نظریه تعویض سند که چند دهه ای است مبنای تصحیح برخی اخبار و احادیث در مباحث فقهی قرار گرفته و حتی مقالات و کتاب هایی هم درباره آن نوشته شده اصلاً گویا ریشه اش به اردبیلی صاحب جامع الرواة می رسد. او با وجود دقت ورزی هایی که در کار حدیث داشته اما در تحلیل شیوه شیخ در اسانید تهذیبین دچار خطا شده بوده است و همین مبنای تألیفی از اوست که گرچه اصلش موجود نیست اما خودش...

متنی که شیخ صدوق در کتاب ارزشمند خود عیون اخبار الرضا از نوشته ای منسوب به امام رضا (ع) و مشتمل بر تکه ای به نقل از مأمون به عنوان یک سند دولتی در ارتباط با ولایتعهدی امام رضا و موضع بنو سهل و در ارتباط با آنان با عنوان کتاب الحباء والشرط و بدون سند نقل می کند به احتمال متآخم به یقین ساختگی است. شیخ صدوق منبع نقل را نمی آورد و فقط می گوید آن را در کتابی دیده (ووجدت في...

کسی از من پرسیده جایی این اواخر دیده است که در اندر فضائل عبد الجلیل قزوینی رازی، نویسنده والا مقام کتاب شریف نقض و مقام علمی او در دانش کلام به گفتاری از ابن فندق استناد شده است. از من می پرسید چنین چیزی صحت دارد؟ به او نوشتم این بر اثر کم دقتی، خطا و خلط میان دو عبد الجلیل است؛ به شرحی که می آید: ابن فندق در معارج نهج البلاغه از عبد الجلیل رازی نام برده و گفته که...

درباره روضه کافی تاکنون پژوهش بایسته ای صورت نگرفته است. درباره انتساب آن به کلینی برخی تردیدهایی کرده اند (نک: ریاض العلماء، 2/262). آنچه مسلم است آن است که اسناد آن با دیگر اسناد کتاب کافی و شخص کلینی شباهت دارد. با وجود آنکه نام آن در میان کتاب های مختلف کتاب الکافی آمده با این وصف هیچ دلیل استواری در دست نیست که ثابت کند کلینی آن را بخشی از کتاب کافی قرار داده بوده...

آقای دکتر کدیور در مقاله قرائت فراموش شده ابن جنید را از پیروان نظریه "علمای ابرار" بر می شمارند و در این راستا به دو مطلب منقول از او استناد می کنند. استناد به هر دو مطلب متکی بر استنباطاتی است سخت مخدوش. شاهد اول آقای دکتر کدیور نقلی است از شیخ مفید در المسائل السرویة. عبارت شیخ مفید از این قرار است: "... وأجبت عن المسائل التي كان ابن الجنيد جمعها وكتبها إلى أهل...

سال ۶۹ شمسی بود که مقاله کوتاهی در مجلد سوم دائره المعارف بزرگ اسلامی نوشتم درباره ابن جحام، محدث امامی سده چهارم قمری که کتابی دارد درباره آیاتی از قرآن که بنابر تأویل شیعی درباره اهل بیت و حضرت امیر نازل شده. نسخه این کتاب موجود نیست اما نقل هایی زیاد از آن در کتاب های ابن طاووس و به ویژه شرف الدین استرابادی (تأویل الآیات الظاهره) موجود است. آن زمان در آن مقاله...

در مقاله ای که به زبان انگلیسی درباره هدایه خصیبی سال گذشته منتشر کردم از این نکته بحث کردم که در میان نسخه های خطی کتاب هدایه الکبرای خصیبی اختلافاتی دیده می شود و شماری از آنها برخی روایات و حتی یک باب افزون دارند. در آنجا نوشتم که به احتمال قوی دو باب آخر این کتاب از افزوده های بعدی است و بیشتر مبتنی بر روایات خصیبی است و نه تألیف مستقیم او. در این قسمت ها...

یکی از تأسف های بزرگ در رابطه با تاریخ حدیث شیعی این است که از تعداد بسیار کمی کتاب حدیثی که از عصر قبل از کلینی به دست رسیده تعداد مهمی از آنها یا نسخه کهنه سال گواهی شده ای ندارند یا کاتبان در آن نسخه ها دست برده و هویت و اسناد آنها پر ابهام است. تعدادی از انها هم با وجود اینکه نسخه های کهنه ای دارند، مانند بصائر الدرجات اما در نسخه ها دست برده شده و دارای...

با وجود تلاش های ستایش برانگیزی که در چاپ چشم نواز و زیبای کتاب کلینی از سوی دار الحدیث صورت گرفت متأسفانه این چاپ هم همانند چاپ های قبلی این کتاب همچنان چاپی است غیر انتقادی. سازواره اختلافات نسخه ها در پاورقی ها مستقل از توضیحات تکمیلی و دیگر بخش های پاورقی ها قرار نگرفته و بنابراین کار را برای بررسی نسخه بدل ها مشکل می کند. پاورقی های توضیحی درباره مباحث متنی...

یکی از مشکلات کتاب های حدیثی شیعه و متونی که از چند سده نخستین باقی مانده مشکلات نسخه های آنهاست. اینجا به طور خاص به مشکل سابقه تاریخی نسخه ها و تحولات متنی و نقل اسانید احادیث توجه دارم. از کتاب های حدیثی قبل از عصر کلینی از چند کتاب مانند مصباح الشریعه و توحید مفضل و یا تفسیر العسکری و مانند آن که بی تردید اصیل نیستند اگر بگذریم تعداد کتاب ها و متن هایی که به...

در سال های اخیر اظهار نظرهایی خاص درباره تاریخچه تحول ادبیات حدیثی پروژه تدوین تاریخچه حدیث شیعی را با چالش های تازه روبرو کرده است. همگام با امکانات جدید کامپیوتری و دستیابی های آسان تر به نسخه های خطی و چاپ تصحیحات جدید تحقیقات و مطالعات زیادی به زبان فارسی درباره حدیث و تاریخچه آن در تشیع امامی منتشر شد منتهی با این وصف مبانی نظری به کار گرفته شده از سوی...

وقتی فهرست های نجاشی و شیخ و منتجب الدین و معالم العلماء و چند متن دیگر درباره فهارس کتب شیعی متقدم را می بینم از دو جهت متأسف می شوم: یکی رویکرد حداقلی برای معرفی نویسندگان و عالمان متقدم و حتی غفلت از ذکر تاریخ وفیات بسیاری از آنها. این وضعیت وقتی با نوشته های رجالی و تراجمی اهل سنت مقایسه شود بیشتر خود را نشان می دهد. در حالی که در مورد بسیاری از عالمان کهن و...

ابن طاوس در آثارش از کتاب ها و متن های بسیاری نقل می کند. بخشی از این نقل ها از کتاب های کهن امامیه و از اصول و مصنفات قدیم آنهاست. برخلاف ابن ادریس که گویا تنها گزیده هایی از شماری از کتاب های قدما در حدیث را شاید در مجموعه ای کشکول مانند و مشابه مجموعه های جباعی در اختیار داشته ابن طاووس از نقل هایش بر می آید که نسخه های کتاب ها را مستقلا در اختیار داشته و البته...

در فاصله چند ماه گذشته پاره ای اوقات روی رسائل اخوان الصفا کار می کردم و هویت مؤلفان آن. الآن تقریباً این اطمینان را پیدا کرده ام که این رسائل را نه می توان به اسماعیلیان پیشا فاطمی متعلق دانست و نه اسماعیلیان فاطمی. البته در تمایلات شیعی نویسندگان آن نمی توان تردیدی داشت. اینکه درباره مذهب فکری آنان چه می توان گفت را به زودی تحریر و منتشر خواهم کرد... آقای دانیل...

یکی از مشکلات جدی که به ویژه در سال های اخیر خود را بیشتر نشان داده و آن هم به دلیل وجود اینترنت و رسانه های اجتماعی و مجازی و ماهواره ها، بال و پر دادن به روایاتی است خرافی و بی اصل که نقل محافل و منابری خاص است و بعد البته سر از اینترنت در می آورد. بر اساس تجربه شخصی عرض می کنم که تقریباً روزی نیست همه ما اهالی حوزه پژوهش های تاریخی و حدیثی با پرسش هایی درباره صحت و...

دو دانشمند محترم آقایان دکتر عبد الکریم سروش و دکتر محسن کدیور هر کدام در نوشته هایی زیارت جامعه را متعلق به غالیان شیعی دانسته اند. آقای سروش آن را "مرامنامه شیعیان غالی" خوانده و آقای کدیور "اکثر مفاد" آن را مبتنی بر اندیشه‌ی «غلات مفوّضه» دانسته اند. من با این نظرات موافق نیستم. در متن زیارت جامعه هیچ شاهدی وجود ندارد که نشان دهد این متن بر اساس مبانی و مرام غلات...

دیروز و امروز، جمعه و شنبه دو روز کارگاه علمی و آموزشی فشرده ای داشتیم با دانشجویان دکتری بخش مطالعات خاورمیانه دانشگاه پرینستون درباره شیوه ها و دشواره های کار با نسخه های خطی و تصحیح متون. من و همکارم خانم زابینه اشمیتکه سلسله بحث هایی در این زمینه ها در سه بخش مختلف ارائه دادیم و چند نفری از دانشجویان هم کتاب ها و مطالعاتی را ارائه دادند. من در بخش های مختلف...

بی تردید کتاب کافی مهمترین کتاب شیعه امامی است. آینه ای است از تفکر و فقه و نظام اخلاقی و ایمانی تشیع و مکتب اهل بیت. این به سبب مجموعه ای است که از احادیث امامان شیعه در این کتاب عرضه شده و منبع الهام بسیاری از تحولات فکری و فقهی و اعتقادی تشیع در سده های بعدی بوده است. با وجود آنکه از سرچشمه های دیگری برای احادیث اهل بیت پیامبر که در سنت های زیدی و یا سنی مذهب...

- بررسی روایات بصائر در کتاب الاختصاص: از يک مورد در همين نقلهای الاختصاص شايد بتوان نتيجه گرفت که منبع نقل او بصائر الدرجات روايت محمد بن يحيی العطار بوده است (روايت احمد فرزندش از پدر؛ نک: ص 269). در جای ديگری نقلی از سعد ديده می شود که آن را می توان با فرض مقبول ما متناسب يافت که متن بصائر الدرجات موجود برخاسته از "استخراج" بصائر سعد اشعري است و شايد در نسخه اصلی اين...

خلاصه مقاله: در اين مقاله ما درصدد هستيم تا ماهيت کتاب بصائر الدرجات که منسوب به محمد بن الحسن الصفار، از محدثان برجسته امامی در نيمه دوم سده سوم قمری است را مورد مطالعه قرار دهيم. به همين دليل ناچار هستيم که در آغاز توضيحی درباره موضوع اين کتاب به دست دهيم و کتابهای ديگری را هم که تحت همين عنوان در ادبيات امامی شناخته می شوند، مورد بررسی اجمالی قرار دهيم. آنگاه به...

3- اما فرض سومی هم قابل تصور است که از تلفيق دو فرض قبلی می توان از آن دفاع کرد و نويسنده اين سطور بيشتر به اين فرض سوم تمايل دارد و آن اينکه متن کنونی بصائر الدرجات، متنی است که محمد بن يحيی العطار آن را فراهم کرده بوده و ابوالقاسم حمزة بن القاسم و نيز احمد فرزند خود عطار آن را از او روايت می کرده اند؛ اما بر خلاف فرض اول و با توجه به آنچه که در فرض دوم گفتيم، اين کتاب...

من در طی سال ها اهل نوشتن نقد بر نوشته های دیگران نبودم. گاهی در نوشته های خودم اگر ضروری بود به اختصار شیوه یک محقق و یا مصحح را نقد مختصری می کردم و یا اگر نکته مرتبطی بود که با دیدگاه و نظر من اختلاف داشت خیلی کوتاه نظر خود را درباره آن مطرح می کردم. چند سال اخیر در چند مورد برخلاف رویه خودم عمل کردم. نخست مقالات و نوشته هایی در نقد مکتب تفکیک نوشتم. این کار را به...

2- اما فرض و راه حل دوم برای کتاب بصائر الدرجات اين است که اين کتاب را محصول فرايند پيچيده ای از تأليف بدانيم. در حقيقت اين نکته که علاوه بر محمد بن يحيی العطار، احمد بن محمد العاصمي هم شماری از احاديث موجود در متن بصائر را برای کليني روايت می کرده، می تواند نشان از آن داشته باشد که نمی توان تنها عطار را مسئول روايت متن بصائر و يا دست کم بخشی از آن دانست؛ بنابراين...