بی دقتی تا کجا پيش می رود که کتابی کلامی را که محمد بن ابي بکر الرازي (د. 660 ق) نوشته؛ عالمی که بر مذهب اهل سنت بوده را به نام ابوبکر احمد بن علي الرازي (د. 370) منتشر می کنند که عالمی حنفی با مذهبی معتزلی است. خوشمزه اينجاست که اين متن شرحی است بر قصيده بدء الأمالي از سراج الدين علي بن عثمان الأوشي الفرغاني الحنفي (د. حدود 575ق). این قصيده شروح متعدد و معروفی دارد. یعنی شارح...

کتاب الملاحم تأليف ابن المنادي، محدث و عالم علوم قرآنی سنی مذهب آنطور که بايد هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته است. ادبيات ملاحم نويسی سابقه ای کهن در ميان اهل سنت و شيعيان دارد اما اين کتاب به دلائل مختلف نمونه ای منحصر به فرد است و با هيچ کتاب ملاحم ديگری در سنت های حديثی قابل مقايسه نيست. متأسفانه تصحيح کتاب و تعليقاتی که بر آن نوشته شده به صورتی است که فهم محتوای...

در اواخر دهه شصت شمسی که نخستين بار متن يوميات ابن البنای حنبلي را که جورج مقدسی منتشر کرده خواندم من هم همچون او گمان می کردم اين يادداشت های روزانه به مثابه خاطرات شخصی، کهنترين نمونه در ادبيات و فرهنگ اسلامی و بلکه در کل تاريخ است؛ مدت ها قبل از آنکه اين پديده در اروپای رنسانس و عصر جديد و با ظهور فردگرایی و تجدد شايع شود. با اين وصف بعدا ديدم حتی اگر روزنامجه...

التعليقة في علم الكلام تأليف دانشمند اشعری مذهب برجسته ايران (از طبرستان) ابو الحسن علی بن محمد بن علی الطبری معروف به الكيا الهراسي الشافعي (د 503 ق)؛ شاگرد برجسته امام الحرمين جوينی و استاد نظاميه بغداد. اين کتاب از مهمترين آثار در کلام اشعری است در دوره قبل از فخر رازي. متأسفانه هنوز منتشر نشده. برای فهم کلام اشعری خواندن اين کتاب ضروری است. اين کتاب از نمونه های...

برخلاف تصور غير علمی محقق کتاب التقريب والارشاد باقلاني و بسياری ديگر اصول فقه اشاعره آنطور که در التقريب والارشاد باقلاني، آثار جويني و بعدا در المستصفای غزالی و المحصول فخر رازي می بينيم؛ يعنی سنت متکلمانه در اصول فقه (و نه سنت فقیهانه آن؛ توضيحش بماند به وقتی ديگر) در اصل از متکلمان معتزلی اخذ شده و ربطی به رساله الشافعي ندارد. در واقع اين متکلمان معتزلی و به...

در مقدمه تحقیق کتاب التقريب والارشاد محقق در بررسی مفصلی که از آثار باقلانی کرده اشتباه غریبی کرده که اینجا بد نیست به آن اشاره شود. می دانيم که قاضي عبد الجبار همدانی معتزلی کتابی داشته به نام نقض اللمع که رديه ای بوده بر اللمع ابو الحسن اشعری. ابوبکر باقلانی که معاصر اوست اين کتاب را در يک کتاب بسيار مفصلی رد کرد که به آن با تعابیر مختلف در منابع و از جمله خود...

بشار عواد معروف نويسنده کتاب ايران في ربيع الإسلام با وجود اينکه ادعا کرده اين کتابش ثمره تحصيل دانش تاريخ نزد برتولد اشپولر است اما قدرت خدا اين کتاب به همه چيز می ماند الا اينکه نويسنده اش درکی انتقادی و علمی از دانش تاريخ داشته باشد. کتاب که بيش از هر چيز به يک کتاب با ذهنيت قرون وسطایی درباره مسئله تشيع و تسنن و با ادبيات کتاب های فرقه نگارانه حنبلی شباهت دارد...

كُتُبُ الْأَعَاجِمِ. (قَالَ الشَّافِعِيُّ - رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَى -): وَمَا وُجِدَ مِنْ كُتُبِهِمْ فَهُوَ مَغْنَمٌ كُلُّهُ وَيَنْبَغِي لِلْإِمَامِ أَنْ يَدْعُوَ مَنْ يُتَرْجِمُهُ فَإِنْ كَانَ عِلْمًا مِنْ طِبٍّ أَوْ غَيْرِهِ وَلَا مَكْرُوهَ فِيهِ بَاعَهُ كَمَا يَبِيعُ مَا سِوَاهُ مِنْ الْمَغَانِمِ وَإِنْ كَانَ كِتَابَ شِرْكٍ شَقُّوا الْكِتَابَ...

در عرصه مطالعات و پژوهش های تاريخی ما در طی به ويژه يک دهه گذشته با دو خطر جدی روبرو بوده ايم و اگر نسبت به اين دو خطر تمهيدی انديشه نشود دور نيست که به کلی جايگاه اين نوع مطالعات در عرصه زبان فارسی از بين برود: يکی از اين دو خطر دخالت بی رويه مجلات دکه ای در عرصه مطالعات تاریخی است؛ مجلاتی که در قالب هفته نامه ها و ماهنامه ها و ... و يا با عناوينی مانند ترويجی...

کتاب اختلاف اصول المذاهب قاضی نعمان خوشبختانه به خوبی مورد توجه محققین حوزه مطالعات اسلام شیعی و همچنین محققین حوزه تاریخ فقه و اصول در غرب قرار گرفته. شیوه نویسنده در این کتاب گرچه بحث درباره ادله فقهی است اما کتاب در ساختار کتاب های اصولی نوشته نشده. اینکه حقیقتا قاضی نعمان چقدر با ادبیات اصولی به ويژه در میان سنت معتزلی و همچنین حنفی در بغداد و سرزمين های...

برای قرن ها خزانه های مخطوطات و کتابخانه های سلاطين و امراء و وزاری سلطنت عثمانی بر روی طالبان علم تقریبا بسته بود. اين مسئله پس از الغای خلافت در 1924 و شکلگیری حکومت جمهوری و قدرت گرفتن مصطفی کمال برای چند دهه شدت گرفت. اينک خوشبختانه بیشتر اين کتابخانه ها و نسخه های آنها دستياب است و روزانه دهها نسخه تازه از اين مجموعه عظيم که شامل ده ها هزار نسخه و در بسياری...

اين را در کانالی تلگرامی که معمولا تکه هایی از آثار جواد طباطبایی را می گذارد ديدم: زمانی که صدرالدین شیرازی قدم در راه تجدید اندیشهٔ فلسفی گذاشت، دیری بود تا بحران تمدن ایرانی به اوج رسیده و دورهٔ زوال اندیشهٔ فلسفی آغاز شده بود. صدرالدین شیرازی، میراث‌دار وضعی بود که با جمع میان شریعت و تصوف ایجاد شده بود. با تبدیل تصوف به یگانه شیوهٔ «اندیشیدن» رخنه‌ای در...

از کتاب هایی که انتساب آنها نادرست است کتاب البيان عن أصول الإيمان است در کلام اشعری که به غلط به نام ابو جعفر سمناني (د. 444 ق)، شاگرد ابوبکر باقلاني منتشر شده؛ بر اساس نسخه منحصر به فرد کتابخانه عثمانیه حلب (کتابت 683 ق). تنها سند انتساب اين کتاب به ابو جعفر سمناني تنها همين صفحه عنوان نسخه است. علاوه بر اينکه هيچ قرينه داخلی در خود متن کتاب البیان بر انتساب کتاب به...

قاضي عبد الجبّار متن مختصری درباره علم كلام در آغاز نوشت با عنوان الأصول الخمسة که بعداً آن را شرح کرد. اصل کتاب باقی مانده اما شرح قاضي عبد الجبّار به شکل کامل باقی نمانده. تکه هایی از آن و گاهی با تغيير عبارات در دو شرحی که نام می برم محفوظ است و تکه ای هم در نسخه ای مجهول المؤلف در سنت پترزبورگ موجود است که گويا بايد از خود قاضي عبد الجبّار باشد و من آن را ديده...

يک ابن بُطّه در اصفهان. به روايت رساله مشيخه محمد بن عبد الواحد اصفهاني (د. 516 ق). اينجا (ص 307) مصحح تصريح می کند که در نسخه خط مؤلف اين کتاب، بطه دقيقا با ضم باء ضبط شده. ويلفرد مادلونگ زمانی به من ايراد گرفت چرا ابن بطه قمی و شيعی را ابن بُطة و نه ابن بَطة (مانند محدث حنبلی بغدادی که ابن بَطة است) در کتابم ضبط کرده ام. البته سخنش اشتباه بود و ناشی از عدم آشنایی با بُطه...

ديدم در کتاب استناد در روش شناخت رجال اسناد که اخيرا منتشر شده نويسندگان تصريح کرده اند (ص 37) ابن عبدون (ابن الحاشر) را بايد با فتح عين خواند (ابن عَبدون). استنادشان به توضيح المشتبه ابن ناصر الدين است. وقتی علامه در ایضاح الاشتباه بر ضم عين تصريح می کند، با وجود اينکه می دانيم او گاهی در اين کتاب در ضبط اسامی خطاهایی دارد اما عدول از ضبط علامه در سنت شيعی نياز به دليل...

الآن دست کم دو قرنی می شود که در حوزه های علمی دینی تشیع متن درس های فقه و اصول استادان در هیئت "تقريرات" دروس که به کوشش شاگردان تحریر می شود آينه ای است از بحث های سنت های مدرسی. در سده های پنجم به بعد در میان اهل سنت در دایره دانش های فقه و خلاف و جدل و اصول فقه خاصتاً اين ادبيات "تعليق" بود که کار تقریرات را می کرد. استاد تعلیق گویی می کرد و شاگردان آن را تحرير می...

ابن سينا رساله اضحويه و همچنين رساله نوروزيه را برای شخصی به نام الشيخ الأمين / الأمير ابو بکر (بن) محمد بن عبد الله (/عبد الرحيم/ عبيد) "أدام الله دولته" نوشته. هويت او تاکنون شناسایی نشده. آقای گوتاس (ص 472 به بعد از کتاب ابن سينا و سنت ارسطویی) به درستی نشان داده که رساله اضحویه بايد حدود 402 ق نوشته شده باشد. احتمالا در جرجان و من اضافه می کنم حتما قبل از سفر به ری....

فرصتی دست داد کل ويدئویی که در آن عباس امانت از تشيع در عصر صفوی سخن می گويد را ديدم و شنيدم. شگفتا آقای امانت نمی داند که محقق اردبيلی (د. 993 ق) نمی تواند معاصر و يا قبل از دوران شاه اسماعيل صفوی (د. 930 ق) باشد. ايشان در گفتارش بين علامه حلی و محقق اردبيلی خلط می کند. وانگهی محقق اردبيلی برخلاف نظر ايشان فقيه دوران تيموری نيست بلکه او فقيه نجف در عصر صفوی است. يک نکته...

در ايران در طی دست کم دو دهه اخير شمار مجلات دانشگاهی و غير دانشگاهی در حوزه تاریخ و فلسفه و علوم دینی چند برابر شده و سالانه صدها مقاله در این حوزه ها در مجلات مختلف، برخوردار از روند داوری یا بدون آن منتشر می شود. تاکنون بسياری به ضعف مقالات توجه داده اند و اينکه تعداد قابل توجهی از اين مقالات از حداقل معيارهای علمی و آکادميک برخوردار نیستند. تعداد زیادی هم...

در دائرة المعارف بزرگ اسلامی برای مدخل مرتبط با رضی الدين نيشابوری، "استاد علماء بشر نقاد سبيکه فقه و نظر" (نک: رساله عشق سیف باخرزی، ص 103 چاپ مرحوم افشار)، فقيه حنفی، اصولی، عالم درجه يک در فن جدل/خلاف و شاعر و نويسنده به دو زبان فارسی و عربی سده ششم قمری که نويسنده مکارم الأخلاق است و از شاگردان شرف الدين مسعودی در فلسفه؛ و فخر رازی صورت چندين مناظره مهم با او را...

آقای مادلونگ در سال 2014 مقاله ای منتشر کرد درباره سهم مسلمة بن القاسم القرطبي در تأليف رسائل اخوان الصفاء. آنچه او در اين مقاله ارائه داد به تعبيری که آقای Godefroid de Callataÿ در مقاله خود با عنوان Rutba vs Ġāya: A Reconsideration of the Impact of the Rasāʾil Iḫwān al-Ṣafāʾ on Maslama b. Qāsim al-Qurṭubī نوشته هيچ پايه و مستندی ندارد: There is no evidence in the sources to back up any of these assertions with any degree of confidence. حق با آقای Godefroid de...

کتاب الدر الثمین في أنساب الطالبيين که دست کم یک نسخه آن در کتابخانه مجلس است به شماره 9483 و در نیمه اول سده نهم قمری در موصل نوشته شده کتابی است ارزشمند درباره انساب سادات و خاصه سادات عراق و بخشی از ايران. خبر ندارم که آيا در سال های اخير کسی اين متن را منتشر کرده يا نه. اين کتاب علاوه بر اطلاعات نسب شناسی حاوی اطلاعات بسيار ارزشمندی است درباره تاريخ سده های هفتم...

شرح کتاب معالم أصول الدين که به تازگی منتشر شده شرحی است بر بخش کلامی معالم فخر رازی. نويسنده آن افضل الدين خونجي است منتهی اين خونجي غير از خونجي منطقی مشهور است. کتاب در صفر 638 ق در شهر تبريز نوشته شده. تبريز در آن دوره از مراکز اصلی علوم عقلی بود. من احتمال قوی می دهم او شاگرد فخر رازي است گرچه در اين کتاب تصريح نمی کند که فخر رازي استادش بوده. سال مرگ روی جلد (638 ق)...

متنی که در میراث حدیث شيعه 5 به نام منتخب الأنوار و بر اساس يک نسخه منتشر شده گرچه به ابن همام اسکافي، محدث برجسته امامی مذهب آخر قرن سوم و اوائل سده چهارم (برای او نک: مدخل ابن همام در دائرة المعارف، نوشته نويسنده اين سطور) نسبت داده شده اما بعيد است از او باشد. او البته کتابی درباره تاريخ ائمه داشته که نجاشي از آن ياد کرده و چند منبع کهن هم از آن نقل هایی کرده اند...

متأسفانه برخی مسئولين گويا توجه ندارند و يا از مطالعه لازم در اين زمينه برخوردار نيستند. ايران مجموعه ای از اقوامی نيست که با يک قرارداد اجتماعی و در پس يک فرايند سياسی حاکميت ملی را به شکل قراردادی برای خود ايجاد کرده باشند. ايران يک هويت يگانه و یکپارچه سياسی/ فرهنگی است که در طی هزاران سال تحول تاريخی و طبيعی شکل گرفته و مليت تاريخی ايران را تشکيل داده است. ما...