قاضي عبد الجبّار معتزلی با وجود آنکه بخش اصلی تحصيلاتش در بغداد بود اما قسمت زیادی از عمر خود را در ری سپری کرد؛ اين آن چيزی است که از زندگانی او می دانيم. البته سال های پس از اتمام دوران قاضی القضاتی او هنوز در پرده ای از ابهام است و ما به درستی سالشمار سنوات زندگی او را به طور دقيق نمی دانيم. او در ايام تدريس علاوه بر ری گاهی در قزوين (و شايد اصفهان) بوده است (بعيد...

یک سالی می شد که من کانالی در تلگرام داشتم برای ارائه پاره ای از نوشته ها و یادداشت ها. تقریباً سه هفته ای است ديگر در این کانال چیزی از من منتشر نمی شود. سببش اشکالی است فنی و عدم امکان دسترسی من به کانال. چندباری از طریق سیستم تلگرام پیامی برای رفع این مشکل ارسال کردم اما تاکنون جوابی دریافت نکرده ام. بدین وسيله اعلام می کنم که کانال تلگرامی خود را برای مدتی تعطیل و...

برای بحث مناسب است نخست عين مقدمه شريف مرتضی بر کتاب ذريعه را با هم مرور کنيم (الذريعة إلى أصول الشريعة ؛ ج‏1 ؛ ص1 به بعد): "أما بعد: فإنّني‏ رأيت أن أملى كتابا متوسّطا في أصول الفقه‏ لا ينتهى بتطويل إلى الإملال‏، و لا باختصار إلى الإخلال، بل يكون‏ للحاجة سدادا و للبصيرة زنادا، و أخصّ مسائل الخلاف بالاستيفاء و الاستقصاء، فإن مسائل الوفاق تقلّ الحاجة فيها إلى ذلك....

بحث های کلامی متکلمان امامی با مخالفان و تبیین مبانی کلامی بحث امامت بی تردید نخست با هشام بن الحکم و مکتب او آغاز شد و بعدها با کسانی مانند فضل بن شاذان ادامه یافت. با این وصف مهمترین سهم را تا آنجا که ما می دانيم متکلمانی بر عهده گرفتند که با مبانی کلامی معتزله آشنایی عميقی داشتند. نیمه دوم سده سوم قمری دوران شماری از متکلمان امامی است که پیشتر در شمار معتزلیان...

در کمال الدین، شيخ صدوق بحث هایی کلامی در زمينه امامت و غيبت دارد که بيشتر آنها منقول از ديگران است. مهمترين اين نقل ها چنانکه می دانیم از ابن قبه رازی است. در اینجا دو تکه ای را نقل می کنیم که دست کم بخش اول آن بنابر آنچه خود شيخ صدوق گفته از ابن قبه نیست. من احتمال می دهم شايد یکی از منابع نقل او محمد بن بحر الرهني باشد و کتاب الحجة في ابطاء القائم وی که ابن شهرآشوب...

آقای کدیور در سایت خودشان درباره سند دعای ابو حمزه ثمالی بحثی کوتاه کرده اند که چون مشتمل بر یک خطای آشکار و یک بحث غیر دقیق است مناسب دیدم اینجا تذکر دهم. بد نیست این مطالب اصلاح شود. ایشان نوشته اند: "دعای ابوحمزه ثمالی در کتاب مصباح المتهجد شیخ الطایفه طوسی و سپس اقبال الاعمال سید بن طاووس نقل شده است. اگرچه سند شیخ به ابوحمزه در مصباح نقل نشده، اما شیخ سند خود...

احتمال دارد دو بحثی که اینجا شيخ صدوق در پاسخ به انتقاداتی از مخالفان اماميه در خصوص بحث غيبت مطرح می کند عيناً نقدهایی باشد از معاصران او در ری و به احتمال زياد از سوی برخی معتزلیان ری. به ويژه اينکه در پرسش نخست درباره وضعيت اماميه از تعبير "ظهرت كلمتهم بموالاة كبراء أهل الدولة لهم و ذوي السلطان و النجدة منهم" سخن می رود که مربوط است به وضعيت مطلوب شيعيان در عصر...

ابو الحسن عامری، فیلسوف مهم عصر مابین فارابی و ابن سینا انتقاداتی بر تشیع داشته است. به نظر من عبارات زیر در کتاب کمال الدين و در بیان سبب تألیف کتاب از سوی شيخ صدوق ناظر به اوست آنجا که از یکی بزرگان فلاسفه و منطقیون ( با اشاره به بخارا که می دانیم عامری مدتها ساکن این شهر بوده) سخن می رود (كمال الدين ؛ ج‏1 ؛ ص2 تا 3): قال الشيخ الفقيه أبو جعفر محمد بن علي بن الحسين بن...

برخلاف مرحوم دکتر زریاب که در دائره المعارف چند سالی با ایشان مراوده داشتم و از خدمت آن استاد گرانمایه بهره می بردم من با مرحوم زرین کوب ارتباطی شخصی نداشتم، جز چند باری و آن هم زمانی که اواخر عمر استاد هفته ای شاید یک روز به مرکز می آمد. با این وصف من خود را شاگرد آثار مکتوب استاد زرین کوب می دانم. درست به خاطر نمی آورم از کی اما نیک می دانم نخستین کتابی که از آن...

مقاله ای را امروز دوستی فرستاد درباره تشکیک در اصالت كتاب كافی نوشته آقايی كه از نوشته اش پیدا است اهل اطلاع نیست. من معمولاً قصد پاسخگویی به هر نوشته ای را ندارم. اینجا به این نوشته پاسخ می دهم چرا که بحث مربوط است به اصالت کتاب کافی که مهمترین کتاب شیعه امامیه است. نویسنده برای نشان دادن عدم اصالت بخشی از کتاب کافی و بر اساس چاپ دار الحدیث قم این بحث را مطرح...

در سال های اخیر یکی از پدیده های شایع در میان نویسندگان شیعه و سنی و البته با گرایشاتی گاه سیاسی زده اقبال و توجه دوباره به احادیث علائم ظهور و آخر الزمان و فتن و ملاحم و اشراط الساعه است؛ سنتی که ریشه های آن به سنت آخر الزمان اندیشی و مکاشفه ای ادیان کتاب مقدس می رسد. از نقطه نظر حدیث شناسی غالب روایات شیعه و سنی در این زمینه ها مشکل سندی دارد. من بحثم اینجا البته...

شرح نهج البلاغة لابن أبى الحديد ؛ ج‏1 ؛ ص309 تا 311 خطبته بذي قار و روى أبو مخنف عن زيد بن صوحان قال‏ شهدت عليا ع بذي قار و هو معتم بعمامة سوداء ملتف بساج يخطب فقال في خطبة الحمد لله على كل أمر و حال في الغدو و الآصال و أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا عبده و رسوله ابتعثه رحمة للعباد و حياة للبلاد حين امتلأت الأرض فتنة و اضطرب حبلها و عبد الشيطان في أكنافها و اشتمل...

شرح نهج البلاغة لابن أبى الحديد ؛ ج‏1 ؛ ص308 تا 309 خطبته عند مسيره للبصرة و روى الكلبي قال‏ لما أراد علي ع المسير إلى البصرة قام فخطب الناس فقال بعد أن حمد الله و صلى على رسوله ص إن الله لما قبض نبيه استأثرت علينا قريش بالأمر و دفعتنا عن حق نحن أحق به من الناس كافة فرأيت أن الصبر على ذلك أفضل من تفريق كلمة المسلمين و سفك دمائهم و الناس حديثو عهد بالإسلام و الدين...

در تأیید آنچه در یادداشت مرتبط نوشتم شرح نهج البلاغة لابن أبى الحديد ؛ ج‏1 ؛ ص307 تا 308 خطبة علي بالمدينة في أول إمارته‏ و اعلم أن كلام أمير المؤمنين ع و كلام أصحابه و عماله في واقعة الجمل كله يدور على هذه المعاني التي اشتملت عليها ألفاظ هذا الفصل‏ فمن ذلك الخطبة التي رواها أبو الحسن علي بن محمد المدائني عن عبد الله بن جنادة قال‏ قدمت من الحجاز أريد العراق في...

می دانیم که ابن ابی الحدید شرحی بر ذریعه شریف مرتضی نگاشته بوده؛ شرحی که از تکه های باقیمانده آن و از عنوانش (اعتبار الذريعة) و همچنین از طبیعت اختلافات ميان معتزله و امامیه در پاره ای از مبانی اصولی می دانيم که گاه شکل انتقادی به خود می گرفته است. در یکی از نسخه های خطی کتاب ذریعه موجود در کتابخانه مجلس شورا از نسخه ذریعه ابن ابی الحدید سخن رفته. اینجا سه مورد در...

برخلاف دیدگاههای سنیان اصحاب حدیث و حنبلیان درباره مواضع شیعیان و امامیه در خصوص امامت که معمولاً با زبان دشنام و اتهام زنی توأم بوده است و نه بحثی نظری، معتزلیان از نقطه نظر و مبنای کم و بیش نزدیک و قابل تفاهمی با امامیه در زمینه امامت و نص و عصمت بحث می کرده اند. این تنها به علت شباهت مواضع معتزله با امامیه در خصوص عقیده افضلیت و یا مواضع حضرت امیر در جنگ ها و یا...

تشیع از روزگار نخست از یک نقطه نظر همواره دو بعد و یا دو نوع دیدگاه را تجربه کرده است: یکی بعد و جنبه حماسی و عاطفی است و دیگری جنبه عقلانی و نظری. هر دو نیز گاه مکمل هم بوده اند و زمینه رشد تشیع را از نقطه نظر تاریخی فراهم کرده اند. همانند هر مذهب و دیانتی همواره جنبه های عاطفی و حتی گاه خرافی و عامه پسند مانند حاشیه ای بر دور هسته عقلانی و نظری مذهب و گاه با رشد قارچ...

برخلاف تصور عمومی تاریخچه اهتمام علمای شیعه به نهج البلاغه در حد اهتمامی همگانی چندان زیاد نیست. نخستین شروح را علمای اهل سنت از میان معتزله و سنیان دیگر بر این کتاب نوشتند و حتی نخستین اهتمام ها برای روایت آن بیشتر از ناحیه علمای اهل سنت و یا معتزله خراسان بود. البته شیعیان امامی هم به این کتاب توجه داشتند اما نه در حدی که بعدها مشاهده می شود. تعداد شرح های نهج...

کتاب کافی کلینی شناسنامه تشیع امامی است. به نحوی می توان تمام عرصه های تفکر شیعی از فقه و کلام و فلسفه و اصول فقه را شرح و تفسیر احادیث امامان شیعه دانست و به ویژه احادیث دو امام باقر و صادق (ع). کتاب کافی سرچشمه های شناخت ما را از مکتب این دو امام و سایر ائمه اطهار به دست می دهد و آن را بر اساس منابع اطمینان بخشی در اختیار ما قرار می دهد. ریشه های کتاب کافی به منابع...