محقق دیوان أبي بکر الخوارزمي، همکار قديم ما در مقدمه دچار خطا شده و ابوبکر خوارزمی را زيدی قلمداد کرده. ابوبکر خوارزمي از ناحيه مادر از خاندان ابن رستم طبری بود و رسائل او و به ويژه رساله او به شيعه نيشابور جای ترديد نمی گذارد که وی زيدی نبوده بلکه از اماميه بود. اينکه اديبی مانند او در رسائل خود از سادات زيدی و ظلم بنی عباس و ديگر خاندان های حکومتگر بر آنها سخن...

شادروان ويلفرد مادلونگ (زادهٔ ۲۶ دسامبر ۱۹۳۰ در اشتوتگارت – درگذشتهٔ ۹ مه ۲۰۲۳)، اسلام شناس و ايران شناس نامدار آلمانی مقيم آمريکا/ و سپس آکسفورد را اگر اشتباه نکنم نخستين بار در استانبول سال 2005 ديدم؛ هر دو برای کنفرانسی درباره معتزله دعوت شده بوديم. قبل از آن آشنایی ما تنها از طريق مکاتبه بود. وقتی مادلونگ سال 91 ميلادی کتاب المعتمد تأليف متکلم معتزلي ابن...

از نمونه های عجيب در بحث انتساب کتب يکی هم تهذيب الأخلاق است که دست کم به چهار نفر تاکنون نسبت داده شده: جاحظ، يحیی بن عدي، ابن هيثم و محي الدين ابن عربي. از اين میان در اينکه اين کتاب از جاحظ و ابن عربی نيست ترديدی وجود ندارد گرچه به نام آن دو اين کتاب مکرر منتشر شده. بر اساس چند نسخه کتاب اين اثر را می توان از ابن هيثم دانست و دست کم دو بار هم اين کتاب زير نام او منتشر...

کتابی که با عنوان سرّ السلسلة العلوية سال هاست چاپ شده و به نام ابو نصر البخاري از سده چهارم شهرت يافته در هیئت فعلی نمی تواند تأليف او باشد. تأليف کيست؟ نمی دانيم. خود عنوان کتاب و نيز خطبه آغازين گویای آن است که کتاب از سده چهارم نمی تواند باشد. نقل هایی که در عمدة الطالب از اين اثر موجود است شايد نشان دهد که نسبت اين کتاب به ابو نصر بخاري قديمی است گرچه آنچه در...

کتاب های انساب سادات از مهمترين منابع برای تاريخ دينی و اجتماعی و جامعه شناسی دينی ايران است. متأسفانه بسياری از اين آثار تاکنون منتشر نشده و آنهایی هم که انتشار يافته گاهی وضع خوبی ندارند. عمده اين کتاب ها که در حدود سه دهه اخير در ايران و يا پيشتر در عراق و در نجف اشرف انتشار يافت تصحيح های انتقادی قلمداد نمی شوند. به جز يکی دو استثنا از نو همه اين آثار بايد تصحيح...

از سنت های زيبای سادات و اشراف ايران در سده های کهن اسلامی انتخاب نام های فارسی و ايرانی برای فرزندانشان و به ويژه دختران بوده است؛ کما اينکه بسياری از آنان شهرت ها و القابی فارسی برای خود انتخاب می کرده اند. شماری از اين شهرت ها و نام ها را می توان در کتاب های لباب الأنساب بيهقي، الشجرة المبارکه منسوب به فخر رازي، کتاب الفخري در انساب ابو طالب مروزي و المجدي ابن...

در چاپ جديد جمل العلم والعمل شريف مرتضی (چاپ کنگره- مشهد) به اشتباه تصور شده که او کتاب را به درخواست شيخ مفيد نگاشته. در مقدمه تحقیق گفته شده که تعبير "ما سألنيه الأستاذ أدام الله تأييده" به احتمال قريب به يقين اشاره به شیخ مفید دارد. این در حالی است که اگر مقصود شيخ مفيد بود شريف مرتضی از او با تعابير محترمانه تر و همچنين با تعبير "شيخنا" ياد می کرد. تعبير "الأستاذ"...

کتاب دکتر نصر الله پورجوادی اثر مفیدی است برای آشنایی با این صوفی خراسانی سده پنجم. اطلاعات درباره او بسیار اندک است. اینک به لطف "رسالة الحافظ محمد بن عبدالواحد الدقاق الأصبهاني في وصف حاله وأمره وشيوخه وأهل عصره" که دو چاپ از آن در دست است (و از جمله چاپ عبدالرحمن بن حسن قائد، 1435 ق) می دانیم او که در گذشته سال 516 ق بوده و از حنبلیان سخت مخالف اشاعره و صوفیه سنت...

در ادبيات اسلامشناسی غربی در ده سال گذشته روند هندبوک نويسی و مقدمه نگاری (با عنوان هایی شبيه: مقدمه ای بر ...) و نوشته های سنتزگونه و به تعبير قدمایی "کليات ابوالبقائی" روندی روز افزون داشته. متأسفانه در خيلی موارد تحقيق و تتبع و پژوهش موشکافانه جای خود را به دو چيز داده: يا نگارش آثاری با صبغه کليات نگاری و به ويژه در فلسفه اسلامی و ديگری آثاری با ادعای بازنگری در...

در پايان نسخه اربعين در حديث تأليف اندرسباني خوارزمي معتزلی مذهب که پيشتر آن را در نوشته ای معرفی کرديم چند برگ از کتاب مجالس/ امالی او در حديث (از اوائل مجلس اول تا اواخر مجلس سوم) در دست است که مربوط است به مجالس اندرسباني در حديث که در طی رمضان سال 578 ق به احتمال قوی در خوارزم برگزار می کرده. متأسفانه معلوم نيست مابقی اين مجالس باقی مانده باشد. در اين چند برگ...

در مقاله زير موضوع کتاب الحيدة به بحث گذاشته شده Racha El Omari,“Kitāb al-Ḥayda: The Historical Significance of an Apocryphal Text.” In Islamic Philosophy, Science, Culture and Religion: Studies in Honor of Dimitri Gutas, edited by Felicitas Opwis and David C. Reisman, 419–451. Leiden: Brill, 2012. مقاله البته حرف نویی نسبت به آنچه فان اس پيشتر اظهار کرده بود کمتر دارد. يکجا نويسنده ابراز کرده که خطيب بغدادی در تاريخ بغداد در ذيل شرح حال الدعاء الأصم، کتاب الحيدة...

عبد اللطيف بغدادي (د. 629 ق) در آثارش هجمه غريبی بر ابن سينا دارد؛ توأم با هتاکی و جسارت به مقام شيخ. بخش اعظم آنچه درباره ابن سينا و آثارش و از جمله شفاء و قانون و النجاة گفته البته به قدری مضحک است که ارزش پرداختن هم ندارد و چنانکه برخی از محققين هم گفته اند مانا ناشی از بيماری های روحی/ روانی خاص او بوده. با اين وصف اين نکته هم گفتنی است که عبد اللطيف بغدادي با اينکه...

امروز با خبر شدم نويسنده و پژوهشگر نامدار پرويز اذکایی چشم از جهان فروبست. خدایش بیامرزاد. شادروان اذکایی مدت کوتاهی در اواسط دهه شصت با مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی همکاری می کرد و آشنایی ما با هم از آنجا آغاز شد. بعدها به مناسبت های مختلف و از جمله شرکت در چند کنفرانس با هم مرتبط بودیم و در سفرهایی بدین مناسبت چند روزی را با هم معاشرت داشتیم. مرحوم اذکایی...

با وجود اينکه در سال های اخير پژوهش های حديث شناسی و اعتبارسنجی متون توجه بسياری را به خود جلب کرد و ماهيت و طبيعت تعدادی از کتاب های حديثی روشنتر شد اما متأسفانه همچنان شاهد اين هستيم که عده ای بدون هرگونه احتياط و توجه به مبانی صحت اعتبار حديث و منابع حديثی هر پاره نوشته عربی را به توهم اينکه حديثی مأثور است بر مردم و شنوندگان بر می خوانند؛ سهل است از آن نتايج...

ويدئویی ديدم که آقای نصيری به روايتی در روضه کافی استناد می کند و از آن نتايجی سياسی هم استنباط می کند. روايتی که آقای نصيری نقل می کند چنانکه گفتم در روضه کافی نقل شده و من پيشتر جایی نوشتم که اعتبار روضه کافی ابدا در سطح دو کتاب اصول و فروع کافی نيست؛ سهل است دليل متقنی نداريم که روضه بخشی از کتاب کافی بوده. بلکه احتمالا مجموعه ای از احاديث بوده که کلينی در هنگام...

آنچه در اين چند سطر مورد توجه و سخن صاحب اين قلم است حوزه علوم انسانی است و به طور خاص حوزه تاريخ و پژوهش های تاريخی در دين و انديشه فلسفی و دينی و تاريخ فکر. پژوهش در حوزه تاريخ در ايران و جهان اسلام پيشينه اش به قرن نوزدهم می رسد و پوشيده نيست در آغاز با تأثيرپذيری از تحقيقات و نوشته های شرقشناسان غربی در مصر و شام و عراق و ايران نوشتن در حوزه تاريخ به تدريج مستقل...