درباره شهرستانی و اسماعيلی بودنش (1) من چندين سال است درباره شهرستانی مطالعه می کنم. در سال های اخير بسياری از محققين اين نظر را مطرح کردند که شهرستانی در بخش اخير عمرش بر مذهب اسماعيلی بوده است. برای چنين نظری هيچ مستند دقيقی وجود ندارد. نخستين کسی که اين نظر را مطرح کرد مرحوم دانش پژوه بود که اين موضوع را در مقاله ای مطرح کرد. مستند اصلی اين بود که خواجه نصير در...

چند سالی است بعضا شنيده و خوانده می شود که نوانديشان دينی را " نو معتزليان" می خوانند. يا نوانديشی دينی معاصر را نمی شناسند و يا معتزليان را. دومی را محتمل تر می دانم. در ميان نوانديشان دينی نصر حامد ابو زيد در برخی از آثار اوليه اش اندکی به برخی از آرای معتزله به ويژه در مورد قضيه مجازات قرآنی نزديک شد. بعدا از همان هم فاصله...

حسن انصاری، پژوهشگر و مدرس مطالعات تاریخ است و عضو شورای علمی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و نیز عضو بلندمدت هیئت علمی مؤسسه مطالعات عالی پرینستون است. در سال‌های اخیر یادداشت‌ها و نوشته‌های او در فضای مجازی در بین علاقه‌مندان به مباحث تاریخی و دینی طرفدار دارد و هر از چندی هم نقدهای او به جریان روشنفکری دینی منتشر می‌شود. با دکتر انصاری گفت‌وگو کرده‌ایم تا...

مرحوم آية الله واعظ زاده خراسانی را من تنها دو سه باری از نزديک ديدم و با ايشان فرصت گفتگویی دست داد. بيشتر شناخت من از ايشان مرهون آشنایی و دوستی ايشان با استادم مرحوم علامه محقق طباطبایی است که گاه خاطراتی از ايشان نقل می کردند. همچنین از طريق مطالعه برخی آثار قلمی مرحوم آقای واعظ زاده با آرای ايشان آشنا هستم. نخستين کتابی که از ايشان خواندم مقدمه و برخی تصحيحات...

فارابی و جوابات المسائلش از مهمترين رساله های اصيل و ارزشمند فارابی رساله موسوم به "جوابات المسائل سئل عنها" است که لازم است در مضامين آن دقت های مکرر شود. در اين رساله خيلی از مبانی اصلی فارابی مورد گفتگو واقع شده. در واقع بسياری از مبانی حکمی شيخ الرئيس را صرفا بايد در پرتوی سخنان فارابی فهميد. متأسفانه در تحقيقات جديد ابن سينا شناسی در غرب در دهه اخير از اين...

اخيرا احمد الشمسي، استاد دانشگاه شيکاگو کتاب مفيدی منتشر کرده درباره تاريخچه چاپ متون کلاسيک اسلامی و عربی در مصر. اثر شايسته ای است. برای ايران و تشيع ما نيازمند چنين تحقيقی هستيم (درباره نمونه شريف مرتضی اين کار انجام گرفته که در آينده نزديک منتشر می شود). در دوران قاجار و به ويژه عصر ناصری بسياری از متون دينی و ادبی و تاريخی قديم تصحيح و به صورت چاپ سنگی منتشر...

کتاب المباحثات ابن سينا از مهمترين آثار دوره متأخر ابن سيناست. اين کتاب تا آنجا که من می دانم تاکنون سه بار چاپ شده. بار نخست توسط عبد الرحمان بدوی. نسخه های اساس او با نسخه های ديگر کتاب تفاوت های چشمگير دارند. استاد بيدارفر سال ها پيش تصحيحی از اين کتاب در قم به دست داد که با وجود آنکه بسيار راهگشا و از طبع بدوی به مراتب بهتر بود اما از جهات مختلف و از جمله اصلاح...

تاريخ جامع ايران که از سوی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده با همه کاستی ها يکی از بهترين و جامع ترين کتاب هایی است که تصويری جامع از پيوستگی تاريخی، تمدنی و فرهنگی ايران در هفت هزار سال تاريخ آن به دست می دهد. بر هر ايرانی است که تاريخ کشور خود را به خوبی بداند. من اميدوارم آقای بجنوردی همت کنند و يک ورسيون مختصر از آن در هزار صفحه برای نسل جوان تهيه کنند....

هنرمند توانای کشور آقای شهاب حسینی در گفتگوی رسانه ای خود به مناسبت جشنواره فیلم فجر به نکته درستی توجه دادند که نشان از فهم درست و قابل ستایش ایشان دارد: به درستی شهاب حسینی گفت که اگر فیلم خود را در جشنواره ای بین المللی به مردم ایران اهدا کرد و همان فیلم را در ایران به ساحت مقدس امام عصر (ع) تقدیم کرد، در این کار هیچگونه دوگانگی در رفتار وجود ندارد. طبعا هر...

در سال های اخیر سه کتاب از ابو رشید نیشابوری، متکلم معتزلی که قبلا شناخته نبود شناسایی و در دست تصحیح قرار گرفت: یکی متنی است برگرفته از حدود و تعریفات کلامی او که اینجا آن را معرفی کرده ام (https://ansari.kateban.com/post/2098) دیگری متن المسائل الکبیر او که خلاصه مانندی است از المغنی عبد الجبار و قبلا درباره آن مقاله ای در استودیا ایرانیکا منتشر شد و آنجا توضیحات لازم را...

درباره ابو منصور محمد بن عبد الرزاق، سپهسالار مشهور خراسان در دوره ساماني، حاكم طوس و همچنين مشوق و بانی شاهنامه‌ای منثور،معروف به شاهنامه ابومنصوري که شاهنامه فردوسی ریشه اش به آن می رسد معمولا گفته می شود که بر مذهب اسماعیلی بوده است. مستند اين سخن کلام خواجه نظام الملک است در سياستنامه که او را باطنی و قرمطی خوانده. با اين وصف با توجه به دو حکايتی که شيخ...

در خبرها خبر مرگ استاد دکتر سهيل زکار را خواندم. آدمی کوشا و محققی پر کار بود. از ويژگی های او آشنایی با نسخ خطی کمياب و نشر ميراث تاريخی کمتر شناخته در حوزه تاريخ اسلام و به ويژه تاريخ شامات بود. من يکبار او را از نزديک ديدم. در سفری همراه دو سه تن از دوستان و از جمله دکتر عالم زاده به منزل او در دمشق رفتيم و دو ساعتی گفتگو کردیم. شايد سال 72 شمسی بود. کتابخانه بزرگی...

در خبرها خبر درگذشت محمد عماره را خواندم. محمد عماره از نويسندگان و متفکران نام آشنای مصر بود که در دوران آغازين فعاليت علمی و قلمی اش سخت تحت تأثير جريان اصلاح طلبی دينی در دنيای عرب و به ويژه جمال الدين، محمد عبده و علی عبد الرازق بود و در همين دوران به نشر آثار معتزله نیز همت داشت و چندين کتاب و مقاله به زمينه معتزله و آرا و تاريخ آنان اختصاص داد، اما به تدريج...

درباره مذهب حکيم ابوالقاسم فردوسی سخن بسيار گفته شده. برخی او را زيدی مذهب می دانند. برخی هم شيعه امامی و البته شادروان استاد ما عباس زرياب خویی او را بر مذهب اسماعيلی می دانست. در مقاله عالمانه ای که مرحوم زرياب در شماره دهم مجله ايران نامه با عنوان "نگاهی تازه به مقدمه شاهنامه" منتشر کرد با توجه به ديباچه شاهنامه و آنچه درباره خداوند و خلقت او فردوسی به نظم...

ری در سده های ميان سوم تا ششم قمری يکی از مراکز فعال دعوت و حضور جامعه اسماعيلی بود. در همين دوران معتزله هم حضوری فعال در ری داشتند. زيديه هم در اين شهر فعال بوده اند. اسماعيليان ايران دست کم در ری و همچنين در بخشی از شمال ايران از نزديک با زيديه ارتباط داشته و گاهی نزاع هایی سياسی و دينی در بين آنها وجود داشته. اين موجب می شد که طرفين چه در ری و چه در شمال ايران (و...

از آثار ابن سينا روشن نمی شود که او رسائل اخوان الصفا را خوانده باشد. با اين همه بيهقي در تتمة خود (ص 52 تا 53) می نويسد که پدر ابن سينا گاهی رسائل را می خوانده و در آنها تأمل داشته و ابن سينا هم در کودکی بدين سبب گاهی در رسائل نظر می کرده و در آنها تأمل می کرده است. اين مطلب در نسخه های ديگر شرح حالی که جوزجاني از ابن سينا به دست داده و در آنها شرح حال خودنوشت ابن سينا را...

درباره ماهيت رسائل اخوان الصفاء و هويت نويسندگان آنها از دير باز اختلاف نظر بوده است. برخی اين رسائل را نوشته يکی از امامان اسماعيلی می دانند و برخی ديگر صرفا بر اسماعيلی بودن نويسندگان اين رسائل تأکيد می کنند. برخی هم معتقدند نويسندگان اين رسائل اسماعيليان غير فاطمی و يا قرمطی بوده اند. شماری ديگر از محققان نيز معتقدند اين رسائل تأليفی اسماعيلی نيست و برای...

یکی از دانشجويان به من نوشت که برخی از همکلاسی هایش به دلیل نگاه قضا و قدری توجهی به پیشگیری ها در خصوص بیماری ویروس کورونا ندارند و معتقدند هر چه مقدر است پیش می آيد. از من خواست نقطه نظر الهيات اسلامی و شيعی را در اين زمينه در چند سطر بنويسم. اينجا عين آن پاسخ را می گذارم: قضا و قدر الهی به سبک و شيوه اراده انسان ها نيست. قضا و قدر الهی مانند خود وجود حق متعال...