار عالمانه از ایشان دیده ام و خوانده ام. نمونه اعلای تحقیق و تتبع و دقت ورزی در تراجم نویسی و نسب نگاری است، یادآور نسل محققان برجسته ای (از عراق) مانند مصطفی جواد و ادبایی مانند مرحوم محمد رضا شبیبی. خوب است همتی شود مجموعه نوشته های ایشان به صورت مجلدی منتشر شود. دیدم مؤسسه کتاب شیعه کتاب هایی را با تعلیقات ایشان منتشر کرده. کار...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۳:۳۵
در یکی دو سال اخیر که روی نسخه های آثار شریف مرتضی کار می کردم از دو فهرست موسوم به دنا و فنخا که با تلاش و همت جناب آقای درایتی تنظیم و منتشر شده بسیار استفاده کردم. حقیقتا هر دو کتاب آبرویی برای فرهنگ ایرانی و کتابخانه ها و گنجینه های نسخ خطی ایران است. امیدوارم که جناب درایتی دامنه کار را گسترده تر کنند و در بهبود و تکمیل این دو کتاب همچنان کوشا باشند. بد نیست...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۳:۲۷
در سال های اخیر روند انتشار آثار کلامی اشاعره شتابی تازه یافته است. بخشی از آن به دلیل کشف آثار مهم کلامی از متکلمان قدیم اشاعره است. در سال های اخیر نسخه های خطی چندین اثر از باقلانی کشف شد (از جمله کتاب کشف الاسرار او که من خود درباره آن نوشتم و همچنین کتاب اکفار المتأولین او و همچنین نسخه های جدیدی از هدایه و ...). بخشی از آن هم به دلیل روند رو به افزایش تدوین...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۵۷
از نسخه هایی که قاضی جعفر ابن عبد السلام در سده ششم قمری از کوفه به یمن آورد مجموعه ای است از احادیث منسوب به کتاب علی (ع) به روایت امامزاده عبد العظیم حسنی به روایت از امام جواد (ع). از این متن چند نسخه در کتابخانه های یمن دیده ام. سند آن چنین است: بسم الله الرحمن الرحيم وبه نستعين رب يسر وتمم وأعن يا كريم.
أخبرنا القاضي الأجل الإمام شمس الدين جمال الاسلام...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۵۶
چهارشنبه هفته پیش درباره متن کتاب اخبار فخ که آقای ماهر جرار سال ها پیش در بیروت منتشر کرد اینجا در مؤسسه مطالعات عالی پرینستون سخنرانی کردم. امیدوارم متن سخنرانی را همراه با شواهد و توضیحات به صورت مقاله ای در یک مجله ای منتشر کنم. خلاصه بحث من این بود که اصل این کتاب احتمالا اثری بوده در ژانر قصه نویسی (مانند آثار ابو الحسن بکری) که بعدا مواد دیگری و از جمله متن...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۵۱
در کتابخانه تیموریه به شماره تفسیر ۳۴۹ نسخه ای هست از سده چهاردهم تحت عنوان تفسیر سوره هل اتی که در عنوان نسخه به شریف مرتضی نسبت داده شده. البته یک نسخه دیگر از این کتاب را هم که از سال ۱۱۱۱ ق است سید محسن امین در اعیان الشیعه (جلد ۹ ص ۴۲۷) معرفی کرده که آنجا هم به شریف مرتضی منسوب شده. این کتاب قطعا از شریف مرتضی نیست. خود نسخه هم با اینکه نسبتا پر برگ است اما کاملا...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۳۸
ما ایرانیان قدر بزرگان خود را نمی دانیم. از من می پرسید چرا؟ در پاسخ نمونه شادروان استاد محمد تقی دانش پژوه را شاهد می آورم. نوشته کوتاه او با عنوان "سرگذشت من" را بخوانید تا ببینید او چگونه آدمی بوده است و در علم و دانش چه تلاش هایی که نکرده. آدمی که مراتب علمی و اداری و دانشگاهی را بر طبق موازین، نه مانند آنچه در این سال ها می بینیم طی کرده، متن های اساسی را خوانده...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۳۵
این کتاب که همین چند سال پیش منتشر شده را دو سه روز پیش از کتابخانه دانشگاه پرینستون گرفتم و یک صبح تا شب آن را تمام کردم. مجموعه نامه های علامه محمد قزوینی به مرحومان فروغی و عباس اقبال علاوه بر جذابیت ادبی و اهمیت تاریخی آن حاوی نکته های عبرت آموز و درس های مهمی برای زندگی هم هست. کتاب شامل اطلاعات مهم درباره زندگی قزوینی، احوال آلمان و فرانسه در دوره بعد از جنگ...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۳۳
در چند دهه اخیر اندیشه ایران به مثابه یک مسئله از گفتمان و بل بهتر بگویم گفتمان های مختلف روشنفکری دینی ما تقریبا غایب بوده است. منظورم نسبت میان دین و ملیت تنها در مقام بحثی فلسفی نیست. به طور مشخص منظورم نسبت میان ایران به عنوان یک هویت تاریخی و به عنوان یک اصطلاح و مفهوم ملی است با اسلام و تشیع در بستر تاریخی آن. به راستی چقدر روشنفکران دینی ما درباره نسبت...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۳۱
دوران قاجار و به ویژه عصر ناصری دوران شکوفایی و رشد بی سابقه چاپ کتاب در ایران است. هزاران کتاب در موضوعات مختلف به صورت سنگی چاپ شد. در سال های اخیر تلاش های خوبی برای گردآوری و دیجیتالی کردن مجموعه آثار چاپ سنگی دوره قاجار در ایران و جاهای دیگر صورت گرفته. تاکنون تحقیقاتی درباره تحلیل این آثار منتشر شده اما هنوز جای چندین کتاب و رساله دکتری و برگزاری چندین...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۲۵
مرحوم استاد دکتر سید ضیاء الدین عسکری فرزند مرحوم علامه سید مرتضی عسکری. ایشان از همکاران مرحوم آقای عسکری در تدوین آثار تحقیقی و تاریخی بود و خود نیز در تدوین آثار درسی در حوزه ادبیات عرب چندین کتاب منتشر کرد. رساله فوق لیسانس او در زمینه اعلام جغرافیایی فتوح البلدان بلاذری بود و در ادبیات عرب دکترا داشت (اگر اشتباه نکنم رساله دکتری او درباره مبانی ریشه شناسی...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۲۱
حدیث سهمی مهم در منظومه اندیشه دینی ما دارد. بدون مواجهه نقادانه با حدیث هیچ گونه اصلاح اندیشه دینی در اسلام ممکن نیست. در اسلام سنی و سلفی گرا جریان تدوین حدیث تحت تأثیر دو سازمان سیاسی و دینی رسمی و نهادی بوده: یکی در آغاز اسلام که حدیث در پیوند با نهاد قدرت خلیفگان و برای مشروعیت دهی به اعمال قدرت آنان به ویژه در عصر اموی و البته تا اندازه ای هم در آغاز عصر...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۲۰
در مجلدات دائره المعارف بزرگ اسلامی مقاله ابن مردویه را من نوشتم. ابن مردویه اصفهانی محدث نیمه دوم سده چهارم و اوائل سده پنجم قمری صاحب تفسیری روایی از قرآن بوده که سیوطی در الدر المنثور از آن نقل می کند. اخیرا نسخه بسیار کهن و ظاهرا منحصر به فرد یکی از مجلدات آن را یافتم، در ۲۵۵ برگ. نسخه سماعات مختلفی بر خود دارد بعضا از سال های ۵۲۷ و ۵۲۸ ق (برگ های ۱۸۱ ب و ۲۳۶...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۱۸
چند روزی آلمان بودم و در هامبورگ یک سخنرانی داشتم درباره امالی قاضی عبد الجبار همدانی. کنفرانسی بود درباره نسخه های خطی حدیث و اشخاص مختلفی ارائه سخنرانی کردند از جمله آقای راب گلیو و پروفسور مورانی. همه سخنرانی ها خوب بود، در موضوعات مختلف از جمله نسخ خطی شروح کتب اربعه شیعی و همچنین درباره نسخه های خطی آثار فقهی قاضی نعمان و چند سخنرانی هم درباره نسخ صحیح...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۱۷
برای شناخت تاریخ شکلگیری نهاد روحانیت شیعی باید به تحولات فکری و دینی و سیاسی سده نوزدهم ایران و عراق توجه کرد. قبل از هر چیز مطالعه شکلگیری جریان اصولی در عراق و ایران از دوران وحید بهبهانی به بعد. شکلگیری نهاد روحانیت در شکل کنونی آن به سده نوزدهم باز می گردد و در این میان مهمترین عامل پیروزی اصولیان بود بر اخباریان و قدرت گرفتن تدریجی علمای اصولی در عتبات و...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۱۷
مرحوم محقق طباطبایی در طی چند سفر مجموعه نسخه های خطی حدیث و فقه آستان قدس را فهرست کرد که متأسفانه تاکنون منتشر نشده. به خاطر دارم آن مرحوم می فرمود که صورتی از آن فهارس ندارد و هرچه هست در اختیار خود کتابخانه آستان مقدس است. امیدوارم با همت آستان قدس و مدیریت آنجا این فهرست ها منتشر شوند. تردید ندارم که نکات و یافته های تازه ای باید در آن باشد. خود آن مرحوم وقتی...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۱۵
امشب داشتم سیاهه آثار منتشر شده دوست قدیم و گرامی آقای جعفریان را می دیدم و در دل بارها آفرین گفتم بر همت او. چه بسیار متن ها و اسناد مهم از دوران های صفوی و قاجار و غیر آن برای نخستین بار توسط آقای جعفریان منتشر شده و به کار محققان حوزه های مختلف دین و تاریخ می آید. این از خوش اقبالی نسل کنونی است که کسی همچون آقای جعفریان را دارد با این همت عالی و خستگی ناپذیر. در...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۱۵
این نوشته کوتاه را به شادروان مرحوم دکتر سید ضیاء الدین عسکری تقدیم می کنم
نقش ائمه (ع) در احیای دین، مجموعه ای از درس های عمومی مرحوم علامه سید مرتضی عسکری است که بعدها صورتی از متن پیاده شده آن در چندین مجلد منتشر شد. من الآن درست نمی دانم که از چه زمانی این درس ها شروع شد اما می دانم که تا سال ها ادامه داشت و من خود در برخی از جلسات عمومی این درس ها شرکت کرده...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۱۳
در اینکه تصحیح اعتقادات الامامیه که در حقیقت ردیه ای بر اعتقادات شیخ صدوق است تألیفی اصیل از شیخ مفید است هیچ تردیدی وجود ندارد. با این وجود عنوانی که در فهرست آثار شیخ مفید به این کتاب داده شده بوده به صورت كتاب جوابات أبي جعفر القمي ضبط شده و درست آن هم همین است (جوابات به معنی ردیه هم به کار می رود. یعنی پاسخ دادن به معنای اعم آن و نه صرفا پاسخ دادن به پرسش کسی....
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۱۳
من به تاریخ يكشنبه ۱۹ تير ۱۳۹۰ یادداشتی در کاتبان منتشر کردم درباره یک نسخه ای از امالی شریف مرتضی که چند ماه قبلتر از آن در کتابخانه سلیمانیه و در ضمن نسخه های راغب پاشا دیده بودم. آدرس این یادداشت این است:
http://ansari.kateban.com/post/1779
چندی پیش که داشتم مقاله فهرست نسخه های خطی شریف مرتضی که همین چند ماه اخیر در مجله کتاب شیعه به وسیله آقای حیدر البیاتی (ظاهرا از عراق)...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۱۲
مقاله ای دیدم که اخیرا در مجله Journal of Shi'a Islamic Studies که در لندن ظاهرا چاپ می شود منتشر شده درباره نوبختی صاحب الیاقوت. مقاله که چند صفحه ای بیش نیست علاوه بر نامفهوم بودن زبان انگلیسی آن مملو از مطالبی عجیب و غریب و خطاها و استنباطات غلط و بد فهمی هاست. به نظرم نقد آن فایده ای ندارد و حیف از وقت. منتهی نکته ای در آن دیدم که به سبب آن حقیقتا از انتشار مقاله در این مجله...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۰۹
متأسفانه در سال های اخیر ملاحظه می شد که برخی از روشنفکران دینی در ایران در مقام نوعی مقایسه میان برداشت هایی از فقه شیعی و ایدئولوژی داعش بر ضرورت اصلاح فکر دینی تأکید می کردند. البته در ضرورت اصلاح فکر دینی و اجتهاد در اصول و بارور کردن فقه اجتهادی مبتنی بر ضرورات و مقتضیات زمان و مکان و در نظر گرفتن مقاصد و مصالح شرع و مردم و از همه مهمتر اندر ضرورت در نظر گرفتن...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۰۸
در کانال های تلگرامی و سایت های مجازی و رسانه های اجتماعی دلبسته به معارف دینی در ایران چیزی که خیلی جلوه می کند اقبال کم نظیری است که در سال های اخیر نسبت به مطالب عرفانی و کلمات حکمی و پندنامه های بزرگان عرفان پیدا شده و انواع و اقسام ذکرها و چله نشینی ها بر زبان این بزرگان توصیه می شود. من در اینجا کاری به تحلیل این موضوع ندارم و آسیب شناسی هم نمی خواهم بکنم اما...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۲:۰۷
اين روزها معمولا از آدم های بی اطلاع زياد شنيده می شود که در دوره پهلوی پدر و پسر آدم های متخصص و کاردان توليت امور را در دست داشتند. اما آگاهان به تاريخ به درستی می دانند که در هر دو دوره رضاخان و پسرش محمد رضا رجال مستقل به حاشيه رانده شدند و به تدريج و با به کارگيری انواع حيل رانده و خانه نشین شدند. در طی زمان هم به تدريج جای رجال کارآمد تربيت شده نظام ديوانسالاری...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۵۵
بر روان معلم بزرگ اخلاق و ادب و تعلیم و تربیت، مرحوم علامه کرباسچیان درود می فرستم. برای ما دانش آموختگان مدرسه علوی خاطرات تحصيل در اين مدرسه، نظام آموزشی اصلی و جانبی آن، نوع تعامل معلمان و متولیان مدرسه با دانش آموزان، امکانات گسترده و آداب خاص مدرسه از آن چيزهایی است که همواره با ما زنده است و هیچ گاه فراموش نمی...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۵۳
مرحوم شيخ هادي طهرانی معروف به مکفّر با وجود آنکه خود از شاگردان مرحوم شيخ انصاری بود اما برخلاف ديگر شاگردان شيخ در بسياری از مبانی اصولی با شيخ اختلاف نظر داشت. در سبب تکفير شيخ هادی از سوی ميرزا حبيب الله رشتي اقوال مختلف است اما گويا همين مخالفت ها و نوع نگرش انتقادی او نسبت به آرای علمای ديگر موجبات تکفير را فراهم کرد. اين تکفير البته از سوی بيشتر معاصرانش...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۵۲
در قديم مرسوم این بود که يکی از دو کتاب عده شيخ و يا در سطح محدودتری ذريعه مرتضی را در آموزش های اصولی در نظر می گرفتند. البته عده شيخ مورد اقبال بيشتری بود خاصه برای قائلان به حجيت اخبار آحاد. به همين دليل هم هست که در حوزه های دينی بيشتر از ذريعه، آن را به قرائت نزد استادان می خواندند. با اين وصف با ظهور مکتب حله ساختار اصولی تغييراتی چشمگير کرد و بعد کتاب هایی...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۵۲
سال ۹۷ میلادی یکی از همکاران دانشگاهی در بیروت به لطف عکس نسخه کتاب المراتب ابو القاسم بستی در زمینه تفضیل امیر المؤمنین را که نسخه اش در مجموعه لاندبرگ در دانشگاه ییل موجود است به من داد و من همان سال ها مقاله ای نوشتم درباره این کتاب و نویسنده آن. بستی از شاگردان قاضی عبد الجبار و خود زیدی و بر مذهب ناصری بوده. نسخه آن را به دانشمند استاد محقق جناب آقای محمد رضا...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۵۱
از مهمترين آثار اصولی شيعه ماقبل دوران مکتب شيخ انصاری مفاتيح الاصول سيد محمد مجاهد است که در آن آرای پدرش سيد علی صاحب رياض و استادش مرحوم محقق بحر العلوم و نيايش وحيد بهبهانی در اصول را نيز نقل کرده است. اين کتاب از حيث گستردگی بحث ها از نمونه های کم نظير در نوشته های اصولی شيعه است و گمان می کنم اگر به صورت حروفی منتشر شود شايد بالغ بر پنج جلد بشود. تاکنون تنها...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۵۰
"قبض و بسط تئوريک شريعت"، اثر ماندگار دکتر سروش و يکی از مهمترين آثار در حوزه الهيات اسلامی دست کم در چند سده اخير سی ساله شد. با آرای او درباره الهيات موافق باشيم و يا نباشيم انديشه دکتر سروش تأثيری دراز دامن بر سپهر انديشگی ايران چند دهه اخير داشته. من خود به ديدگاه دکتر سروش در موضوع وحی انتقاد دارم و در اين موضوع نوشته ام و او هم به من پاسخی روشن داد. اما بايد...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۹
شيخ ابو عبد الله البصري (د. 369 ق)، استاد معروف قاضي عبد الجبار و از مهمترين متکلمان معتزلی مکتب بهشمي است و بيشتر آنچه امروز از اين مکتب شناخته است بر اساس تعاليم و يا نوشته های او که از طريق شاگردش قاضي عبد الجبّار منتقل شده در دسترس است. می دانيم که او قائل به تفضيل حضرت امير بر جميع صحابه بوده (مثلا نک: المغني في أبواب التوحيد و العدل، ج20، امامت، بخش 1، ص: 216)....
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۶
اصول فقه شيعی در آنچه در مکتب وحيد بهبهانی و بعد در مکتب شيخ انصاری تحول يافت از لحاظ گسترش و عمق دقت ورزی های مختلف فکری و حقوقی و هرمنوتيک از مهمترين افتخارات علمی تشيع در دو سده اخير است. درست است که اصول فقه در آغاز بيشتر در ميان اهل سنت باليد و شافعيان و حنفيان در تحول آن سهم عمده را در سده های نخستين داشتند اما اصول فقه شيعی در دو سده اخير دامنه هایی را...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۶
دوستی از من درباره کلام ابن سينا در خصوص شراب، آنچه در زندگينامه او به نقل از خودش روايت شده پرسيد و من پاسخی دادم که بد نيست اينجا آن را نقل کنم:
بد نبود به فقره‌ای که شیخ از نوشیدن شراب در شب برای فروکاستن از خستگی مطالعه می‌گوید هم اشاره‌ای می‌کردید: «وكنت أرجع بالليل إلى داري وأضع السراج بين يدي وأشتغل بالقراءة والكتابة، فمهما غلبني النوم أو شعرت بضعف عدلت...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۴
شيخ الرئيس در شرح زندگینامه مشهور خود مطلبی درباره نماز دارد به این ترتیب: وكلما كنت أتحير في مسألة ولم أكن أظفر بالحد الأوسط في قياس ترددت إلى الجامع وصليت وابتهلت إلى مبدع الكل حتى فتح لي المنغلق وتيسر المتعسر وكنت أرجع بالليل إلى داري واضع السراج بين يدي واشتغل بالقراءة والكتابة.
حالا ديدم در يکی از صفحات مجازی نقل فارسی اين مطلب در کتاب های فارسی وزارت...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۴
دکتر شرف الدین شرف خراسانی؛ محقق و دانشمند برجسته، مؤرخ فلسفه و از بزرگترين دانشمندان ايران در سال های پایانی سده بيستم
خداوند او را غریق رحمت واسعه خود کند. آدم شريف و ميهن پرستی بود. بعد از بيست و هشت مرداد چند سالی به زندان افتاد. در ايام نوجوانی و جوانی استبداد رضا خانی را با تمام وجود حس کرد و با خانواده اش مدتی را در تبعيد سپری کرد. من به مدت حدود پانزده سال...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۳
از خوشمزه ترین پدیده ها در شماری از نوشته ها و گفتارهای رسانه های مجازی فارسی زبان اين است که از ايران سخن می گويند و تاريخ و فرهنگ آن اما آنگاه که سخن از فرهنگ اسلامی به ميان می آيد خود و فرهنگ ايرانی را بيگانه با آن فرض می کنند. سواد داشتن هم چيز بدی نيست. اسلام و فرهنگ اسلامی بخش غير قابل تفکيک از تاريخ و فرهنگ ايرانی است. ايرانيان خود در شمار مهمترين بانيان فرهنگ...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۲
خواندن یادداشت های علامه میرزا محمد خان قزوینی بر هر کسی که در تاريخ و ادب ايرانی و اسلامی کار می کند از اوجب واجبات است. ایران و ایرانی تا قیام قیامت به وجود او مفتخر...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۲
اصطلاح روحانيت برای علمای مذهب چنانکه می دانيد اصطلاح بسيار جديدی است. با اين وصف وقتی درباره تاريخ روحانيت شيعه سخن می گوييم انتظار اين است که تاريخ نهاد علما را در شيعه از آغاز بررسی کنيم. يعنی از دوران حضور امامان شيعه و بعد عصر غيبت صغری و نهاد نيابت خاصه و سپس تاريخ شکل گيری مذهب فقهی و کلامی شيعه امامی و شکل گيری تدريجی طبقه ای به نام علما در ميان شيعيان؛...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۱
متأسفانه يک رسم تازه ای پيدا شده در ميان کتاب های آکادميک به زبان انگليسی در حوزه ای که من با آن آشنايم و آن مقدمه نویسی و کليات گویی در موضوعات علمی است. درست است که اين قبيل کتاب ها برای مخاطب عام و يا دانشجويان دوره ليسانس معمولا نوشته می شود و از اين جهت مفيدند اما طبعا نبایستی اقبال به اين قبیل نوشته ها از سوی ناشران و مخاطبان جای نوشته های پژوهشی و تحقيقی متن...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۰
شرح مرحوم علامه محمد خان قزوينی درباره نقطة الکاف بسیار خواندنی است. نکته مهمی درباره مقدمه نقطة الکاف دارد. اين نکته که عبد البهاء عباس افندی اطلاعات خوبی درباره اسماعيليه داشته نکته مهم وسرنوشت سازی است که بعداً درباره آن خواهم نوشت. از تصريحات علامه محمد خان قزوينی معلوم می شود او نه تنها در تصحيح متن نقطة الکاف سهم مهم داشته بلکه علاوه بر ترجمه مقدمه براون...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۰
در حوزه مطالعات فلسفه اسلامی به ويژه آنچه در حوزه مطالعات فلسفه ملا صدرا و حکمت متعاليه منتشر شده نوشته ها و مقالات و کتاب هایی که در ده سال اخير به زبان فارسی نوشته شده از دقيقترين و مفيدترین تحقيقات و نوشته هاست و هيچ محققی در اين حوزه از آنها بی نياز نيست. هر محققی که در حوزه فلسفه اسلامی کار می کند به نظر من بايد به اين تحقيقات توجه لازم مبذول...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۳۹
من اينجا مخاطبم اهل فلسفه و اهل کتاب و اهل قلم نيست. مخاطبم کسانی اند که شايد کار و زندگی کمتر فرصت خواندن به آنها می دهد. اگر می خواهيد قدر سنت و فرهنگ خودمان را بدانيد در عين اينکه انسان جامعه امروز باشيد؛ اگر می خواهيد معنای جهانی بودن ارزش های انسانی در عين رنگارنگ بودن سنت های مختلف را بدانيد؛ اگر می خواهيد قدر تجربه های معنوی خود و ديگران را بدانيد و بالاخره...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۳۹
به نظر من يکی از مهمترين مشکلات روشنفکری ايران در دهه های گذشته چه از نوع دينی و يا غير دينی آن نسبت ضعيف آن با نهاد دانشگاه است. نوشته های بسياری از روشنفکران ما متأسفانه به جای پرداختن به شکلی آکادميک به موضوعات و یا دست کم بهره گيری از تحقيقات دانشگاهی تبديل شده به مانيفست های سياسی و گروهی و قبیلگی و حزبی. به واقع چه تعداد از نمايندگان روشنفکری ما در طیف های...
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۳۷
با وجود همه ادعاهای روزافزون در خصوص ملی گرایی و ايران محوری در رسانه های فارسی زبان خارج از کشور به ويژه در سال های اخير و این ادعا که بعد از دهه بيست مطالعات ايرانشناسی در ايران مورد حمايت دولتی قرار داشت اما اگر کسی با تاريخ ادبيات و نشر در ايران هفتاد سال اخير آشنا باشد ترديد نمی کند که 1) در سه چهار دهه اخير چه از لحاظ کميت و يا کيفيت منشورات فارسی زبان داخل کشور...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۵۸
هذا ما أوقفه السيد الحسيب النسيب السيد عز الدين علي بن حيدر بن الحسين بن علي الحسيني الآوي عن عمّه السيد المولی المعظّم قدوة المتقدمين والمتأخرين أفضل ؟ عصره السيد المرحوم مجد الملة والحقّ والدين أحمد بن السيد المرحوم السعيد الحسن بن علي بن خليفة الحسيني الآوي علی أن يکون علی خزانة المشهد المعظم أمير المؤمنين علي بن أبي طالب عليه أفضل الصلوة وأکمل التحيات...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۵۷
روايتی است معروف در غيبت شيخ (ص 174 تا 175) که در سال های اخير عده ای آن را به عنوان سند برخی عقايد نادرست خود قرار داده اند در رابطه با انديشه مهدويت. ابتدا عين حديث را نقل می کنم و بعد چند کلمه ای درباره آن اينجا می نويسم:
أخبرنا جماعة، عن أبي عبد الله الحسين بن علي بن سفيان البزوفري، عن علي بن سنان الموصلي العدل، عن علي بن الحسين، عن أحمد بن محمد بن الخليل، عن...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۵۱
این مکتوب نمونه بسیار قابل توجه و شایسته مطالعه ای است برای نوع مناسبات امامان شیعه با خلیفگان عباسی در اوج قدرت عباسیان و فشار آنان بر جامعه شیعه. طبعا این وضعیت با داستان محنه تا اندازه زیادی تغییر کرد و هیمنه مذهبی خلفا در برابر علما از بین رفت به شرحی که جای دیگری نوشته ام. روایات تقیه را با مطالعه این سند ارزشمند بهتر می توان فهمید.
محمد بن عيسى، عن بعض من...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۵۰
من معمولاً هر چند سال يکبار چند تا کتاب آقا جلال آشتيانی را از نو می خوانم؛ به ويژه آنچه در مقدمه تصحيحات آثاری مانند شرح مقدمه قيصري و شواهد الربوبية و شرح فصوص قيصري و تمهید القواعد ابن ترکه ومنتخباتی از آثار حکمای الهی ایران نوشته و همچنين آثار مستقل خودش. مرحوم آقا جلال شارح خوبی است برای فلسفه آخوند گرچه فکر ابتکاری تازه ای نداشت اما در شرح مطالب حکما و محي...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۴۷
از سال 2009 تاکنون من و پروفسور زابينه اشميتکه برای تصحيح اين دوره کلامی مهم که در 5 جلد منتشر خواهد شد تلاش می کنيم. تمام نسخه های خطی فهرست شده یا ناشناخته آن، چه آنهایی که نسخه هایی کامل از مجلدات متفاوت کتابند و چه آنها که نسخه هایی ناقص و ناقص الاول و الآخرند را گرد آورده و مقابله کرده ايم. کتاب يک بازبينی ديگر هم نياز دارد تا از همه چيز آن اطمينان حاصل شود. اين...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۴۶
برای بازسازی متون حدیثی گذشته تنها انبار کردن نقل های یک راوی در موضوع کتابی که به او در فهارس نسبت داده اند راهکار اساسی نیست و اساساً علمی نیست. باری می دانیم فلان راوی شیعی کتابی داشته با عنوان صلات اما از کجا معلوم که همه احادیث موجود در آثار روایی بعدی به نقل از آن کتاب بوده است؟ اینجاست که بررسی شواهد تاریخی و بررسی تک تک روایات و سندها ضروری است. این کار...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۴۴
من از اينکه می بينم برخی محققين در زمينه تصوف خراسان با وجود مساهمت جدی شان در تأليف و انتشار دهها کتاب و مقاله در درک ماهيت اين مکتب توفيق نداشته اند حقيقتا تعجب می کنم. از يک سو ستايشگر تصوف خراسانی اند و از ديگر سو چپ و راست از سلطه تفکر اشعری و فقه و تفکر سنت باور بر تمدن اسلامی انتقاد می کنند. تصوف خراسان در دامن فقه شافعی و تفکر کلامی اهل سنت و اشعريان باليد....
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۴۳
به نظر من و بی هيچ گفتگو داريوش شايگان آوانگارد ترين و جهانی ترين انديشمند و فيلسوف ايرانی است. سخت است يکی از آثارش را بخوانی و شيفته قلم و انديشه و جهانبينی او نشوی. نخستين اثری که از او خواندم "آسيا در برابر غرب" بود. بعد از آن هر آنچه از او منتشر شد را تا سال ها دنبال می کردم و می خواندم. از "بت‌های ذهنی و خاطره‌های ازلی" تا "افسون زدگی جدید". دو سه اثر سال های اخير...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۱
طیف های مختلف روشنفکران ما شناخت درستی از غزالی ندارند. يک چيزی شنيده اند که غزالی تهافت الفلاسفه نوشت و تفکر فلسفی را در تمدن اسلامی پايان داد و جای آن تصوف را با احياء علوم الدين خود در تفکر اسلامی جاودانه کرد. و اينکه المستظهری را نوشت و از خلافت عباسی دفاع کرد. و اینکه ناقد جایگاه و فربهی فقه بود و...
بدون مطالعه دقيق آثار غزالی و با عنايت به تاريخ تدوين آثارش...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۰
هذا کتاب مشهور في أصول الفقه الزيدي المعتزلي وهو کتاب الكافل بنيل السؤل في علم الأصول لمحمد بن يحيى بن محمد بن أحمد بهران الصعدي الزيدي ولهذا الکتاب شروح مطولات عند الزيدية ومن الطريف أن محققاً في المملکة السعودية نشر الکتاب بإسم عالم وهّابي. وهذا غريب جداً لأنّ في متن الکتاب هناک اشارات واضحة (ومنها بحثه حول حجية إجماع أهل البيت) لکي نعرف أنّ الکتاب لا يمکن أن...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۳۹
قبلا در سايت کاتبان (http://ansari.kateban.com/post/2013) نوشتيم که تفسير غريب القرآن منسوب به زيد بن علي که تاکنون مکرر چاپ شده اثری است منحول و اصالت ندارد. قبلا احتمال داديم اين اثر در خود يمن و در سده هفتم ساخته شده باشد. اين احتمال هم هست که آن را در کوفه سده ششم ساخته باشند و بعد نسخه آن به يمن رفته باشد. می دانيم که نسخه اين کتاب در سده هفتم در يمن موجود بوده. اينجا رقم و بلاغ...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۳۸
از خوشمزه ترین پدیده ها که ناشی از بی اطلاعی از تاریخ و ادبیات و دین است این است که عده ای تلاش می کنند فردوسی را شخصیتی مخالف دین و اعتقاد جلوه دهند و دائما او را نماد تقابل ايران و اسلام قلم می دهند. خوب. بی اطلاعی درد بدی است. درمانش هم خواندن است. فردوسی در همان آغاز شاهنامه مراتب ديانت و اعتقاد خود را به اسلام و تشيع نشان داده. مرحوم عباس زرياب خویی معتقد بود او...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۳۷
در نسخه کهنسالی که شامل تفسير غريب القرآن است و به سده هفتم بر می گردد اين رساله منسوب به زيد بن علي هم آمده با اين سند و مشخصات:
جزء فيه رسالة عن الإمام الشهيد أبي الحسين زيد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب عليهم الصلاة والسلام في إثبات وصية أمير المؤمنين وإثبات إمامته وإمامة الحسن والحسين وذريتهما عليهما السلام والرحمة والرضوان
بسم الله الرحمن الرحیم....
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۳۶
نسخه ای کهنسال از اين کتاب در يک کتابخانه شخصی در يمن هست که سندی با خطی متفاوت و البته آن هم کهن در آغاز خطبه و همچنين در آغاز حديث اول کتاب افزوده شده و سند را به قاضي جعفر می رساند؛ بدين ترتيب:
کتاب تيسير المطالب في أمالي السيد أبي طالب تأليف القاضي الأجلّ شمس الدين جعفر بن أحمد بن عبد السلام بن أبي يحيی رحمه الله تعالی
...[العـ]الم ضياء الدين أحمد بن محمد...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۱۴
به عنوان کسی که قریب سی سال است کارم آموختن و نوشتن در حوزه های دین و تاریخ و فلسفه است و نسبت به نوشته ها و منشورات فارسی در این حوزه ها آگاهی نزديکی دارم بی گفتگو معتقدم که محصول چهار دهه اخير در اين حوزه ها نه تنها از لحاظ کمیت و بل از لحاظ کیفیت نسبت به گذشته رشد و بهبودی بسیار یافته است. معتقدم با وجود همه مشکلات اقتصادی و گرفتاری های متعدد در مقایسه با فضای خارج...
پنجشنبه ۲ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۱۳
از پديده های خيلی غریب در طول سی چهل سال اخير تأليف و انتشار کتاب هایی است از سوی شماری از نويسندگان فارسی زبان غير متخصص در تاريخ و الهيات اسلام و با این رويکرد کلی که گویی نويسندگان اسراری تازه و هزار سال مجهول مانده درباره تاريخ و عقايد اين ديانت می شناسند که اگر مکشوف افتد نه ايمانی می ماند و نه مؤمنانی. اين جماعت که شمار زیادی از آنها قدرت خدا اگر هر چه بدانند...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۵۲
ظاهراً در اينکه تخصص شرط اصلی هر اظهار نظر قابل اعتنایی است ترديدی نباشد. اما متأسفانه ما در میهن عزیزمان گاه دچار تعارفات می شویم و اگر کسی به طور مثال کتابی درباره موضوعی بنویسد که به کلی خارج از تخصص اوست به جای آنکه او را سرزنش کنيم از او ستايش هم می کنيم. برای کار خود دلیل هم می آوريم. می گويیم طرف با وجود آنکه تخصصش چيز ديگری است اما زحمت کشيده و در موضوعی...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۵۱
این پروژه طرحی دراز دامن است که چند سالی است کار بر روی آن آغاز شده و بخشهايی از آن هم به صورت مقالاتی تاکنون در ژورنالهای خارجی منتشر شده است. این پژوهش مطالعه ای همه جانبه است درباره انتقال آثار زيديه از ايران به يمن در سده های ميانه اسلامی و تصحيح تعداد زيادی از متون اجازات زيديه به شيوه انتقادی. در اين چارچوب نسخه های زيادی از اجازات زيدی بر اساس مجموعه های...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۴۹
حاج آقا رحيم ارباب، از برجسته ترين شاگردان محضر فلسفی ميرزا جهانگيرخان قشقایی و از آخرين نمايندگان حوزه فلسفی مکتب اصفهان. بسیاری و از جمله مرحوم جلال الدين همايي حکمت متعاليه را نزد او آموخته بودند. با وجود عمری طولانی (قريب صد سال) و تربيت شاگردان متعدد نوشته های مکتوب زيادی نداشت و بيشتر بر تدريس کارش متمرکز بود. با اين وصف بر شماری از کتاب های حکمی و دينی حواشی...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۴۸
دکتر مهدی رفیع الآن بیش از بیست و پنج سال است ویراستار ارشد دائرة المعارف بزرگ اسلامی است. برگ برگ و کلمه کلمه مقالات فارسی و عربی دائرة المعارف بزرگ اسلامی را خوانده و ویرایش ادبی و علمی کرده است. سامان دادن پروژه علمی دائرة المعارف بدون تلاش های علمی او ممکن نبوده و نیست. کمتر نامی از او هست و این به دلیل روحیه بی ادعا و در عین حال کمال طلب اوست. از دانشمندترين...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۴۷
ما ايرانيان در معرفی ميراث فکری و دينی و فرهنگی ساسانی و آيين مزديسنی و ثنويت ايرانی و ميراث مانوی به ديگر مسلمانان کوتاهی کرده ايم. کمتر کتاب معتبری در اين زمينه تاکنون به طور نمونه به زبان عربی ترجمه شده. فرقی نمی کند از نوشته های محققان بزرگ ايرانی مانند ابراهيم پورداود و احمد تفضلی و مهرداد بهار گرفته تا نوشته های متخصصان غربی که بهترين پژوهش ها را در اين...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۴۶
"چرا فارابی مهم است؟ فارابی را بعد از ارسطو كه معلم اول بود، معلم ثانی می‌خواندند. بحث‌های متعددی از جمله رساله دكتر داوری در این زمینه كه فارابی موسس است، وجود دارد. اما فارابی موسس چیست؟ یك نظر این است كه موسس فلسفه اسلامی است كه بحث پر مناقشه‌ای است. نظری كه تا حدودی دقیق‌تر است و من آن را می‌كوشم طرح كنم، این است كه فارابی موسس فلسفه سیاسی در دوره اسلامی...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۴۶
کی از خوانندگان فاضل اين کانال پيشنهاد کرده اند عنوان انگليسی به تبني الزيدية للفکر المعتزلي البهشمي ترجمه شود. عنوان عربی در اين کتاب ترجمه دقيقی از عنوان انگليسی نيست. دليلش هم اشکال در يافتن ترجمه جامع و مانعی است برای کلمه RECEPTION در زبان عربی. کلمه التبني ترجمه دقيقی برای آن نيست اما دست کم با توجه به ترکیبی که در این عنوان عربی به کار رفته مقصود ما را بهتر می...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۴۲
از کفاية الطالب کنجي شافعي دو نسخه کهن موجود است که هيچ کدام از آنها تاکنون مبنای تصحيح اين کتاب نبوده. چاپ موجود کتاب تصحيحی انتقادی نيست و بر مبنای نسخه های متأخر کتاب است. يک نسخه در کتابخانه رئيس الکتاب موجود است که قبلا در کاتبان آن را معرفی کرده ام ( http://ansari.kateban.com/post/1786). نسخه ديگر که احتمالا اقدم است در کتابخانه تاشکند است و از مجموعه وقفی خواجه محمد...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۳۹
يک قطعه شعر با محتوای توحيد معتزلی به زبان فارسی از يک عالم معتزلی و زيدی ری در سده ششم
اين قطعه بر روی نسخه کتاب تعليق شرح الأصول الخمسة فرزادي را سال ها پيش يادداشت کردم (در جامع کبير صنعاء). اگر عکس آن را پيدا کنم شايد بتوان آن را درست تر خواند. سراينده از خاندان مشهور و مهم فرزادي در ری سده ششم قمری است. نسخه در ايران و در ری کتابت شده. لطفا خوانندگان ادب دان در...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۱۸
درباره اين خاندان مراجعه شود به کتاب من و زابينه اشميتکه درباره زيديان ايران که امسال ان شاء الله منتشر می شود
کتاب تعليق شرح الأصول الخمسة //
ممّا علّق عن الشيخ السعيد أبي محمد إسماعيل بن علي الفرّزاذي المعروف بخداذاد (بکلاذاد؟) //
نوّر الله قبره//
لقاضي القضاة عماد الدين أبي الحسن عبد الجبّار بن أحمد //
رضي الله عنه وقدّس روحه//
لأحمد بن الحسن بن علي...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۱۷
از نسخه های مجلد اول که اساس تصحيح ما قرار گرفت يکی نسخه کهنه و بسيار خوبی است که در زمان حيات منصور بالله و زير نظر ابن الوليد القرشي از همکاران آن امام زيدی کتابت شده. با اين مشخصات و رقم:
بلغ بعضه معارضة وبعضه نظراً بحمد الله تعالی ومنه في المحرم أول سنة تسع وستمائة وکتب محمد بن أحمد بن الوليد یحمد الله تعالی والصلاة علی رسوله سيدنا محمد وآله وسلامه.
وکان...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۱۵
یکی از آفت های مهم توسعه رسانه های اجتماعی مجازی در سال های اخیر گسترش بی رویه اظهار نظرهای غیر تخصصی و به حاشیه رانده شدن متخصصان و در عوض ظهور طبقه ای از سلیبریتی های فرهنگی است. اظهار نظر صرفا با هدف اظهار نظر و کسب شهرت و یا با اهداف سیاسی خاص. این پدیده ای جهانی است اما بی تردید جهان غیر توسعه یافته بیش از همه از این وضعیت ضرر می کند. در جامعه ای که نهادهای...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۱۳
این نسخه ريشه اش به عراق (کوفه) بايد برسد. این متن مهم تاریخی البته با روایت نصر بن مزاحم متفاوت است، گرچه ریشه های مشترکی با آن دارد (سال ها پيش قسمتی از متن اين کتاب به صورت رساله ای دانشگاهی در انگلستان تصحيح شد اما هيچگاه به چاپ نرسيد و متأسفانه مغفول ماند. در تحقيقات غربی با چند استثناء اين متن چندان شناخته شده نيست).
نسخه ای يمنی و زيدی از آن و از اوائل سده...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۱۰
کتاب المنتخب يکی از دو اثر مهم فقهی روايت شده از الهادي الی الحق است که توسط شاگردش محمد بن سليمان الکوفي تنظيم شده و با الأحکام الهادي تفاوت هایی در فتاوی فقهی دارد. اين کتاب تاکنون به صورت محققانه منتشر نشده و صرفا از آن چاپی غير انتقادی موجود است. اينجا يک نسخه کهن آن را معرفی می کنم که مشتمل بر اجازه ای است کهن بر روی آن:
تمّ کتاب المنتخب بعون الله وتوفیقه...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۹:۰۰
از ديگر نسخ اين کتاب که در تصحيح از آن بهره برده ايم نسخه ای است در جامع کبير صنعاء که مجلد چهارم و نهایی کتاب است و شايد مهمترين بخش کتاب هم همين مجلد باشد چرا که تماما در موضوع فلسفه طبيعي و مباحث لطيف الکلام است. اين نسخه در اصل برای کتابخانه منصور بالله عبد الله بن حمزة کتابت شده (کتابخانه اش در ظفار). اينجا عنوان روی جلد نسخه را که شامل وقفنامه کتابخانه منصور...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۵۹
سند روايت کتاب بر روی نسخه ای از آن، موجود در کتابخانه جامع کبير صنعاء:
کتاب الذکر في الأخبار النبوية المرفوعة والموقوفة تأليف الإمام الحافظ شيخ العترة وترجمان الأسرة أبي جعفر وأبي عبد الله محمد بن منصور بن يزيد المقري المرادي الکوفي رضوان الله عليه ورحمته وبرکاته وجزاه عن المسلمين خيراً آمين
رواية علي بن أحمد الجبنّي عنه. رواية محمد بن الحسين بن جعفر بن...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۵۸
فرهنگ و عرصه پژوهش تاریخی در ایران وامدار علامه قزوینی است. من نامه های او به تقی زاده را در فاصله سی سال گذشته که با قزوینی و آثار و تحقیقات ماندگارش آشنا شده ام شاید نزدیک شش هفت باری خوانده ام. اما با اين وصف از خواندنش خسته نمی شوم. باید از شادروان ایرج افشار هم یادی کرد که همت و تلاش بسیاری را در چاپ آثار علامه محمد خان قزوینی مبذول داشت. ده جلد یادداشت های او را...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۵۵
ترجمه عربی يادداشت من درباره روايت وصيت. اديب و فاضل محترم آقای علی زاهد پور لطف کردند و آن يادداشت را به عربی پاکيزه ای ترجمه کردند
هناک رواية شهيرة في کتاب «الغيبة» للشيخ (ص 174ـ175) استغلها بعضٌ لدعم عقائدهم الخاطئة، وهي تعنی بفکرة المهدوية. أنقلها أولاً، ثم أکتب ملاحظات عنها:
أخبرنا جماعة، عن أبي عبد الله الحسين بن علي بن سفيان البزوفري، عن علي بن سنان...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۵۲
معمولا گفته می شود که حضور زيديه در ايران تا آغاز دوره صفوی تداوم داشته و بعد از شروع اين دولت، شمال ايران ديگر شاهد حضور آنان نبوده است. در اينجا سندی را منتشر می کنيم که نه تنها نشان می دهد زيديه در اين دوره همچنان در برخی نقاط شمال ايران فعال بوده اند بلکه پرتویی می اندازد بر حيات علمی و فرهنگی و سنت های فکری آنان. اين سند نشان می دهد که نه تنها فقه ناصری (فقه...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۴۰
از عجایب این است که حاجی نوری در فصل الخطاب متن واضح البطلان و مجعول و باردی همانند سوره النورین را از کتاب بی پایه ای مانند دبستان المذاهب نقل می کند و آن را به عنوان یکی از ادله خود بر تحریف قرآن بر می شمارد و آنگاه در پایان نقل آن می نویسد (ص ۱۸۱): قلت: ظاهر کلامه انه اخذها من کتب الشیعه ولم اجد لها اثرا فیها غیر ان الشیخ محمد بن علی بن شهرآشوب المازندرانی ذکر فی...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۳۷
از غرائب این است که در کتاب الاصول الوسیط، مرحوم عالم متقی میرزا مهدی اصفهانی قائل به تحریف قرآن شده است و در مقام استناد به روایات کتاب معلوم الحالی مانند فصل الخطاب حاجی نوری استناد کرده است. استناد به آثار حدیثی ضعیف در آثار آن مرحوم کم نیست و از جمله استناد به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری که تردیدی در جعلی بودن آن...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۳۶
من با توجه به شناختی که از کسانی مانند حاجی نوری و شیخ احسایی دارم تردید دارم اگر آنها در عصر ما بودند و امکان دسترسی به کتاب ها و مأثورات نصیریه را پیدا می کردند آن منابع را در شمار منابع قابل اعتماد حدیثی و یا منبع الهام و تفکر در باب معارف الهیه و نبویه قرار نمی دادند. اما زمان عوض شده است و به تدریج رویکرد تاریخی در میان دانش آموختگان علوم دینی دارد تقویت می شود...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۳۴
درباره موضوع تحریف قرآن یک نکته بسیار مهم معمولا مورد غفلت قرار می گیرد و آن اینکه اگر از تحریف قرآن چه در مقام نقص و چه وجود اضافاتی بر قرآن ادعای پاره ای از غلات شیعه و یا گروه های دیگری از میان غیر شیعیان بر وجود تحریف در سده های سوم قمری به بعد مقصود است، چنانکه آنچه در کتاب هایی مانند قرائات سیاری و مانند آن و پاره ای محدود از روایات کافی و کتب حدیثی دیگر می...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۳۴
در طول سال های گذشته موادی در نقد این کتاب به نظرم رسیده که به تدریج منتشر می کنم. طرح کلی این نقدها در بیست قسمت تنظیم شده که به تدریج منتشر می شود. اصل را بر متن انگلیسی کتاب گذاشته ام. نقد من دو رویکرد کلی دارد: نخست نقد منابع و رویکرد کلی نویسنده کتاب و دوم نقد بحث های موردی در کتاب.
در طی اين بحث ها موارد اختلاف متن انگلیسی با ترجمه فارسی به صورت مقایسه ای...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۲۵
از دیدگاه های خوشمزه ای که برای من قابل فهم نيست و مکرر به ويژه در سال های اخير آن را می خوانيم و می شنويم اين است که مفاخری فرهنگی مانند فردوسی و حافظ و مولانا نقطه مقابل فرهنگ دينی اين بوم و سرزمين بوده اند و اگر کسانی مانند غزالی و فخر رازي و خواجه نصير و شيخ بهایی و ملاصدرا و شيخ انصاری عناصر فرهنگ دينی و مذهبی ما را تشکيل می دهند باری فردوسی و حافظ و سعدي و مولانا...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۲۵
از بهترين تفاسير قرآن در سده بيستم. به زبان های فارسی و انگليسی هم ترجمه شده. مقدمه اين کتاب بی ترديد از محققانه ترين نوشته های سنتی در حوزه مطالعات قرآنی است. افسوس که اين تفسير ادامه پيدا نکرد. حاصل درس های آية الله خویی بود که بعدا توسط خود مفسر تحرير شد (از مرحوم پدرم تقريرات درس تفسير مرحوم آية الله خویی باقی مانده که بايد وقتی منتشر شود). نويسنده به عنوان يکی...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۲۴
دانشمند محترم جناب آقای دکتر سروش اخيرا در يک سخنرانی در کنار عقيده به تحريف قرآن، رواج لعن صحابه در ميان شيعيان را مورد انتقاد قرار داده و اظهار داشته اند که اين در کنار عقيده به تحريف قرآن از کارها و بدعت های بدی بود که شيعيان در تاريخ اسلام نهادند. حقيقتا متأسف شدم بر اين سخن. سب و لعن صحابه را نه شيعيان بلکه معاويه و بنی اميه در اسلام آغاز کردند؛ آن هم با رواج...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۲۳
نام و ياد مرحوم علامه محقق سيد عبد العزيز طباطبایی گرامی باد. هفتم رمضان سالگرد رحلت زودهنگام اوست. شب قبل از فوتش به من زنگ زد و پرسيد اين آخر هفته چرا نيامدی قم؟ نيم ساعتی صحبت کرديم. هنوز برای من سخت است باورش که چطور چند ساعتی بعد از آن او را از دست داديم. در معاشرت و همنشينی و گفتگو با او لذتی بود که وصفش برای من ممکن نيست. نمونه ای بود از آرامش اهل تقوی و متانت...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۲۲
کتاب تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام تأليف مرحوم سيد حسن صدر گرچه ابتکار عمل جالب توجهی بود اما به نظر نمی رسد امروزه بتواند از نقطه نظر نگرش تاریخی علمی و انتقادی سهم حقيقی شيعيان را در تمدن اسلامی نشان دهد. تشيع هم در منابع مادی و سير تاريخی و سياسی و اجتماعی تمدن اسلام سهم مهم و عمده ای داشته و هم در ميراث علمی و معنوی و دينی اسلام. بسياری از خاندان های حکومتگر و...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۲۱
در يکی دو هفته اخير در برخی سايت ها و کانال های تلگرامی تعدادی کتاب های تازه انتشار ديدم در حوزه های مرتبط با تشيع، اسلام و ايران که از نوشته هایی به زبان های انگليسی و فرانسه به فارسی ترجمه شده. در سال های اخير موج ترجمه اين قبيل کتاب ها به زبان فارسی فزونی گرفته و گاه حتی شاهديم از يک کتاب دو ترجمه متفاوت منتشر می شود. به ويژه در شرايط اقتصادی کنونی من هيچ فايده...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۲۱
ترجمة عربية لمقالة کتبتها و نشرتها سابقا بالفارسية والتي عملها الباحث في الفلسفة الاسلامية الأستاذ ر. الفروغي
من حین ظهرت السعودیة کحکومة ملکیة توجهت لها طائفة من الذین یریدون احیاء فکرة السلفیة و العود الی السلف و فی مقدمهم محمد رشید رضا الذی کان له علاقة بالملک السعودی عبدالعزیز لکن و فی نفس الوقت لا یهتم بها کثیر من المفکرین الاصلاحیون و المجددین و حتی...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۲۰
محقق طوسی مهمترين شارح ابن سيناست. درک ما از ابن سينا تا اندازه زيادی مرهون شرح اوست بر اشارات. نقدهای او بر فخر رازي جانی تازه به فلسفه سينوی داد و همه شارحان بعدی ابن سينا تا اندازه بسيار زيادی بر شرح او تکيه کرده اند. او علاوه بر مقام بلندی که به عنوان شارح ابن سينا دارد نقدهای مهم نيز بر او دارد و در موضوعات بسيار مهمی ابتکارات جديد و آرای ممتازی ارائه داده...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۱۹
به علل مختلف در دو سه دهه اخير ايرانشناسی در غرب ضعيف شده است: هم تعداد کرسی های ايرانشناسی کمتر شده و هم سمت و سوی هر آنچه از آنها باقی مانده بيشتر به سمت ايران معاصر است. تعدادی هم صرفا نظر به مطالعات ساسانی و پيشا اسلامی دارند. ايرانشناسی يعنی شناخت تاريخ و فرهنگ و ادب و هنر ايرانی که البته جز در شناخت تداوم و پيوستگی تمدنی آن از چند هزار سال پيش تا به امروز...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۱۸
در بررسی منابع نقل و الهام از کتاب های پيشينيان در ما قبل عصر چاپ و رواج کتابخانه ها و دسترسی های آسان به کتاب معمولا غفلتی از سوی بسياری صورت می گيرد و آن اينکه بر استدلال بر عدم خيلی بيش از اندازه و خارج از موازين تکيه می شود. تصور غلط اين است که دسترسی نويسندگان قديم به کتاب ها و نوشته های معاصران و اسلافشان همچون دسترسی های امروزين بوده. با اين حساب اگر حديثی...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۱۷
اين روزها به مناسب درگذشت سيد محسن فرزند مرحوم سید محمدحسین حسینی لاله زاری طهرانی در فضاهای مجازی مذهبی مطالب غريبی از آن تازه ديده از جهان برگرفته و پدرش منتشر می شود که به واقع مايه تأسف است. اينکه عده ای مريدان مقام قطبيت سید محمدحسین حسینی طهرانی بوده اند و پس از مرگ او ميان مريدان بر سر جانشينی و وصايت او اختلاف نظر بوده و عده ای به يک فرزندش و ديگری به...
چهارشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۸:۱۴
می خواستم از شما تشکر کنم برای این همه روشنگری و مطالب مفیدی که به اشتراک می گذارید. همیشه از کانال و وبلاگ شما بهره برده ام و آموخته ام. پیروز و سلامت باشید.
با تحیات. از لطف عالی ممنونم. مؤيد و موفق باشيد.
تشکر و سپاس
گروهی داریم به نام الغدیر در بستر تلگرام با حدود ۵۰هزار مخاطب؛ از سنی تا آتئیست.
الحمدلله چندین و چند مستبصر داشتیم و از محضر فضلای صاحب نامی، بهره برده و می‌بریم!
مقدور هست در ایام فاطمیه، یک جلسه کنفرانس باشیم خدمتتون؟! با موضوع مبتلاءبه: "ادله شهادت زهرای اطهر سلام الله علیها در منابع متقدم".
محیط ویس‌چتش که تازه تاسیسه، بستر مناسبی‌ست.