زيديان از آن هنگام که پذيرای انديشه های کلامی معتزلی شدند؛ به ويژه در دوران مکتب بهشمي ري و دوران شاگردان قاضي عبد الجبّار همداني نسبت به آرای فلاسفه مسلمان واکنش نشان داده اند. در آثار کلامی دوره ري اشاراتی در رد بر آرای فلاسفه هست و آنان و سائر معتزله بی ترديد مطلع از جريان فلسفی مورد حمايت آل بويه و از جمله حضور ابن سينا در ري بوده اند. با اين وصف رديه نويسی...

از رجال مذهب نصيري اطلاعات کمی تاکنون منتشر شده اما در سالهای اخير چند متن مهم آنها که از رجال قديم آنان در بغداد، حلب و لاذقيه و نيز در برخی شهرهای ايران سخن می راند انتشار يافته است که بی نهايت متنهايی ارزشمندند. نويسنده اين سطور تاکنون چند نمونه از اين دست متون (مشيخه ها/ نام نامه ها) را در اين سايت معرفی کرده است. زين پس می کوشم در هر يادداشت نمونه های مهم و...

در طول سالهای اقامت در پاريس تعدادی از نسخه های خطی کتابخانه ملی فرانسه را از نزديک مورد بررسی قرار دادم که برخی از آنها را به مناسبتهايی در يادداشتها و مقالات خود ذکر کرده ام. اينجا نمونه های ديگری را می آورم و از جمله آنچه در بررسی نسخه دستور المنجمين به دلائلی يادداشت کردم. 1- ش 6623: نسخه کهنه ای از طرائف ابن طاووس؛ با اين عنوان: کتاب الطرائف من مذاهب الطوائف...

شماری از نسخه هايی که در فهرست آلوارت نامشان در فصول و بخشهای مختلف آن ذکر شده را از نزديک بررسی کرده ام. نسخه های کتابخانه دولتی برلين معمولاً بر اساس مجموعه های مختلفی که در آنجا موجود است شماره بندی شده و در فهرست هم ذکر شده اند. در آنچه در پی می آيد گاه سهواً نام مجموعه ذکر نشده اما با مراجعه به فهرست می توان شماره دقيق نسخه را پيدا کرد. اين نسخه ها را تماماً از...

در نسخه شماره 31 از مجموعه عربی گلازر در کتابخانه ملی وين مجموعه ای است مشتمل بر رسائل متعدد که در آن يادداشتی نيز از روی خط تفتازاني نقل شده درباره سالشمار تأليفاتش. اين مجموعه شامل اين کتابهاست: موصل الطلاب ابن هشام. و نيز شرح مختصر الزنجاني از تفتازاني. و نيز شرح السلم المنورق في علم المنطق از "ناظمها عبد الرحمان الأخضري". و نيز المقدمة في الحساب از ابو عبد الله...

از توفيقات نويسنده اين سطور در طیّ سالهای گذشته اين بود که توانستم تعداد قابل توجهی از نسخه های عربی و بعضاً فارسی کتابخانه دولتی برلين را از نزديک مورد مطالعه قرار دهم و برخی از مجموعه های آن همچون مجموعه گلازر را به طور کامل ببينم و يادداشت برداری کنم. در طی مقالاتی که پس از اين خواهد آمد بخشی از اين نسخه ها را بسيار مختصر معرفی خواهم کرد و متذکر برخی فوائد آنها...

26- ش 112: کتاب المولد الشريف المعظم للنبي الهاشمي المکرّم محمد صلی الله عليه وسلّم. مؤلف: سعيد (کذا) محمد بن مسعود بن محمد بن مسعود الکازروني . شارح مشارق الأنوار و نويسنده شفاء الصدور و المسلسلات و نيز المحمدين البدور. در 124 الف: پايان جلد اول است؛ پايان کتابت: في يوم السبت من العشر الأخيرة في شهر رجب الأصبّ الحرام الذي هو من شهور سنة ستّ وخمسين وتسع مائة من الهجرة....

نويسنده اين سطور در چند سفر تعداد قابل توجهی از نسخه های خطی کتابخانه ملی وين (مجموعه گلازر) را از نزديک بررسی کرد که اينک درباره شماری از آنها اينجا مطالبی عرضه می کنم: 1- گلازر، ش 177 نسخه ای کلامی بی آغاز و انجام از زيديه. شرح متنی است. بايد تحقيق شود چيست؟ به هر حال نسخه متأخر است. 2- ش 159: بلغة المقتات في معرفة الأوقات از عبد الله بن حمزة الدواري 3- ش 85: شرح ابن مفتاح...

ابوالقاسم بستي را به عنوان متکلمی معتزلی و زيدي از ميان شاگردان برجسته قاضي عبد الجبّار همداني به خوبی می شناسيم. او آثار متعددی داشته؛ در فقه، حديث، کلام و رديه نويسی. در فقه بر مذهب ناصر اطروش بوده و در اين زمينه نگاشته است. در کلام مذهب بهشمي داشته و در اين زمينه تابع استادش قاضي عبد الجبّار همداني است. از ميان آثار کلامی او اثر برجسته ای از وی باقی مانده به نام...

از ابوطالب هاروني، الناطق بالحقّ امام زيدی نامدار شمال ايران در اوائل سده پنجم قمري که از او در دانش های کلام و فقه و حديث و تاريخنگاری آثار متعددی باقی مانده، رساله ای می شناسيم که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. اين رساله در موضوع اجماع اهل بيت است و استدلال بر حجيت اجماع آنان در فقه. رساله البته رساله کوتاهی است اما در نوع خود بسيار اثر مهم و از لحاظ بررسی...

از ميان معتزليان حلقه قاضي عبد الجبّار در ري شماری را به عنوان نويسندگان کتابهای کلامی معتزلی می شناسيم؛ اما از نوشته های آنان تنها تعداد بسيار محدودی در سنت زيدی و يا سنت قرائيم باقی مانده است. در اين ميان ابو رشيد نيشابوري دانشمند و متکلم برجسته ای است از همين حلقه که از او چند کتابی باقی مانده است. از ابو الفضل العباس بن شروين هم کتابی کلامی بزرگی با تهذيب و...

"مساهمت شريف مرتضی در علم کلام معتزلی " عنوان تأليفی است در دست تکميل از نويسنده اين سطور درباره دستگاه کلامی شريف مرتضی؛ همراه با تصحيح چند اثر کلامی منتشر نشده از او و نيز تجديد تصحيح چند اثر ديگر وی در همين زمينه. در مقدمه هم ضمن بررسی کوتاهی درباره زندگانی و استادان و شاگردان او، فعاليت و آثار کلامی شريف مرتضی مورد مطالعه قرار گرفته است. فصلی را هم به تداوم...

در اينجا چند نوشته ای را که پيشتر در همين سايت در رابطه با نسخه های تازه ياب سيره امام منصور بالله عبد الله بن حمزة (د. 614 ق) منتشر کرده بودم، يکجا ديگر بار عرضه می...

نويسنده اين سطور چند سال پيش مقاله ای منتشر کرد درباره تفسير منسوب به امام حسن عسکري (ع) و درباره ماهيت و ريشه آن به بحث پرداخت. در آنجا گفتم که اين تفسير يک هسته قديمی دارد که ابن بابويه آن را در آثارش به نقل از شخصی مجهول الحال به نام ابوالحسن محمد بن القاسم المفسّر الجرجاني نقل کرده؛ اما بعداً در اوائل سده ششم قمری متن فعلی بر پايه آن متن قديمی ساخته و پرداخته و...

از دوران صفويه وسيله علامه مجلسی و شماری ديگر از دانشمندان و محدثان اماميه، از آثار حديثی عالمی به نام عز الدين ابو محمد الحسن بن سليمان بن محمد (بن خالد) الحلي (العاملي) نام برده شده[1] و بهره گرفته شده که اطلاعات ما درباره او بسيار اندک است. گفته اند که در محرم 802ق زنده بوده است[2] و از شاگردان شهيد اول بوده و از او در اجازه ای از شهيد در 12 شعبان 757 ق نام برده شده است[3]....

چنانکه می دانيم زمخشري، دانشمند برجسته و مفسر معروف قرآن و نويسنده الکشاف، معتزلی مذهب بود و خود نيز دستی در دانش کلام داشت. در علم کلام، از او متن کوتاه المنهاج في اصول الدين تاکنون شناسايی شده و به چاپ رسيده است. طبق گزارشی که اندرسباني به دست داده او در دانش کلام از دو تن از معاصرانش بيشتر بهره برده بوده است: يکی ابن الملاحمي، متکلم معروف معتزلی و نويسنده...

در سالهای اخير تعدادی از متون ارزشمند اسماعيليان؛ از جمله تعدادی از آثار دوران متقدم آنان مانند تأليفات واقعی و يا منسوب جعفر بن منصور اليمن و نيز تعدادی از کتابهای داعيان مطلق طيبي و دانشمندان برجسته آنان در يمن، به وسيله دار الغدير در سوريه (سلميه) و به کوشش شخصی به نام حسام خضور منتشر شده که اين روزها توفيق بررسی برخی از اين کتابها را از طريق کتابخانه ارزشمند...