باورتان می شود که ما در زبان های اروپایی جز يکی دو استثنا تقريبا هيچ کتابی درباره زندگی، تعاليم و سهم سياسی و اجتماعی و دينی ائمه شيعه نداريم. آنچه هم تاکنون نوشته و منتشر شده با آنچه درباره ائمه و علمای طراز اول اهل سنت در زبان های غربی داريم قابل مقايسه نيست. درباره رئیس مذهب جعفری امام جعفر صادق (ع) تاکنون هيچ کتابی مستقل که به تمامی اين ابعاد بپردازد منتشر نشده....

شايد بتوان به يک تعبير محمد بن عبد الجبّار بن الحسن النفّري را شوريده ترين و شيداترين شخصیت در سنت/ سنت های عرفانی تاريخ تمدن اسلامی خواند. سخت است توصيف حالی که او در هنگام نوشتن و القای سخنانش و کلمات نابش در مواقف و مخاطبات و آثار ديگرش در وجود خود احساس می کرده و اين همه مانا نتايج تجربه گفت و شنودهای عرفانی اش و "لحظه" های مکاشفه هايش بوده است. شگفتا که درباره...

در منابع کهن زندگی مولانا جلال الدين محمد بلخي گاهی او را با عنوان رومی هم خوانده اند. طبعا کسانی که در قونيه و يا "روم" می زيسته اند نمی توانسته اند جلال الدين را "رومی" بخوانند. انتساب به يک شهر و منطقه در مورد يکی از اعلام و رجال آن شهر و بلاد عموما زمانی معنا دارد که شخصی از بيرون محدوده آن بخواهد کسی را از اهالی آن شهر و منطقه معرفی کند و الا اين انتساب نمی تواند...

ابوطالب المفضّل بن سلمة (دو بعد از 290 ق) را تاکنون به عنوان اديب، لغوی و مفسر قرآن می شناختيم. کتاب جلاء الشبه چهره تازه ای از او به دست می دهد. حدود ده سال پيش نسخه ای از اين کتاب را در استانبول ديدم و همانجا نکاتی يادداشت کردم. اين کتاب همينک با تصحيحی خوب منتشر شده (متأسفانه مقدمه محقق در دسترس من نيست و تنها به متن کتاب دسترسی دارم). موضوع کتاب رد بر تفسيرهای...

رشد علوم و گستردگی ادبيات مکتوب در تاريخ تمدن اسلامی در حد اعجاز است. مرحوم علامه عالم ربّانی حسن حسن زاده آملی در عصر ما دريچه ای بود برای شناخت ابعاد و زوايای مختلف علوم و ادبيات مکتوب در تمدن اسلامی. گستره تأليفات و تحقيقات علمی و ادبی و فلسفی اش در دوران ما کم نظير بود. چند نفر را اينک در جهان اسلام می شناسيد که در عين حال که در علوم دينی استاد باشد؛ در عين...

بحث ما درباره کتاب حذو النعل بالنعل ابن شاذان نيشابوري سببی شد که به يادداشت های قديم خود درباره موضوع بالا دوباره برگردم. در سلسله مقالاتی تاريخچه اين مفاهيم و تحولات انديشه فاطميان را در اين خصوص به بحث خواهم گذاشت. عموما دو مشکل برای بررسی اين موضوع وجود دارد: يکی ترديدهایی که برای انتساب تعداد قابل توجهی از متون دوره های متقدم و حتی متأخر تفکر اسماعيلی و...

در اثر مهم کتاب الردود تأليف عبد الله بن یزيد الفزاري، از متکلمان برجسته و تأثير گذار اباضی مذهب کوفه در نيمه قرن دوم قمری قسمتی به موضوع اعتقاد به زيادت و نقصان در قرآن اختصاص يافته. او با اينکه در اين کتاب و ساير آثارش مکرر از شيعيان با عنوان رافضه ياد کرده و به دليل اينکه در کوفه و سپس بغداد با شيعيان از نزديک آشنایی داشته با اين وصف در بحث زيادت و نقصان در قرآن...

دوست دانشمندم جناب بهراميان امروز به من اطلاع داد استاد، همکار و دوست قديم ما در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی جان به جان آفرين تسليم کرد و رهسپار ديار ابديت شد. اين بنده خدا را خاطرات بسيار از سال ها همکاری و همسخنی با آن استاد در ذهن و ضمير هست؛ از سال 66 شمسی تا سال 81 که در ایران با مرکز دائرة المعارف همکاری داشتم. در ساختمان قديم مرکز من و آقای احمد پاکتچی در...

با اينکه قرن ها بود که بيشتر نقل ها از رديه مشهور ابن رزام طائي کوفي يا بر اساس نقل ابن نديم از اين کتاب بود و يا نقل های شریف اخو محسن اما خوشبختانه چند سالی بود که خبر پيدا شدن اين کتاب شنيده می شد و حال اين متن در اختيار ماست. از نام و شهرتش و همچنين نقل های المؤيد بالله هاروني و ابن الملاحمي از کتابش پيدا بود که او می بايست برای زيديه و معتزله شناخته بوده باشد....

از حدود اوائل قرن بيستم که تحقيقات درباره سرچشمه های ظهور اسماعيليه مورد مطالعه تاريخی قرار گرفت و به ويژه تحت تأثير پژوهش های دقيق علامه ميرزا محمد خان قزوينی تصور عمومی در ميان محققان اين بود که می بايست شخصيت عبد الله بن ميمون قدّاح که در روايت ابن رزام از او ياد شده را تنها در پيوند با شخصيت راوی مشهور امام صادق (ع) که همين نام و نسب و شهرت را دارد و در احاديث...

درباره احمد کسروی و تتبعات تاريخی او اغراق های زيادی شده. در اينکه شيوه او در پاک سازی و پالايش زبان فارسی و پاک انديشی دینی و کتاب سوزان نشان از تفکر خطرناک و غير تمدنی او دارد که سخنی نيست اما واقعيت امر اين است که احمد کسروي با وجود چند نوشته متتبعانه خود که در هر حال آثار متوسطی در زمينه تاريخ تلقی می شوند به هيچ روی قابل مقايسه با برخی از بزرگان هم نسلش در...

ابو منصور محمد بن علی بن عمر الجبّان، از ادبای سده های چهارم و آغاز پنجم مقيم ری بود که شرح حالش را چند منبعی نقل کرده اند. او مورد تجليل و عنايت صاحب بن عبّاد بود. کتاب مهمی در لغت به نام الشامل در 13 مجلد نوشته بود که درباره آن گفته اند: كثّر فيه الألفاظ اللغويّة وقابل الشواهد فهو في غاية الإفادة من حيث الكثرة (نک: قفطي، إنباه الرواة على أنباه النحاة، ج ٤ ، ص 176؛ نيز:...

مناسبت اينکه مطلب بالا را بازنشر کردم اين است که ويدئویی از آقای پرويز اذکایی ديدم در موضوع اين "رجل همدانی" که به نظرم مرزهای پژوهش تاريخی را يکجا فرسنگ ها جا به جا می کند. آقای اذکایی در اين درسگفتار همانند کتاب حکيم رازي خود مبلغی ابن سينا شيخ الرئيس را می نوازد و او را به انواع مختلف صفات اخلاقی زشت متهم می کند. من قبلا چند صفحه ای از اين کتاب را نقد کرده ام و...

بار ديگر جنايتکارانی تکفيری با حمله به نمازگزاران شيعه در افغانستان (قندهار) جنايتی تازه آفريدند و ده ها نفر را به شهادت رساندند و بسياری را زخمی کردند. مدعيانی که در دشمنی آشکار با اسلام و مسلمين در اقداماتی کينه توزانه با هر امنيت و صلح و آسايش مردم اين منطقه و همه جهان مخالفند و بازيچه اهدافی شوم قرار می گيرند. نفرين بر داعش و شرکایش و نفرين بر تفکر تکفيری...

دو سه سال پيش در آلمان در کنفرانسی يک سخنرانی داشتم درباره مسکويه و در آنجا بخشی را هم اختصاص دادم به ابن هندو، فيلسوف و اديب و کاتب قمی سده چهارم و اوائل پنجم. او نزد ابو الحسن عامري و همچنين ابو الخير ابن خمار حکمت و طب خوانده بود. اميدوارم بخشی از آنچه درباره او تاکنون فراهم کرده ام را به زودی در اينجا قرار دهم. او به عنوان کاتب به شماری از اميران زمان خود خدمت...

در اثر مهم کتاب الردود تأليف عبد الله بن یزيد الفزاري، از متکلمان برجسته و تأثير گذار اباضی مذهب کوفه (و یغداد) در نيمه قرن دوم قمری قسمتی به موضوع اعتقادات شيعيان در خصوص مسائل مرتبط با امامت پرداخته شده. اطلاعاتی که در اين بند آمده از نقطه نظر اثبات قدمت و اعتبار عقايد شيعيان و گروه های مختلف آنان در اين موضوعات حائز اهميت بسيار زيادی است و از اسناد بسيار قابل...

امروز خبر رسيد که استاد و فيلسوف مصری حسن حنفی دار فانی را وداع گفت. من از نيمه دهه نود ميلادی آثارش را دنبال می کردم و تعدادی از کتاب های او را آن سال ها می خواندم. از جمله من العقيدة الی الثورة در چندين مجلد که در واقع يکی از مهمترين پروژه های او برای بازخوانی ميراث کلامی و فلسفی و فکری اسلام است. و ديگری موسوعه التراث والتجديد. گفتگوها و مناظرات فکری او با محمد...

معمولا تصور می شود که سبب پيدایی فرقه اسماعيليه مرگ زود هنگام اسماعيل فرزند امام صادق (ع) بود؛ کسی که گروهی از شيعيان به جانشينی او بعد از امام صادق در زمان حيات امام باور داشتند و به آن دل بسته بودند. اين سخن درستی است. خطابيه، پيروان ابوالخطاب چنين باوری داشتند البته ابوالخطاب (د. 138 ق) سال ها قبل از مرگ اسماعيل (د. 145 ق) در پی شورشی در کوفه کشته شده بود منتهی چون او...