۱- نخستین نکته ای که باید اینجا تذکر دهم این است که با وجود آنکه مرحوم میرزای اصفهانی تألیفاتی در علم اصول داشته و خود از شاگردان مرحوم نائینی بوده اما با این وصف هیچگاه جز در حوزه مشهد جایگاه اصولی در حوزه ها نداشته است. حتی شاگردان آن مرحوم جز در چند مسئله محدود اصولی آرای او را به صورت یک منظومه جدید اصولی و متناسب با مباحث معارفی او مجال طرح ندادند. بنابراین انتشار آثار اصولی او از این جهت اهمیت دارد که مجالی به دست می دهد تا ببینیم تا چه اندازه آرای اصولی وی متناسب با منظومه اعتقادی و معارفی او بوده و از آن مهمتر تا چه اندازه قابلیت مطرح شدن به عنوان آرای قابل اعتنا در میان اصولیان دارد. به هرحال میرزای اصفهانی با وجود آنکه از شاگردان نائینی است اما هیچگاه به عنوان شاخصی برای شناخت مکتب نائینی و یا حتی آرای مکتب سامراء و تمایزهایش با مکتب آخوند شناخته نبوده است.

۲- آنچه درباره اصول میرزای اصفهانی قابل بحث است تنها سهم فلسفه در اصول فقه نیست بلکه مبانی کلامی دانش اصول فقه هم طبعا نمی بایست مورد قبول او بوده باشد. چنانکه قبلا نوشتم بسیاری از مباحث اصلی دانش اصول فقه درست بر پایه های دانش کلام می نشیند، دانشی که مبانی نظریش مورد انتقاد میرزا مهدی بوده است.

۳- وقتی سخن از سهم علوم فلسفی در دانش اصول می رود مقصود تنها بحث های متافیزیک و الهیات نیست. مقصود دانش منطق هم هست. کیست که نداند دانش منطق تا چه اندازه در طرح مباحث اصولی سهم و جایگاه دارد؟ میرزای اصفهانی اصولا با منطق ارسطویی مخالف است و این مخالفت را در کتاب های خود بیان کرده است. بنابراین باید دید در دیدگاه او اصول فقه چگونه قابل صورتبندی است بدون در نظر گرفتن تحولاتی که تحت تأثیر کلام و منطق و فلسفه یافته و دیده است؟

۴- و سخن آخر اینکه درست است که میان اصولیان مکتب شیخ انصاری در میزان داخل کردن بحث های فلسفی در تدوین و تدریس مباحث اصول فقه اختلاف سلیقه وجود دارد اما این بدین معنی نیست که آنان و مبانی اصولی شان را برکنار از فلسفه بدانیم، نه تنها مباحث منطقی و بل مباحث امور عامه و خاصه در فلسفه. اینکه گفته می شود مکتب سامراء و یا اصول نائینی عرفی تر است و فلسفه محوری محدود است به آخوند و یا مرحوم غروی کمپانی البته از نقطه نظر بحث ما درست نیست. عرفی گرایی در پاره ای از مباحث اصولی مانع از پذیرش اصل وجود و طرح پایه های تدقیقات فلسفی و منطقی در همان مسائل نیست. وانگهی برای توجه دادن به فهم ها و ارتکازات عرفی و عقلایی در بسیاری از مباحث اصولی (چه مباحث الفاظ و ادله لفظی و چه در مباحث اصول عملیه و ادله عقلی) چاره ای جز صورتبندی منطقی و به کارگیری تدقیقات فلسفی نیست. در واقع طرح آن تدقیقات فلسفی و منطقی راه را برای کشف و قاعده مند کردن به کارگیری فهم های عرفی و ارتکازی در مباحث اصولی باز می کند. باری در برخی مباحث اصولی اصولیان مباحثی فلسفی را وارد کرده اند که در نهایت دخلی در فهم عرفی ندارند اما این بدین معنا نیست که آن تدقیقات فلسفی خود به دقت نظرهایی اصولی نمی انجامد که یاریگر اصولیان در فهم عرفی شان است. به هرحال چنانکه گفتم بسیاری از مباحث اصولی اصلا طرح موضوعش را وامدار دقت ورزی های فلسفی و منطقی است. یعنی اصلا از آغاز طرح موضوع به دلیل دقت ورزی های فلسفی و منطقی بوده است و این با عرفی بودن اصول اصولیانی مانند نائینی منافاتی ندارد. به هرحال نائینی اصولش در نهایت برکنار از مباحث فلسفی نیست. با این همه گاهی برخی مانند آخوند به طور نمونه در مبحث طلب و اراده به موضوعاتی فلسفی دامن زده اند که جایش اصول فقه نیست اما در همان موارد هم مسلما طرح موضوعات فلسفی در فهم اصولیان از دشواره اصلی و اصولی موضوع طلب و اراده در مباحث اوامر و صیغه امر و طلب انشائی کمک کرده است. در همین چارچوب باز باید به سهم بحث های فلسفی در فهم موضوع ادراکات اعتباری و حقیقی اشاره کنم که به ویژه مرحوم آقای طباطبایی به آن توجه داده اند.