در سنت غاليان شيعی و يا مکاتبی شيعی که تحت تأثير افکار غاليان بوده اند، نه تنها تفسيری غاليانه و فوق بشری از جايگاه امام و طبيعت و علوم و دانشهای او عرضه می شود و منابع علم امام و دانش ملکوتی او با نوعی از طبيعت خداگونه برای امامان تفسير می شود که با باورهای تناسخ و حلول روح و نور الهی پيوند دارد (و البته اين بر خلاف نظر متکلمان گرانقدر شيعه در رابطه با تفسير مرجعيت...

شريف مرتضی در دانش کلام از دو سنت کلامی متمايز بهره مند بوده است: يکی سنت/ سنتهای کلامی در تشيع امامی؛ عمدتاً سنت کلامی استادش شيخ مفيد که کم و بيش در برخی مسائل فلسفی و اصلی دانش کلام جانب بغداديان، يعنی معتزله بغداد را داشت و البته در عين حال خود متأثر از گرايشهای کلامی دوران کهنتر کلام معتزلی و گرايشات متمايل به اعتزال مانند گرايش کلامی بنی نوبخت از يک سو و...

شريف مرتضی يک متکلم بهشمي است و از نقطه نظر کلام بهشمي در مسائل لطيف کلام نظر می دهد و به بحث می پردازد. با اين وصف او گاه بر آرای ابو هاشم جبايي و ديگر بهشميان انتقاداتی دارد و يا توضيحات و استدلالات آنان را ناکافی می داند. از ديگر سو، چنانکه پيشتر هم در سلسله مقالات مربوط به شريف مرتضی نشان داده ايم او از نقطه نظر يک متکلم معتزلی و بهشمي به آرای فلاسفه و اصحاب...

در ضمن رسائل شريف مرتضی، چاپ قم کتابی قرار گرفته است به نام أقاويل العرب في الجاهلية(رسائل الشريف المرتضي، ج‏3، ص 222 به بعد). اين کتاب پيداست که تأليف مستقلی نيست، بلکه دو فصل است از کتابی جامع در علم کلام که نويسنده اش بر ما معلوم نيست و بسيار بعيد است که تأليفی از شريف مرتضی بوده باشد. در کتابهای جامع کلامی، مانند المغني قاضي عبد الجبّار و يا المعتمد ملاحمي...

کتاب انقاذ البشر من الجبر والقدر در تعدادی از نسخه ها و مجموعه های نسخه های خطی آثار و رسائل شريف مرتضی در ضمن آثار او کتابت شده و همواره هم تصور بر اين بوده که اين کتاب تأليفی است از شريف مرتضی. در رسائل شريف مرتضی، چاپ قم هم اين کتاب را در ضمن آثار شريف مرتضی منتشر کرده اند. پيش از آن هم اين کتاب يکبار در نجف و يکبار هم به وسيله محمد عماره در رسائل العدل والتوحيد با...

يکی از مباحثی که در ميان متکلمان مذاهب مختلف و به ويژه معتزليان مطرح بوده اين است که در وجود انسانی مخاطب تکليف و آنکه مبدأ کنش انسانی و بالضرورة مخاطب تکليف است چه چيزی است؟ اين بحث البته ريشه در منظری داشته که متکلمان در رابطه با تحليل ماهيت اجسام و جواهر و اعراض و فعل انسانی داشته اند. از آنجا که از ديدگاه متکلمان مسئله حقيقت وجود انسانی با مسئله تکليف ارتباط...

در قياس با ديگر دانشمندان کهن اماميه، شريف مرتضی و شيخ طوسي اين اقبال را داشته اند که تعداد محدودی از آثارشان به صورت نسخه های خطی کهنسالی به دست ما برسد. از شيخ مفيد البته چند کتابی کم و بيش همين وضعيت را دارد اما در قياس با او، دو شاگردش اقبال بيشتری داشته اند. با اين وصف اين نکته را هم بايد متذکر شد که متأسفانه تعداد قابل توجهی از آثار اين دو دانشمند از ميان رفته...

در شمار نسخه هايی که در کتابخانه های استانبول تاکنون ديده و مورد بررسی قرار داده ام؛ شماری نسخه هست در فلسفه و شرح آثار حکمی و فلسفی ابن سينا و خواجه و نيز تعدادی از آثار فخر رازي و حکمای پس و پيش دوره فخر رازي. پيش از اين شماری از اين نسخه ها را به تفاريق معرفی کرده ام. اينک در اين يادداشت می کوشم به اختصار شماری ديگر از اين نسخه ها را معرفی کنم: - مجموعه ای در...

در کتابخانه آياصوفيا، ش 1785 نسخه ای است کهن از دستينه ای صوفيانه بی نهايت ارزشمند به نام دلالة المستنهج إلی معالم المعارف ورسالة المستبهج إلی عوالم العوارف که متأسفانه برگ آغازين آن افتاده اما نام کتاب در خطبه نويسنده ذکر شده و البته تنها اين نسخه شامل مجلد اول کتاب است. از اينکه آيا نويسنده مجلد دوم را هم نوشته بوده اطلاعی نداريم و تا آنجا که من تتبعی کرده ام در...

- نسخه لاله لي ش 2425 مجموعه دو کتاب از صابوني حنفي؛ دانشمند برجسته حنفی ماتريدي المنتقی للشيخ الإمام الأجل نور الملة والدين صدر الإسلام والمسلمين أبي المحامد أحمد بن محمود بن أبي بکر الصابوني رحمة الله عليه قد انتخبه من کشف الغوامض في أحوال الأنبياء المشهور بعصمة الأنبياء للشيخ الإمام الأجل أبي الحسن محمد بن يحيی البشاغري ... در مقدمه می نويسد که الشيخ الإمام...