درباره نحوه شکلگیری فقه امامیه به عنوان یک مکتب فقهی هنوز هیچ پژوهش قابل اعتنایی صورت نگرفته. اما آنچه مسلم است این است که از سوی شاگردان امام صادق (ع) آثاری فقهی شامل پاره ای از تعالیم فقهی امامان باقر و صادق تدوین می شد. این البته با شکلگیری فقه امامی به عنوان یک مکتب فقهی فرق می کند. نخستین تلاش ها برای تدوین منظم فقه امامی به اوائل سده سوم بر می گردد. با این وصف...

فأما ما رويناه في ذلك فكتاب أبي حاتم سهل بن محمد بن عثمان السجستاني -رحمه الله- أخبرنا به أبو إسحق إبراهيم بن أحمد القِرْميسيني، عن أبي بكر محمد بن هارون الرُّوياني عن أبي حاتم، وروينا أيضًا في كتاب أبي علي محمد بن المستنير قطرب من هذه الشواذ صدرًا كبيرًا، غير أن كتاب أبي حاتم أجمعُ من كتاب قطرب لذلك؛ من حيث كان مقصورًا على ذكر القراءات، عاريًا من الإسهاب في...

درباره مشابهت ها و اصطلاحات مشترک دانش نحو با علوم فقه و اصول و کلام تاکنون سخن بسيار گفته شده. نمونه مهم و اعلا در به کارگيری شيوه قياسی کتاب الخصائص ابن جني است که در مقدمه آن شيوه خود را توضيح می دهد: هذا -أطال الله بقاء مولانا السيد المنصور "المؤيد" بهاء الدولة وضياء الملة وغياث الأمة, وأدام ملكه ونصره، وسلطانه ومجده وتأييده وسموه, وكبت شانئه وعدوه- كتاب لم...

الآن به لطف توئیتر آقای مهدی نصيری يک تکه ويدئویی ديدم از آقایی که درباره نهج البلاغه اظهار نظر عجيبی داشت. نمی دانم اين آقا اصلا توانایی خواندن متن نهج البلاغه و فهم عبارات آن را دارد يا خير منتهی هر چه هست حرفش اين بود که علوی ترين حکومت تاريخ که همانا حکومت حضرت اميرالمؤمنين صلوات الله وسلامه عليه است مملو از فساد بود و حدود يک سوم نهج البلاغه درباره فساد...

يکی از دوستان متنی فرستاد که در آن نويسنده به وجود فساد در زمان حکومت حضرت امير (ع) به اين گفتار حضرت در نهج شريف استناد کرده بود: انبئت بسرا قد اطلع الیمن ، و انی و الله لاظن ان هؤلاء القوم سیدالون منکم باجتماعهم علی باطلهم ، و تفرقکم عن حقکم ،و بمعصیتکم امامکم فی الحق و طاعتهم امامهم فی الباطل ، و بادائهم الامانه الی صاحبهم و خیانتکم و بصلاحهم فی بلادهم و...

در مقاله زير تاريخ و جغرافيای امارات متحده عربی را می توانيد بخوانيد. اين کشور زمانی که من متولد شدم هنوز تأسيس نشده بود. تاکنون هم بسياری از آنچه يک دولت به معنای مدرن آن لازم دارد و از جمله وجود پيمان اجتماعی به معنای مدرن و مشارکت آحاد مردم در حق تعيين سرنوشت را فاقد است. از لحاظ حقوق بشر و بسياری ديگر از ملاک های بين المللی اين کشور هنوز راه درازی دارد تا تبديل...

عده ابن النديم في فهرسته (1/ 97) ضمن فهرس الکتب المؤلفة في معاني شتّی من القرآن. أعتقد أن ابن النديم قد أخطأ في هذا والکتاب ليس في موضوع خلق القرآن وإنما في موضوع خلق الأفعال؛ وسبحان من لا...

من الان بیش از سی سال است که با شريف مرتضی مأنوسم و به ويژه در ده سال گذشته بيشتر وقت من مصروف کار روی زندگی، آثار، انديشه کلامی و اصولی و فقهی او شده و بخشی از نتايج آن تاکنون منتشر شده و بخشی هم به شرط حيات و توفيق منتشر خواهد شد. فهم سخنان شریف مرتضی همیشه ساده نیست. باید با ادبیات کلامی و جدلی دوران او و مکاتب کلامی شيعی و معتزلی کاملا آشنا بود تا بتوان مباحث...

با وجود اينکه سالانه دهها کتاب درباره واقعه کربلا و قيام حضرت ابا عبد الله (روحي له الفداء) در ايران و جهان تشيع و اسلام منتشر می شود اما متأسفانه هنوز پژوهش تاريخی درباره عاشوراء چنانکه بايد در همه ابعاد آن گسترش پيدا نکرده. يکی از اين موارد بازسازی مقاتل کهن است، نوشته اخباریان و مؤرخان سده های دوم و سوم قمری. تاکنون مقتل ابومخنف به شکل ناقصی بازسازی شده منتهی...

از مطالب نادرستی که بسيار در اين سال ها در تحليل واقعه عاشوراء و قيام سيد الشهدا (ع) به آن استناد می شود اين است که گفته می شود حضرت به عمر بن سعد پيشنهاد داد که بگذارند به جای بيعت با عبيد الله بن زياد يکی از اين سه کار را انجام دهد: اختاروا مني خصالا ثلاثا: إما أن أرجع إِلَى المكان الَّذِي أقبلت مِنْهُ، وإما أن أضع يدي فِي يد يَزِيد بن مُعَاوِيَة فيرى فِيمَا...

اگر می خواهيد تغيير يک جامعه دينی را در طی پنجاه سال از نقطه نظر تأثير تحريفات و انحرافات و غلبه برداشت های نادرست دينی و حرکت به سمت ظواهر و خالی شدن از معنويت و حقيقت ببينيد اين عبارات موجود در مقاتل را بخوانيد؛ جایی که بايد خون گريست بر مظلوميت ابا عبد الله (ع). حضرت در مقام دعوت به حق رو به لشکر عمر سعد می کند و می فرمايد: مگر نمی دانيد که پيامبر درباره من و...

قبلا در دو يادداشت نشان داديم نويسنده کتاب شهيد جاويد درک نادرستی از عبارات شريف مرتضی و شيخ طوسي در رابطه با موضوع علم امام و به طور خاص علم سيد الشهداء عليه السلام از موضوع شهادت خود دارد. استفاده از آثار کلامی قدما نيازمند تخصص ويژه است و گاهی عدم شناخت اصطلاحات و شيوه های متکلمان قديم موجبات برداشت های نادرست را فراهم می کند. نويسنده يادشده در دنباله نقلی...

آقای سعادت عمری پربار داشت. ميراث ماندگاری از خود برجای گذاشت و به ويژه آنچه در حوزه فلسفه و علم کلام ترجمه کرد ممتاز است. من با شادروان سعادت در مرکز نشر دانشگاهی در نيمه دهه هفتاد آشنا شدم. سبب آشنایی ما هم مقالاتی بود که آن سال ها برای مجله معارف می نوشتم و او که سردبير مجله بود هر بار لطف می کرد و مقالات را ويرايش می کرد و گاهی نکته های بسيار خوبی را برای اصلاح...

ممکن است تصور شود لقب "حجة الاسلام" برای غزالی بالاترين عنوانی بوده که بر يک مرجعيت مذهبی در عصر غزالی می شد اطلاق کرد. در شرح حال غزالي در کتاب سياق، عبد الغافر فارسي او را "حجة الاسلام والمسلمين" می خواند. در همان نيشابور که هم غزالی و هم فارسي در آن محيط تربيت شدند قبل از عصر غزالی کسانی در ميان علمای حديث و عقيده و "سنت" به لقب "شيخ الاسلام" شهرت داشتند؛ مانند شيخ...

به گواهی اسناد و کتاب های تاریخی بخش بسیار بزرگ دانشمندان مسلمان در چهار قرن نخستين، يعنی درست زمانی که زبان عربی زبان اصلی سرزمين اسلام و تحت حاکميت دستگاه خلافت بود ايرانی و ايرانی تبار بودند. در دو قرن نخستين بسياری از ادباء، شعراء، کاتبان، فقيهان و متخصصان در علوم دينی و دانشمندان در علوم طبيعی و رياضی که نامشان در الفهرست ابن نديم و بعدا در معجم الأدبای...

يکی از کتاب های مشهوری که حدود پنجاه سال پيش منتشر شد و از نام های آشنا درباره عاشوراء پژوهی است نظر شريف مرتضی را درباره حادثه کربلا و زمينه های آن و تحليل رفتار سيد الشهداء و علم امام به عاقبت ماجرا را نقل کرد و از آن نتيجه گرفت که امام به عاقبت کار از آغاز علم نداشت (بعدا اين استنباط را خيلی ها به واسطه اين فهم نادرست آن نويسنده تکرار کردند بی آنکه ظاهرا به اصل...

يکی از نويسندگان غير آگاه به مسائل تاريخی مدتی پيش مطلبی منتشر کرد درباره ادعای شيخ صدوق در خصوص ملاقات او با حمزة بن محمد العلوي القزويني در قم در سال 339 ق و اينکه صدوق از طريق او احاديثی را از علي بن ابراهيم قمي نقل می کند. از آنجا که در شرح حالی که حاکم نيشابوري از اين شيخ به دست داده خطایی در خصوص تاريخ اقامت او در ميان ری و بخارا و نيشابور ديده می شود اين...

در کياست و کاردانی خواجه نظام الملک البته ترديد نيست. در زبان فارسی يکی از بهترين نوشته ها درباره او از شادروان مجتبی مينوی است. زمانی که مينوی مقاله اش را نوشت کتاب بغية الطلب ابن عديم هنوز منتشر نشده بود. اين کتاب از مهمترين منابع برای آشنایی با شخصيت خواجه است و شرح حال مفصلی به او در آن اختصاص داده شده. سال ها قبل از انتشار آنچه از کتاب پر برگ بغية الطلب باقی...

قاله في البصائر والذخائر (7/ 165 -166): قال جعفر بن محمد عليهما السلام: ما افتقرت كفٌّ تختّمت بفيروزج، وتفسيره ظفر؛ هكذا قال أبو جعفر ابن بابويه، وما لحقت شيخاً أكبر منه ولا أطول باعاً في العلم. وهذا يعني أنه التقی به في الري وقت اقامته بها. وقد نقل عنه أيضا في کتابه الصداقة والصديق (ص 169) ويقول: وسمعت ابن بابويه القمي العالم يقول... (ونقل أيضا من غلام (=تلميذه؟) إبن...

من از ناقدان طباطبایی هستم. نقد من ناظر به فقر تاريخی نگری در آثار اوست؛ البته در حوزه ای که در آن تخصص دارم. يعنی آثارش درباره تاريخ انديشه سياسی در اسلام و ايران. به نظرم بخش هایی از آنچه او به عنوان نظريه ايرانشهری ارائه می دهد فاقد پشتوانه تاريخی است و از فقر روشی در بحثی که در اساس بايد با شيوه تاريخی مورد مطالعه قرار گيرد رنج می برد. ايده ايران به مثابه ملت و...

سابقه کتاب نويسی رجال دولتی با همکاری اصحاب و اطرافيان به خيلی قديم می رسد. مورد رشيد الدين فضل الله که خيلی مشهور است. در عصر ناصری هم که می دانيم اعتماد السلطنه سخاوتمندانه در بيشتر آنچه بدو منسوب است از همکاری دانشمندان بهره برده بود. در فهرست ابن النديم (1/ 90) هم اين گزارش امشب به چشمم خورد: کتاب أبي الحسن علي بن عيسی بن داود الجراح الوزير في معاني القرآن...

نسخه 4920 کتابخانه مرکزی دانشگاه که در اصل متعلق به کتابخانه مرحوم اصغر آقای مهدوی بود متن مهمی است به زبان فارسی کهن که تا آنجا که من اطلاع دارم تاکنون منتشر نشده. سال ها پيش عکسی از اين نسخه را از دوست دانشمندم جناب آقای دکتر بشری درخواست کردم که ايشان به لطف برای من تهيه فرمودند. آنچه در فهرست دانشگاه درباره اين نسخه نوشته شده اين است: نسخ سده 10 ، عنوان و نشان...

در دنباله بحث هایی که در اين زمينه تاکنون منتشر کرده ايم اينجا نکته ديگری را مورد توجه قرار می دهم: کتاب داشتن (=له کتاب) را ما امروز به معنای نوشتن کتاب می دانيم. يعنی قلم روی کاغذ بردن و نوشتن يک کتاب. البته نوع ديگر نوشتن سخنرانی و املاء مطلب و تحرير آن از سوی شاگردان و مخاطبان بوده. اين سنت تا امروز هم ادامه دارد. يک شيوه ديگری در ميان قدما به ويژه در دو قرن دوم...

کسانی که با فهرست ابن نديم آشنایی داشته باشند می دانند که بخش قابل توجهی از ادبيات مکتوب و شفاهی دانشمندان مسلمان در دو سده دوم و سوم قمری به جز علوم دينی (حديث و فقه) به تاريخ و ادبيات عرب اختصاص داشته است. در اين ميان بسامد کتاب های آنان در حوزه ادب عرب و لغت و شعر بسيار بالاست. کتاب سيبويه که با عنوان الکتاب شناخته می شده الگو و نمونه نوشتن محسوب می شده؛ کتابی که...

درباره يادداشت های پشت نسخه ای قبلا نوشته ام. اهميت اين نوع يادداشت ها برای شناخت تراجم عالمان و شناسایی نسخه ها و تاريخ و تبارشناسی آنها و همچنين شناخت اجازات و سماعات بر آگاهان پوشيده نيست. در دوران جديد آقابزرگ طهرانی به اين نوع يادداشت ها توجه تمام داشت. در گذشته سه نفر را می توان به عنوان الگوی توجه به اين نوع يادداشت ها در تراجم نگاری نام برد: ابن المستوفي...