۱- تثبیت دلائل النبوه و ابو احمد بن ابی علان و وزیر مغربی در تفسیر وزیر مغربی سه جایی نقل هایی از ابو احمد بن ابی علان دیده می شود. من در تحقیقاتم درباره هویت مؤلف کتاب تثبیت دلائل النبوه نشان دادم که این کتاب نمی تواند از قاضی عبد الجبار باشد و احتمال دادم کتاب تألیفی است از قاضی ابو احمد بن ابی علان. در یکی از نقل های وزیر مغربی از او در تفسیرش مطالبی درباره طب...

این مقاله را درباره ماجرای قتل میرزا محمد اخباری سال ۱۳۸۶ در پاریس نوشتم و چند سال بعد روی سایت کاتبان گذاشتم. منابعی که در اختیارم آن زمان بود محدود بود اما گمان می کنم نخستین باری بود که از کتاب مرحوم کاشف الغطاء در این زمینه استفاده می شد (چند سال بعد آقای جعفریان هم مطلبی نوشت که در وقت نشر مقاله خودم به آن اشاره کردم). کتاب العبقات العنبریه شایسته نوشتن یک...

یکی از مشکلات در تصحیح متن های فارسی و به ویژه متن های مذهبی فارسی کهن اختلافات زیاد نسخه هاست. تبصره العوام به طور نمونه چنین وضعی دارد. از این کتاب نسخه های بسیاری باقی مانده اما گمان نمی کنم هیچ دو نسخه ای از آن بتوان پیدا کرد که اختلافاتشان در حد معمول اختلافات نسخ عربی باشد. کاتبان عموما در تصرف در متن های فارسی راه را هموارتر می دیده اند، هم به خاطر وجود...

این رساله در اعتقادات از دیرباز به خود ابو الحسن اشعری منسوب بوده. به ویژه حنابله و اصحاب حدیث تمایل دارند آن را تألیف خود اشعری بدانند و این به دلیل وجود آرای محافظه کارانه در این رساله اعتقادی است. با این وصف امروزه روشن شده که این رساله از اشعری نیست. در واقع یک خطا در تاریخ تحریر رساله در آغاز نسخه این توهم را درست کرده. ابن خیر اشبیلی در فهرست خود به وضوح این...

عقیده تحریف قرآن در کتاب میرزا مهدی اصفهانی از غرائب این است که در کتاب الاصول الوسیط، مرحوم عالم متقی میرزا مهدی اصفهانی قائل به تحریف قرآن شده است و در مقام استناد به روایات کتاب معلوم الحالی مانند فصل الخطاب حاجی نوری استناد کرده است. استناد به آثار حدیثی ضعیف در آثار آن مرحوم کم نیست و از جمله استناد به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری که تردیدی در جعلی بودن...

یکی از مشکلات حدیث گرایی در جامعه ما این است که آدم های غیر متخصص که فهمی در فقه و اصول و کلام و مبانی الهیات و تاریخ این مطالب ندارند به صرف علاقه و یا ادعای آشنایی و ممارست با کتاب های حدیثی و فی المثل بحار الأنوار دچار حس دانشمندی و علامه گی می شوند و بعد با همان منطق اخباری گرایانه مدعی حل همه مشاکل دین و دنیای مردم می شوند. اگر اعتراض هم کنید می گویند احادیث پاسخ...

از دیروز تا الآن مشغول خواندن مجدد کتاب مصباح الهدی بودم. متنی است مختصر در آنچه مؤلف علم اصول خوانده و چنانکه گفته شده حاوی گزیده آرای اوست در این زمینه و آخرین اثر مؤلف در این باب است. بی هیچ گفتگو باید گفت بخش اعظم این کتاب اصلا علم اصول نیست. یعنی بحث هایی است که به کار موضوعات اعتقادی می آید. علم اصول خواندنش گویا تنها با اشتراک لفظی قابل تفسیر است. قسمتی از...

امروز به لطف یکی از همکاران مجلدی از مجموعه تألیفات عالم متقی میرزا مهدی اصفهانی به دستم رسید، شامل اصول وسیط و مصباح الهدی. بسیار چاپ پاکیزه ای است. با وجود آنکه نسخه های خطی این دو اثر را سال ها پیش دیده و بخش هایی از هر دو را خوانده بودم اما الآن به نظرم با این چاپ بینش روشنتری می توان نسبت به آرای او و تأثیراتش بر سپهر اندیشه دینی داشت. میرزا مهدی در هر دو کتاب...

این نقد من البته تنها تذکر دو نکته است و الا به باقی مطلب ایشان کاری ندارم. ۱- ایشان فرموده اند: ابن تيميّه مى‌گويد: محمّد بن نصر مروزى که فقيه بزرگى بوده کتابى تأليف کرده «فيما خالف فيه أبوحنيفه عليّاً وعبدالله بن مسعود»، اصلاً کتاب تأليف کرده، يعنى دقيقاً پيگيرى کرده که امير المؤمنين عليه السّلام در فلان مسأله چه مى‌گفت صد در صد بر خلافش فتوا داده،...

مدتی است به ویژه به لطف یکی از دوستان قدیم اهل فضل ما که نیازی نمی بینم اینجا نامی از او بیاورم و البته شماری دیگر طرح موضوعات علمی در قالب عناوینی بسیار مهیب مد روزگار شده و دل نسل جوان جویای حقیقت را ربوده است. واقعیت این است که اگر در ورای این همه عناوین دلربا و فاخر مطالب قابل درخوری در این مقالات و نشست ها و کنفرانس ها و همایش های معنون به ملی دیده و خوانده می...

در ذيل نوشته ايشان درج شده؛ اما پاسخ من: این نوشته دوست عزيز آقای پورجوادی کمی عجيب است. البته اين روزها چيزهای عجيب کم نيست. مکحول دمشقي يکی از مهمترين فقهای سده اول اسلام است. اصلش بنابر تعداد قابل توجهی از روايات، ايرانی و از هرات (و نه کابل) بوده. البته رواياتی هم هست که اصلش را غير عرب منتهی غير ايرانی می داند. او فقيه بوده، مثل بسياری ديگر از فقهای موالی در...

يکی از مهمترين فقيهان زيدی هادوی که در تحول و تبيين نصوص و اصول و فروع فقه هادي الی الحق تأثيری تمام داشت ابو العباس حسنی است. او استاد برادران هاروني است و چنانکه می دانيم فقه هادوي مديون آثار اين دو برادر است. آنان در کتاب های فقهی شان به طور گسترده بر آثار ابو العباس حسني تکيه داشته اند. ابو العباس چندين کتاب مهم در فقه هادوي داشته؛ از جمله دو شرح يکی بر الاحکام...

مدتی است در فضای فرهنگی ایران بیش از اینکه به کار علمی و پژوهشی توجه شود گفتگوهای مناظره ای رونق گرفته که حقیقتا سببش را نمی فهمم به ویژه اگر این نوع نشست ها درباره مسائل حوزه مطالعات اسلامی باشد. اصلا مناظره در چنین مواری چه معنا و حاصلی دارد؟ باور کنید این کارها بیشتر به حوزه بحث های سیاسی مربوط است و ساحت علم نیاز به این نشست ها و مناظره های نمایشی ندارد. به جای...

مسئله اخبار و مشکل علم از دیدگاه متکلمان امامیه: شریف مرتضی و سنت او نوشته امین احتشامی و حسن انصاری. کتابی است به زبان انگلیسی که تحریر اول آن در حدود ۲۰۰ صفحه پایان گرفته و ان شاء الله تا پایان سال ۲۰۱۸ منتشر خواهد شد. این کتاب قسمتی از یک پروژه علمی و تحقیقاتی است درباره حدیث در فقه و کلام امامی. کتابی دیگر در همین چارچوب سال آینده منتشر خواهد...

از شگفتی های سال های اخیر و مظلومیت های دانش مهم کلام این است که عده ای که خود مخالف هر گونه نظر ورزی در حوزه مباحث اعتقادی اند و یکسره به تکیه بر احادیث و اخبار و آن هم در مباحث اصول (و نه فروع) دعوت می کنند درصدد ارائه چهره ای تحریف شده از دانش کلام و تاریخ آنند. درست همانطور که تاریخ نهضت ترجمه را درست نمی شناسند و آن را تحریف می کنند و علل اقبال مسلمانان و دانشیان...

در کتاب الفاضل فی صفه الادب الکامل از ابو الطیب محمد بن احمد بن اسحاق بن یحیی الوشاء (د. ۳۲۵ ق) و از شاگردان و راویان عالم شیعی محمد بن زکریا الغلابی خطبه فدک با سند نقل شده. او ادیب و نویسنده ای است پر اثر که تمایلات شیعی روشن داشته است. کتاب دیگر او الموشی است که آن هم چاپ شده. جالب است که در دو نسخه خطی از کتاب الفاضل درست تمام خطبه فدک را ناسخان حذف کرده اند (درست...

دیدم همتی شده و تعلیقات مرحوم آقای علامه محقق جعفری بر ترجمه کتاب کافی به فارسی ترجمه شده. افسوس که کار ترجمه کافی بعد از انتشار حدود ده دوازه جزء ادامه نیافت و ناتمام ماند. ترجمه کتاب کافی با ارشاد و راهنمایی مرحوم آقای جعفری توسط مرحوم جان (یحی) کوپر صورت می گرفت و همان زمان آقای جعفری تعلیقاتی را به عربی می نوشت که توسط مرحوم کوپر به انگلیسی ترجمه می شد و به متن...

برخی اهمیت نقد حدیث را به خوبی متوجه نیستند. نقد حدیث از دو نقطه نظر در سنت ما سابقه دارد: یکی از نقطه نظر بحثی اصولی که بیشتر ناظر است به بحث حجیت اخبار آحاد و همچنین بحث تعارض ادله و دیگری بحث سندی و رجالی حدیث. دومی در میان فقیهان و عالمان بیشتر جدی تلقی شده اما مشکل این بوده که به تدریج راه هایی اندیشیده شده که تا حد ممکن دایره احادیث موثوق را بیشتر کنند و با...

مرحوم محقق طباطبایی اعلی الله مقامه الشریف قریب شصت سال در کار نسخه های خطی بود. مرحومه والده ما نقل می کرد که آقا عزیز از همان سن و سال شانزده هفده سالگیش که او البته به خاطر می آورد هر بار که به منزل می آمد کلی کتاب کهنه همراهش بود. او عاشق کتاب بود. معمولا هفته ای یک یا دوبار تلفونی صحبت می کردیم. از اول تا آخر فقط صحبت کتاب و نسخه خطی بود. بسیاری از کتابخانه های...

شیخ مفید در اوائل المقالات درباره امکان ظهور معجزات و کرامات از امامان گفتاری دارد که در بحث ما در زمینه معجزات امامان بسیار کارگشاست. عین عبارت او چنین است: القول في الإيحاء إلى الأئمة وظهور الإعلام عليهم والمعجزات ... فأما ظهور المعجزات عليهم والإعلام فإنه من الممكن الذي ليس بواجب عقلا ولا ممتنع قياسا، وقد جاءت بكونه منهم - عليهم السلام - الأخبار على...

جز کتاب ناصریات شریف مرتضی که آن هم به دلائلی حاشیه ای نگاشته شد معمولا فقهای امامیه توجه و شناختی نسبت به مکاتب فقهی زیدیه نداشته و در آثار فقهی شان کمتر به آرای زیدیه توجه نشان داده اند. تازه در کتاب ناصریات هم تنها به آرای فقهی ناصر اطروش و تنها بر اساس متن ناقصی از فقه او توجه شده است. فقه زیدیه را معمولا در جوامع امامی چند دهه اخیر از طریق مسند زید می شناسند...

در یک دهه اخیر به ویژه عده ای از دلبستگان به مأثورات روایی که نقدهای ناقدان رجالی و متخصصان در حوزه حدیث را چه در سنت دانش رجال و چه در تحقیقات جدید نمی پسندند و آن را برای جذب حداکثری احادیث در هاضمه عقیده و فقه شیعی چالشی جدی می بینند به شیوه ای جدید دست زده و با تحریف معنا و مفهوم دانش رجال و یا تهی کردن آن از درون می کوشند نقدهای رجالی را کم رنگ و بل بی اثر کنند....

در خبرها خواندم مجموعه آثار مرحوم عالم متقی میرزا مهدی اصفهانی منتشر شده. این خبر خوبی است. اصل مطالب آن مرحوم در موضوعات معارفی و اعتقادی در کتاب ابواب الهدی و در تقریرات مرحوم آقای حلبی و همچنین در معارف القرآن آمده و طبعا در رساله های دیگر که گویی همه آنها در این مجموعه خوشبختانه چاپ شده تفصیلاتی مطرح شده است. بیشتر آثار او را به صورت خطی سال ها پیش در ایران...

مدخل جوینی، ابو المعالی را به قلم یکی از دوستان فاضل قدیم که برای یکی از دانشنامه ها نوشته می خواندم دیدم جز بخش شرح حال جوینی که خوب تنظیم شده تقریبا هیچ سخن قابل توجهی در بخش اندیشه های کلامی و اصولی و فقهی جوینی در آن نیست و کمترین استناد به آثار جوینی در آن به عمل آمده است. برای ارائه دیدگاه های کلامی و اصولی تنهاکافی نیست به چند مطلب پراکنده و نقل قول بسنده...

مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، عالم متقی خراسان در نیمه اول سده بیستم چندین کتاب در اصول فقه دارد. او از شاگردان میرزای نائینی بود و مجلس تدریس اصول فقه هم در مشهد داشت. برخی از علاقمندان به مکتب تفکیک مدعی اند مرحوم میرزا مبانی جدیدی در اصول فقه داشته که البته جالب است مورد بررسی قرار گیرد. طبعا باید چنین باشد. اگر کسی همچون او مخالف علوم کلامی و فلسفی و نظری باشد...

۱- نخستین نکته ای که باید اینجا تذکر دهم این است که با وجود آنکه مرحوم میرزای اصفهانی تألیفاتی در علم اصول داشته و خود از شاگردان مرحوم نائینی بوده اما با این وصف هیچگاه جز در حوزه مشهد جایگاه اصولی در حوزه ها نداشته است. حتی شاگردان آن مرحوم جز در چند مسئله محدود اصولی آرای او را به صورت یک منظومه جدید اصولی و متناسب با مباحث معارفی او مجال طرح ندادند. بنابراین...

در فاصله چند روز اخیر چند نوشته از تعدادی از اشخاص طیف جدید علاقمندان و هواداران مکتب تفکیک دیدم و بیش از بیش متوجه شدم که دلمشغولی بیشتر این دوستان خوب بیشتر در خصوص اسلامی کردن علوم انسانی و ارائه اندیشه هایی همچون علم و تمدن نبوی در برابر تمدن مادی و از این قبیل مطالب است تا مکتب معارفی مشهد. در حقیقت مکتب معارفی مشهد صرفا یک پوشش است برای این قبیل دیدگاه ها....

از نقطه نظر بحث مدعیان سال های اخیر مکتب تفکیک به نظر من مکتوب تازه دکتر داوری از این حیث اهمیت دارد که در طول دو دهه گذشته شماری از دلبستگان به هر یک از دو گرایش دکتر فردید و همچنین مکتب تفکیک درصدد نوعی همسازی و تئوری سازی مشترک و بر پایه مبانی هر دو با هم برآمدند. این مکتوب را در واقع باید در پاسخ به چنین رویکردهایی دید. من خود به خاطر دارم که عده ای از دوستان...

این عنوان مقاله بلندی است که این روزها مشغول تکمیل آن هستم (قبلا خلاصه قسمتی از آن در سایت کاتبان منتشر شد). به مناسبت بحث بالا در رابطه با مکتب تفکیک و مکتوب آقای دکتر داوری اینجا تنها اشاره ای به یکی از محورهای بحث خود در آن مقاله می کنم: فلسفه یونانی هنگامی که به لطف ترجمه های عربی و سریانی آن در اختیار عالمان مسلمان قرار گرفت همچون نمونه مسیحی آن خیلی زود و...