درباره کتاب الذخیرة شریف مرتضی و نسبت آن با کتاب الملخص تاکنون محققان مختلفی ابراز نظر کرده اند. پروفسور زابینه اشمیتکه در مقاله ای که اخیراً درباره نسخه کهنسال کتاب الذخیرة موجود در کتابخانه سنت پترزبورگ و از مجموعه های بازمانده از قرائیم نگاشته است در این باره بحث کرده است. محقق کتاب الملخص، دانشمند جناب آقای محمد رضا انصاری قمی هم در مقدمه تصحیح اشاره وار به...

از مهمترین و اساسی ترین بنیادهایی که در مکتب معارفی میرزا مهدی اصفهانی بر آن تأکید شده و بر اساس آن بسیاری از مباحث از جمله مسئله وجود و ماهیت، خلقت، علم بلا معلوم، جبر و اختیار، معرفت و مسائلی دیگر ساخته و نظریه پردازی شده است، مسئله وجود عالم و یا عوالم مختلف ذر، طینت اولیه، اشباح و اظله، خلقت ارواح پیش از ابدان و تفسیر خلقت بر اساس این باورهاست. مستند میرزای...

بر ابواب الهدی آنگاه که سالها پیش چاپی غیر انتقادی و نازل از آن منتشر شد انتقادات زیادی شد. به طوری که نویسنده این سطور که آن سالها درسهای معارفی را با برخی از نمایندگان این مکتب در تهران مذاکره می کرد به خاطر دارد نخستین واکنش دلبستگان بدان مکتب این بود که این اثر از میرزای اصفهانی نیست و بلکه تقریرات برخی شاگردان است و متن مورد تأیید مهمترین نمایندگان این مکتب...

چندسالی است در ایران اقبالی دیده می شود به آموزشهای اخلاقی و عرفانی. اشخاصی معمولاً با دانشهای نزار و محدود در فقه و کلام و فلسفه، تعدادی از آنها درس اخلاق را مجال خوبی برای خویش یافته اند تا اگر هنری در علم و فنون دیگر ندارند باری از اخلاق و عرفان برای خود شهرت و نام و نانی دست و پا کنند. من در این نوشته کوتاه سخنم درباره آنان نیست. سخن من درباره اقبال بسیاری است که...

چند سالی است که یکی از پروژه های کاری من نوشتن اثری است درباره اندیشه های شیخ احمد احسایی. تقریباً تمام آثار چاپ شده او را خوانده ام و البته آثار بسیاری از شارحان و یا مخالفانش که بر او ردیه ای نوشته اند را. معتقدم شیخ احمد احسایی یک پدیده منحصر به فرد در تاریخ اندیشه امامیه است. نمی گویم تشیع بل می گویم تاریخ امامیه یعنی از حدود نیمه سده سوم قمری به این طرف. سعی او...

حدود شش هفت سالی است که برنامه چاپ عکسی نسخه های ارزشمند کلامی، فلسفی و دینی در دستور کار نویسنده این سطور و همکارم زابینه اشمیتکه و شماری دیگر از دوستان و همکاران قرار دارد. در این میان بنای همکاری با ناشران و مؤسسات مختلفی در ایران گذاشته شد و کتابهایی در اولویت قرار گرفت. در این میان تعدادی کتاب تاکنون به صورت چاپ عکسی منتشر شده و شماری هم در لیست انتظار است....

مطلب جدیدی که از آقای دکتر جواد طباطبایی به تازگی درسایتها درباره مفهوم خلافت و نظریه ایران و نقد روشنفکری عرب و ... منتشر شده است را خواندم. این چند کلمه را اینجا می نویسم چون برخی دوستان نظر من را درباره آن جویا شده بودند. مشکل اصلی در گفتار ایشان این است که آقای دکتر جواد طباطبایی نظریه پرداز است و نظریه پردازی ایشان البته متکی بر داده ها و اسناد تاریخی نیست. نوعی...

بیان الأدیان تألیف ابو المعالی محمد بن نعمت بن عبیدالله العلوی بلخی تألیف حدود سالهای میان ۴۸۵ تا ۴۹۵ ق که تحریری از آن را به احتمال بسیار زیاد برای فخر الملک فرزند خواجه نظام الملک نوشته است، از کهنترین متون فارسی در ملل و نحل نگاری است (ترجمه کهنسال و فارسی السواد الاعظم البته بخشی را در ملل و نحل دارد). این نکته را باید تذکر داد که گرچه از یکجا در متن (ص ۲۱۸ تا...

تعداد متون کلامی و اعتقادنامه ای از ماتریدیان در سده ششم قمری بسیار اندک است و به ویژه از ماتریدیان بخارا. سمرقند که مهد اصلی مکتب کلامی ماتریدی است چنانکه می دانیم در اواخر سده پنجم و اوائل سده ششم نهضتی ماتریدی را تجربه کرد که موجبات ثبیت این مکتب را در میان حنفیان سبب ساز شد، به شرحی که تاکنون محققانی همانند مادلونگ و رودولف درباره آن نوشته اند و بدین ترتیب...

در پاره ای از پژوهشهای ایرانی دیده ام برخی به وجود مکتبی اشاره می کنند به نام مکتب حنفیان عدل گرا. طبعاً این عنوان سابقه تاریخی ندارد اما این نویسندگان اشاره شان به وجود جریانی است از حنفیان در سده های نخستین تحول مکتب حنفی که عقایدشان بنابر این دیدگاه عقایدی متناسب با اهل عدل بوده است. در این تردیدی نیست که گروهی مهم از حنفیان در خراسان، ماوراء النهر و حتی در...

غزالی را می دانیم چندین ردیه بوده است بر باطنیان و به ویژه بر نزاریان الموت. از همه مهمتر البته کتاب المستظهری است که در آن اساس و بنیاد تفکرات آنان را در موضوعات مختلف مورد رد و انتقاد قرار داده است. مهمترین موضوع در این میان اندیشه تعلیم از دیدگاه اسماعیلیان بود که می دانیم تحریری نو از آن را حسن صباح به زبان فارسی در کتاب چهار فصل (الفصول الأربعه) خود تبیین کرد،...

یکی از ارزشمندترین آثار تراجم نگاری در تمدن اسلامی کتاب تلخیص مجمع الآداب ابن الفوطی است که اثری بوده است بی همتا از نویسنده ای آگاه در دوره ای سرنوشت ساز در تاریخ تمدن اسلامی (بعد از حمله مغولان). متأسفانه از این کتاب عظیم تنها چند بخش کوچک باقی مانده است. ابن الفوطی برای تألیف کتاب خود منابعی در اختیار داشته است که امروزه متأسفانه از میان رفته اند و بنابراین به...

نسخه کتاب ارزشمند لطائف الأذکار للحضار والسفار فی المناسک والآداب تألیف شمس الدین محمد بن عمر از خاندان معروف آل برهان یا ابن مازه که به تازگی وسیله جناب آقای سید علی موجانی شناسایی و وسیله جناب آقای رسول جعفریان در تهران منتشر شد کتابی است ارزشمند و شایسته مطالعه ای جدی. آقای جعفریان در تصحیح کتاب مؤفق بوده اند، گرچه هم از نقطه نظر شیوه تصحیح متنی پارسی و کهن و...