خواجه نظام الملک در مقام يک محدث. دو مجلس از امالي او در حديث که به چاپ هم رسيده (تصوير مربوط به يادداشت پايين) سيد جواد طباطبایی در توضيح نظريه سياسی ايرانشهری بر ادبيات خداينامه ها و سياستنامه نويسی تأکيد می کند و از دل اين ادبيات می کوشد نظريه ايرانشهری را در بستر تاريخی به عنوان نظريه ای برای مسئله ايران مستند سازی کند. من معتقدم در نوشته های طباطبایی از اين...

با وجود آنکه در منابع تاريخی عصر صفوی و قاجار و همچنين کتاب های تراجم و احوال علما و به ويژه در عصر قاجار و خاصتا عصر ناصری در طهران و اصفهان و شهرهای ديگر ايران از مدارس قديم زياد سخن می رود و در شرح حال های خودنوشت زيادی که امروزه در دست است از تحصيلات عالمان در اين مدارس اطلاعاتی پراکنده موجود است اما تاکنون متأسفانه کتابی شایسته ذکر درباره مدارس قديم طهران و...

دانش کلام اهل سنت در طی هفتصد سال گذشته به انحای مختلف تحت تأثير شخصيت و آثار کلامی و فلسفی خواجه نصير طوسي، از مهمترين نمايندگان تفکر فلسفی اسلام و کلام شيعی بوده است. تعدادی از شاگردان خواجه از اهل سنت بودند و از طريق همان شاگردان و نيز از طريق آثار خود او و همه شاگردانش مکتب و شيوه کلامی خواجه به مهمترين نمايندگان کلام اهل سنت در سده های بعدی منتقل شد. بسياری...

شريف رضي دفترچه های يادداشت روزانه ای داشته که در آن مطالب مختلف و خاطرات و حوادث هر روز را می نوشته. متأسفانه اين دفاتر از ميان رفته. منتهی يک گزارش آن را شيخ در غيبت (ص 150) نقل کرده: ووجدت بخط الشريف الاجل الرضي أبي الحسن محمد بن الحسين الموسوي رضي الله عنه تعليقا في تقاويم جمعها مؤرخا بيوم الاحد الخامس عشر من المحرم سنة إحدى وثمانين وثلاثمائة أنه ذكر له حال...

آقای دکتر سيد جواد طباطبایی سياستنامه نظام الملک را الگوی انديشه سیاسی ايرانشهری می داند؛ خود خواجه را هم به عنوان نمونه ای برای تفکر سياسی و اجتماعی و الگوی آگاهی تاريخی ايرانشهری. من با اين سخن مخالفم. نه تنها محتوای سياستنامه چنين بار سنگينی را نمی تواند تحمل کند بلکه حتی انتساب آن، يا دست کم، انتساب همه آن به خواجه و همچنين شرايط تاريخی تأليف آن از سوی...

... (بعد از نقل روايتی): هكذا قَرَأْنَاه على شيوخِنا الثقات في فوائدِ أبي بكرٍ الشافعيّ التي رواها عنه أبو طالبِ بنُ غَيْلان البزَّازُ شاغة. بشينٍ وغيٍن معجمتين. وهكذا وجدتُه بخطِّ الشيخِ الحافظِ أبي بكرٍ الخطيبِ البغداديِّ. وكانَ قَدْ جَمع لأبي طالبِ بنِ غَيْلان الأمالي والمجالس التي سمِعَها من أبي بكرٍ الشافعيّ في سنة أربعٍ وخمسين وثلاثمئةٍ. ورتّبها...

قال بعض الأصوليين: إن الأشعري لم يترك لنفسه دلالة على الصانع، ولا دلالة على صحة الشرائع. فأما إثبات الصانع فإنه مبني على احتياج المحدَث وافتقاره إلى محدِث. وليس في الشاهد عنده محدِث لبناء ولا نجارة ولا غير ذلك. وصحة إرسال الرسل مبني على الثقة بالمعجز. ووجه الثقة أن الله لا يقم الإعجاز دلالة إلا على يدي صادق غير كاذب عليه. وما ترك لنفسه ثقة بالرسل حيث قال ((لا...

يکی از با شکوه ترين ويژگی های تمدن اسلامی ادبيات نقد و انتقاد سازنده دانشمندان در محيط های علمی از يکديگر و در نتيجه رشد علوم در سايه اين انتقادات است. نمونه ای را اينجا می بينيد: ... وقد سبق العلماءُ إلى أخْذِ بعضِهم على بعضٍ فيما وقعَ منْهم في كتبهِم مِنْ سَهْوٍ وتصحيفٍ. وقد صنَّفوا كتباً، فهذا أبو سعيدٍ عبدُ الله بنُ الوليدِ صَعُوْداءُ الكوفيُّ قد أخَذَ على...

قاضی أبو محمد الحسين بن محمد بن أحمد المَرْوَرُّوْذِيّ (درگذشته سال 462 ق) در کتاب التعليقة در بحث کتاب طهارت نکته ای درباره نوشتن و انواع مصاحف می گويد که جالب توجه است: قال القاضي حسين: لا يجوز للمحدث مس المصحف، لا موضع المكتوب، ولا الحواشي والجلد، ولا الخريطة، ولا يجوز له حمل المصحف، ولا العلاقة ولا الخريطة، ولا الصندوق، ولا الغلاف، فلو حمل المصحف...

به نظرم اگر کسی بخواهد اهميت و ابتکار عمل فردوسی را به درستی درک کند بايد به زمانه او در خراسان و در عصر سلطان محمود و غزنويان توجه کند و دريابد که تا چه اندازه منافسه ای در ميان رجال دربار و مستوفيان در عربی گرایی حاکم بود و در اين فضای عربی گرایی فردوسی چه کاری کرده است کارستان در تحکیم زبان فارسی. کتاب های ثعالبی و يتيمه او و تأليفات و مختارات ادبی وی گواهی است...

سرخسي، فقيه برجسته حنفی ايرانی در سده پنجم قمری در کتاب ارزشمند المبسوط خود در مقدمه انتقادی می کند از شيوه های معمول در مباحث فقهی عصرش و از جمله از اينکه فقيهانی که گرايشات کلامی دارند از اصطلاحات فلسفی در مباحث فقهی استفاده می کنند. او طبعا مقصودش در مباحث خلاف و جدل فقهی بوده. منظور وی از متکلمان در اينجا حتما حنفيان معتزلی است. اين گزارش مهم است. هم از جهت...

سرخسي در مقدمه کتاب شرح السير الکبير روايت جالبی درباره اين اختلاف شخصی دارد که از حيث تاريخ مناسبات فقها با خلافت عباسی بسيار مهم است: قَالَ الْإِمَامُ الْأَجَلُّ الزَّاهِدُ إمَامُ الْأَئِمَّةِ أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي سَهْلٍ السَّرَخْسِيُّ شَمْسُ الْأَئِمَّةِ: اعْلَمْ بِأَنَّ السِّيَرَ الْكَبِيرَ آخِرُ تَصْنِيفٍ صَنَّفَهُ مُحَمَّدٌ -...

سرخسی در مقدمه شرح خود بر السير الکبير شيباني نکات جالبی در خصوص سبب تأليف کتاب و چگونگی تدوين و روايت اين اثر از سوی شيباني دارد. البته آنچه در رابطه با اوزاعی گفته محل ترديد است. فَأَمَّا سَبَبُ تَصْنِيفِ هَذَا الْكِتَابِ أَنَّ السِّيَرَ الصَّغِيرَ وَقَعَ فِي يَدِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَمْرو الْأَوْزَاعِيِّ عَالِمِ أَهْلِ الشَّامِ. فَقَالَ: لِمَنْ...

شادروان علينقی منزوی برای انتشار کتاب های الذريعه و طبقات اعلام الشيعه و تهيه فهرست اعلام ذریعه از هیچ تلاشی فروگذار نکرد. تکمیل مواد ذریعه و آماده سازی انتشار بيشتر مجلدات آن در تهران کار او بود. کما اينکه طبقات اعلام الشيعه را از دفاتری مختصر به شکل مجلداتی پر برگ برکشيد. عمده مطالبی که در هر دو کتاب افزوده آنچنانکه خود بر آن تصريح داشت با اجازه پدر بزرگوارش...

معمولا اين اختلاف وجود دارد که نخستين اثر در علم اصول از کيست؟ عده ای شافعی را نخستين نويسنده در علم اصول و بنيانگذار اين دانش می دانند. اين سخن بی ترديد بدين صورت درست نيست و قبل از شافعی برخی مباحث علم اصول در طول سده دوم قمری مورد بحث و بررسی متکلمان و فقيهان سنی و شيعی قرار داشته. تازه رساله شافعي هم، اگر بپذيريم که آنچه همينک به اين عنوان بدو منسوب است تأليفی...

از امامیه متن های بسیار کمی از دو سده دوم و سوم به طور مستقل به دست ما رسیده است. این درست برخلاف وضعیت آثار غیر امامیه است. از اباضیه و اهل سنت و اصحاب حدیث و حتی اسماعیلیه و زیدیه متن های متعددی از این دو قرن باقی است. نمونه زیدی آن آثار با اهمیت قاسم رسی است. در سال های اخیر خوشبختانه به این نکته توجه می شود که کتابی مانند کتاب کلینی از منابع قدیمتری نقل می کند...

امروزه بيشتر محققان در اينکه الآثار تأليف و يا حاصل املا و درس های محمد بن الحسن الشيباني، فقيه برجسته مذهب حنفی باشد ترديد دارند. البته چند سال پيش يکی از نويسندگان مقاله ای به انگليسی نوشت در اثبات اصالت نسبت اين کتاب به او که به نظرم قانع کننده نبود. اين کتاب که شامل مجموعه ای وسيع از روايات و احاديث است به نقل ابو حنيفه و با روايت محمد بايد محصول زمانی باشد که...

کتاب المحيط البرهاني في الفقه النعماني اثر ارزشمند فقيه برجسته حنفی ايرانی برهان الدين أبو المعالي محمود بن الصدر السعيد تاج الدين أحمد بن برهان الدين عبد العزيز بن عمر المرغينانيّ البخاريّ، معروف بـه «ابن مازة» (د. 616 ق) است. او از خاندان مشهور بنی مازه (صدر جهان) و معروف همچنين به آل برهان بود. در اين خاندان فقيهان برجسته ديگری هم بودند از جمله «الصدر الماضي»...

اين عنوان کتابی است فراهم شده از مجموعه ای از يادداشت های استاد ما مرحوم علامه محمد رضا جعفری. اخيرا اين کتاب منتشر شده. من البته چاپی آن را نديده ام اما دست نوشته های استاد را خيلی سال پيش در کتابخانه ايشان ديدم و خواندم. اين کتاب در موضوع مناسبات مذهبی شيعيان (مانند غدير و عاشوراء) است در بغداد دوران های آل بويه و قبل و بعد آن. خاطرم هست که استاد عین متن های...

فقه شيعه مستند به احاديث امامان شيعه و به طور خاص تعاليم فقهی دو امام محمد باقر و جعفر صادق (ع) است. احاديث فقهی اماميه عمدتا در کتب اربعه ثبت شده. اين چهار کتاب هر کدام با يک هدف متفاوت تدوين شده و از گستردگی منابع و شيوه های متفاوت در نقل احاديث و سنت های نقل احاديث فقهی موجود در ميان اماميه بهره برده اند. اما در نهايت مستند اصلی همه آنها به دفاتری از حديث و فقه بر...

فاضل محترم آقای سيد کمال حيدری در يک برنامه که آن را در شبکه های مجازی ديدم (السيد كمال الحيدري: نقد تراث الشيخ الطوسي الفقهي) با استناد به مقدمه شيخ بر المبسوط اظهار می دارند که شيخ فروع فقهی را از کتاب های اهل سنت داخل در فقه شيعه کرد؛ مسائلی که قبلا در فقه شيعه مطرح نبود. آنگاه ابراز می دارند که مشکل اينجا نيست بلکه مشکل اصلی که به واسطه آن معتقدند بايد به آن...

ابو القاسم علي بن محمد بن أحمد الرحبي، معروف به ابن السمناني (د. 499 ق)، فقيه حنفی مذهب معتزلی کتابی ارزشمند دارد با عنوان روضة القضاة وطريق النجاة (اين کتاب در چهار جلد منتشر شده). او اين کتاب را به رسم خواجه نظام الملک نوشته (وی يک کتاب ديگر هم به رسم خواجه نوشته به نام المرشد النظامي که در آن مطالب تاريخی هم بوده). برای خواجه چندين کتاب در انديشه سیاسی نوشته شد...

قال الأديب واللغوي المعتزلي أبوهلال العسکري في کتابه الحث على طلب العلم والاجتهاد في جمعه (ص 80 إلی 82): وَقَالَ بَعْضُهُمْ لأَبِي هَاشِمٍ: مَا أَحْسَنَ جَمْعَكَ لِمَعَانِي كُتُبِ أبي عَليّ وَاخْتِصَارَكَ لِكَلامِهِ. فَقَالَ: قَدْ دُسْتُ كُتُبَهُ دَوْسًا، وَأَكَلْتُهَا وَشَرِبْتُهَا دَرْسًا، فَعَرَفْتُهَا ظَهْرًا وَبَطْنًا. قُلْنَا: إِلا مَا كَانَ مِنْ...

قال أبوهلال العسکري: وَحَدَّثَنَا الشَّيْخُ أَبُو أَحْمَدَ غَيْرَ مَرَّةٍ قَالَ: لَمَّا فَارَقْتُ أَبَا الْفَضْلِ محمد بن الْحُسَيْنَ بْنَ الْعَمِيدِ وَكَانَ بِالرَّيِّ مُبَادِرًا نَحْوَ عَسْكَرِ مُكْرَمٍ لأَمْرٍ حَدَثَ فِي أَهْلِي وَاجْتَزْتُ بِأَصْبَهَانَ اغتنمني الصاحب ابْن عباد، أَبُو الْقَاسِم، وسألني الْمقَام عَلَيْهِ، فَذكرت لَهُ الْأَمر...

در برنامه ای با عنوان "ملا نصرالدین و لب حوض بخارا" که بی بی سی فارسی توليد و پخش کرده مطالب غريبی درباره تاريخ بخارا هست که حقيقتا مرزهای تاريخنگاری را به شکل هولناکی تغيير داده. گوينده (مجری) ابراز می دارد که اين صفويه و شاه اسماعيل بودند که با انتشار تشيع و ناراضی کردن اهل سنت ايران موجب شدند بخش هایی از خراسان بزرگ (و از جمله بخارا که موضوع سخن گوينده است) از...

در اين سلسله يادداشت به چند سند مهم و کهن می پردازيم که از ارتباط معتزله و اماميه در سده دوم و سوم قمری پرده بر می دارد. اين سندها خود متعلق به همين دوراه زمانی اند. قديمی ترين سند به دست آمده مربوط است به سال های نيمه دوم سده دوم قمری. اما قبل از آن به متن ابو عبيد قاسم بن سلام (د. 224 ق)، فقيه و اديب و محدث برجسته بغدادی مکتب اصحاب حديث بغداد می پردازيم در کتاب...

برخی روشنفکران عرب تمدن اسلامی را "تمدن فقه" توصيف کرده اند. اين سخن از جنبه های مختلف سخن درستی است. از فقه در اين تعبير طبيعی است که تعبد شخصی به فروع فقهی مراد نيست. بلکه جنبه تمدنی فقه در اسلام است که مقصود است. روشنفکری دينی در ايران چند دهه ای است که در برابر توجه به جنبه های معنوی دين اهمیت فقه را کم جلوه می دهد. البته آنچه از گفتمان روشنفکری دينی در ايران بر...

کتاب الحيدة والاعتذار في الرد على من قال بخلق القرآن منسوب به عبدالعزيز بن يحيى الكناني المكي (د. 240ق) تاکنون چندين بار منتشر شده. کتاب متن گفتگویی است مزعوم ميان او و بشر بن غياث مريسی، فقيه و متکلم جهمی و حنفی مذهب بغداد در محضر مأمون خليفه عباسی. صورت حکايت بر اساس متن کتاب به قلم خود عبد العزيز بن يحيی است. او از شاگردان شافعي بود و در اصول فقه متأثر از وی بود....