همانطور که آقای مدرسی در کتاب مکتب در فرایند تکامل نوشته اند کتاب الانصاف ابن قبه کتاب اصلی او در امامت بوده است. از این کتاب نقل های محدودی در منابع باقیمانده که آقای مدرسی به آن نقل ها اشاره کرده اند. با این حال همانطور که استاد مدرسی نوشته اند به ظنّ متآخم به یقین باید در شمار نقل های موجود از این کتاب سه تکه نقلی را مورد توجه قرار داد که ابن بابويه صدوق در کتاب...

سرقت و انتحال در رساله دکتری کار ساده ای نیست. من از وضعیت داخل ایران مطلع نیستم. اما الآن حدود پانزده سال است خارج ایرانم و در کشورهای مختلف، هم در دو مرحله تحصیل کرده ام و هم تدریس داشته ام و هم با دانشجویان دکتری سر و کار داشته و دارم. دهها جلسه دفاعیه دکتری را در فرانسه و آلمان و ایالات متحده شرکت کرده ام. موضوع کار من هم علوم انسانی و تاریخ و فلسفه و حقوق اسلام...

از وقتی نمایشگاه کتاب در ایران تأسیس شد وپای ناشران عرب به ایران باز شد و یا کتابخانه های مختلف برای خرید کتاب به نمایشگاه های کتاب عربی در آمد و شد شدند سلیقه کتابخوانی قشری از تحصیلکردگان حوزه و دانشگاه در زمینه تاریخ و دین و فلسفه تحت تأثیر منشورات نویسندگان کشورهای عربی قرار گرفت. متأسفانه مجلاتی هم به ویژه در قم تحت تأثیر این نوع کتاب ها و نوشته ها قرار...

در سایتی دیدم راهنمایی را منتشر کرده برای مطالعه فلسفه اسلامی و آنگاه تعداد قابل توجهی کتاب از محمد عابد جابری را در شمار لیست محدودی کتاب یاد کرده به عنوان آثاری که باید برای تاریخ تفکر فلسفی در اسلام خواند. از دو جهت متأسف شدم. نخست اینکه آثار جابری را چندان جدی گرفته است که خواندن آنها را توصیه می کند و تأسف بیشتر اینکه حقیقتاً نمی دانستم این تعداد کتاب از...

در یادداشت قبل از اشعریان قم یاد کردم. سالهاست از آرزوهای من این است که کاری مستقل درباره اشعریان قم ارائه دهم. هم از نقطه نظر تاریخ آنان و هم سهم آنان در حدیث، فقه و عقاید شیعی. مواد زیادی هم گرد آورده ام. شاید زمانی توفیق قرین این بنده خدا شد. خاندان من از ناحیه پدری نسب به اشعریان قم می برند. نسبنامه ما در اختیار یکی از عموهایم بود. مرحوم پدرم آن را در جوانی دیده...

آقای کدیور همچنین مشایخ قم را در شمار پیروان نظریه علمای ابرار خوانده اند. روشن است که چنین نیست. اما قبل از توضیح لازم است عین عبارات ایشان را با هم مرور کنیم. آقای کدیور می نویسند: مشايخ قم در اين زمينه در دو محور به شدت حساس بودند، يكي پرهيز جدي از نقل از افراد ناشناس و تفحص در حال راوي جهت اطمينان از اعتبار سند روايت در انتساب به امام. ديگري، مقابله بي‌امان با...

آقای دکتر کدیور در مقاله قرائت فراموش شده به نقل از آقای مدرسی مطلبی را درباره ابن قبه نقل کرده و آن را نقد کرده اند که خود این نقد جای نقد و بل ابراز شگفتی دارد. عبارت نقل شده توسط آقای کدیور بر این قرار است: مدرسي طباطبايي در نخستين تحقيق خود به اختصار، آراء ابن‌قبه و نوبختيان را درباره امامت اينگونه گزارش كرده است: «گروهي از صحابه براي امامان تنها نوعي مرجعيت...

آنچه درباره توجه محدثانی مانند کلینی و حتی بیشتر محدثان مکتب قم که به مخالفت با غلات شیعی شناخته بوده اند گفتیم و دقت آنها را در عدم نقل از سنت های غلات تذکر دادیم به این معنا نیست که آنها گاهی روایات راویان مرتبط با محافل غلات و یا متأثر از آنان را در کتاب های خود نقل نمی کرده اند. نگاهی به کتاب کلینی به طور نمونه روشن می کند که او از راویانی مشهور به غلو روایاتی را...

از دهه بیست شمسی به بعد نوشته های متعددی در نقد غلو در تشیع به زبان فارسی منتشر شد (اینجا طبعاً کاری به نوشته های مشابه به زبان عربی که معمولاً از سوی سلفیان و وهابیان منتشر می شود ندارم که یکسره نوشته هایی خرد سوز است و باید آنها را یکجا دور ریخت). عمده این نوشته ها رویکرد ایدئولوژیک داشته اند و رهیافتی علمی و آکادمیک به تاریخ اندیشه های غالیانه شیعی نداشته اند....

یکی از مشکلاتی که در بحث های سنتی اصالت حدیث شیعی دیده می شود استناد به بررسی های علامه مجسی است در مرآه العقول در رابطه با اقسام احادیث کتاب کافی. علامه مجلسی بر اساس شیوه متأخران احادیث کتاب کافی را ارزیابی کرده و شماری از احادیث را هم طبعاً بر اساس آن شیوه در شمار احادیث غیر صحیح و یا غیر حسان قرار داده است. برخی با بی دقتی این داوری ها را مبنای تضعیف احادیث کافی...

بخشی از نقدهای من بر قرائت دکتر محسن کديور (متولد 1338 خورشيدی) از دکترين امامت در تشيع نخستين آقای کديور به تازگی در سايتشان نوشته اند شيوه مورد توجه ايشان در طرح نظريه "علمای ابرار" روش انتقادی در مطالعات تاریخی بوده. من در نوشته های بالا مختصرا نشان دادم که متأسفانه آنچه از ايشان در اين زمينه تاکنون منتشر شده با اين روش انتقادی فاصله زيادی دارد و اين نظريه، اگر...

کتاب التمحیص که به عنوان کتابی از ابن همام اسکافی (برای او، نک: مقاله من در دائرة المعارف بزرگ اسلامی) منتشر شده بی تردید از او نیست. همینک با نوشته ها و اسنادی که از ابن شعبه حرانی، عالم نصیری سده چهارم قمری در اختیار داریم معلوم است که این کتاب باید تألیف ابن شعبه باشد؛ همانطور که شیخ ابراهیم قطیفی هم این کتاب را به او نسبت داده بود. او از ابن همام اسکافی در بغداد...

نجاشی (ص 32) گزارش می کند که ابو سهل نوبختي، متکلم برجسته امامی ردیه ای بر شعر ابو العتاهیه، شاعر بلند آوازه عرب (د. 211 ق) در زمینه توحید نوشته بوده است. متأسفانه از این کتاب چیزی به دست نرسیده منتهی می توان حدس زد چه مطالبی در آن مطرح شده بوده است. ابو العتاهیه شاعری است که شعرش از مضامین اعتقادی و کلامی و فلسفی خالی نیست. او به زندقه متهم بوده و گفته اند در شعرش متأثر...

ابو القاسم ذو المجدين علي بن الحسين بن محمد موسوي، معروف به شريف (السيد) مرتضی (355 -436ق) [1] ، از بزرگترين و مهمترين متکلمان و اصوليان اماميه است (وی متولی نقابت سادات و پاره ای از مناصب دولتی ديگر بود [2] ). او در عین حال مهمترين شاگرد شيخ مفيد نيز بود. نيای مادريش ناصر کبير اطروش است که از امامان زيديه قلمداد می شود و پدرش و يا دست کم خاندان پدريش نيز بر مذهب واقفه بوده...

ابو العلاء حسن بن أحمد همداني (د. 569 ق)، يکی از بزرگترين محدثان و مقريان منطقه جبال و بل کل مناطق شرقی جهان اسلام در سده ششم قمری است که در ميان شيعه و سنی شهرتی بسيار داشته است (خاقانی شرواني هم در اشعاری او را ستايش کرده است)، گرچه بعدها به دليل از ميان رفتن بيشتر آثارش اين شهرت به تدريج کمتر شده است. او را حافظ همدان می خوانده اند و مزارش همچنان در همدان نامدار است...

مذهب حنبلی هم همانند ساير مذاهب اسلامی در گذر زمان و در اثر تحولات فکری، سياسی و اجتماعی دچار تحولاتی در انديشه اعتقادی و فقهی خود گرديده است. گرچه امروزه نويسندگان سلفی عموما با ارجاع بنياد عقايد خود به "سلف صالح"، اعتقاد حنبليان و اصحاب اثر را استمرار مذهب سلف می دانند و بدين وسيله منکر تحول انديشه های اعتقادی دانشمندان اصحاب حديث بر اساس تحولات انديشه و مذهب...

این مقاله کوتاه را سال ها پیش نوشتم. شاید انتشارش بی فایده نباشد. مآخذ مقاله را در سایت آکادمیا همراه با اصل مقاله ببینید.

نویسنده این سطور تاکنون در نوشته های مختلف درباره سابقه روایت نهج البلاغة در میان زیدیه مطالبی عرضه کرده است. مجموعه این نوشته ها در نظمی دیگر در پژوهشی به مناسبت و عنوانی دیگر در دست آماده سازی است. منتهی اینجا مناسب دیدم اجازه دیگری را نقل کنم که در کتابخانه آمبروزیانا در مجموعه ای خطی که حاوی متن نهج البلاغه شریف نیز هست نقل شده. این نسخه به شماره اچ 61 است که...

از سال ۲۰۰۹ میلادی یکی از کتاب هایی که با تصحیح گروهی مد نظر قرار گرفت کتاب عیون المسائل و شرح آن از حاکم جشمی بود که در مجموع در ۵ مجلد نسبتاً بزرگ آماده سازی شده است. درباره این کتاب در کتاب میان کلام و فلسفه سخن گفته ام. همه نسخه های این کتاب در طول سال های گذشته مورد مقابله و یا بررسی قرار گرفت. انتشار این کتاب گام مهمی است برای شناخت کلام معتزلی.

در چند ماه گذشته سلسله بحث هایی را درباره زمینه های تاریخی مسئله خبر واحد و تعارض اخبار در تشیع امامی و بررسی مواضع مختلف فقهی و کلامی در این زمینه با دو تن از دوستان به طور جداگانه داشته ام که بناست حاصل آنها به صورت چند مقاله و یک جلد کتاب منتشر شود. بخشی از آن بحثی است درباره تحلیل مباحث کتاب منتقی الجمان. اولین قسمت آن درباره دیدگاه محدثانی مانند کلینی و شیخ...

در تمام تاریخ فکری و فرهنگی تشیع امامی قبل از دوره صفوی نمونه های عالمانی که تمایلات عرفانی و یا صوفیانه از خود نشان می دادند به تعداد عدد انگشتان یک دست هم نمی رسد. ابن طاووس تمایلاتی کم و بیش متمایل به این نوع تفکرات داشته است. سید حیدر آملی رسماً هوادار ابن عربی است و فقیه برجسته ای مانند ابن فهد حلی تمایلات آشکار عرفانی و دعاوی خاصی در این زمینه داشته که...

سال های میانی دهه نود میلادی با آثار و افکار محمد عابد جابری آشنا شدم. در بیروت تقریباً بیشتر آثار او را تهیه کردم و به تدریج خواندم. آن سال ها او در اوج شهرت خود بود. نقدهای جورج طرلبیشی که به تدرج منتشر شد از شهرت و اعتبار جابری هم به تدریج کم شد. اینکه می گویم کم شد نه به این معناست که قبلاً در جهان آکادمیک سخنان او جدی گرفته می شد. خیر. مقصودم شهرت و اعتبار او در...

نقد حدیث سنی در صد سال اخیر در جهان عرب دو چهره داشته است: یکی نقد سنتی آن توسط شماری از سلفیانی که بعد از قرن ها به سنت کهن نقد حدیث بازگشتند که اینجا درباره آنها سخنی نمی گویم؛ و دیگری نقد حدیث از نقطه نظر دیدگاه های نو در جهان عرب و از آن میان دیدگاه های نو معتزلی. معتزلیان از دیر باز به نقد حدیث توجه داشته اند. در دوران معاصر شماری از ناقدان حدیث و سنت با رویکردی...

سی 68: نسخه ای کهنه سال از التحرير ابو طالب هاروني است در فقه زیدی اما متأسفانه آغاز و انجام آن نو نويس است. ای 145: نسخه ای کهنه سال از احياء علوم الدین غزالي با کتابت يمنی و نزد زيديه. شايد کاتب هم زيدی بوده. مقابله و بلاغ هايی دارد؛ ناقص الأول والآخر. اچ 19: نسخه ای بسيار کهنه از کتاب رکن الدين يعنی همان طريثيثي (متشابه القرآن). ناقص الأول اما آخرش کامل است، در عين...