کلينی درکتاب الکافی از شماری از مهمترين منابع مکتوب حديثی اماميه بهره گرفته است . در اينجا از ميان انبوهی از منابع مستقيم و غير مستقيم او، دو منبع مهم وی را که هر دو متعلق به دو نسل پيش از او بوده اند و می توانند شناخت ما را نسبت به تحول حديث از نيمه قرن سوم تا اوائل قرن چهارم در ميان اماميه بهبود ببخشند ؛ مورد مطالعه قرار می دهيم:
۱- کتاب المحاسنِ ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد بَرْقي، محدث و دانشمند ذو فنون بزرگ امامي در نيمه دوم قرن سوم قمري ( درگذشته ۲۸۰ ق يا به احتمالي ۲۷۴ ق) . اصل خاندان وي كه چندين تن از محدثان و عالمان امامي به آن منسوب هستند ، خانداني شيعي و غير عرب است كه به كوفه باز مي گردد ؛ اما نياي وي ، عبدالرحمان به دليل فشار بر شيعيان ناچار شد از اين شهر به ناحيه اي ( احتمالا برق رود ، ميان قم و اصفهان ) در نزديكي قم مهاجرت كند . قم به دليل مهاجرت اشعريان شيعي مذهب به اين شهر به تدريج در قرن دوم ، تبديل به كانوني براي شيعيان شده بود و انتقال خاندان برقي به خود شهر قم شايد همزمان با اين تحولات بوده است . احمد احتمالا پس از ۲۰۰ قمري متولد شده است . گرچه وي را در شمار اصحاب دو امام جواد و هادي قرار داده اند ، ولي نبايد آن را به معناي روايت از آن دو امام تفسير كرد . وي از محضر ابن ابي عمير ( درگذشته ۲۱۷ ق ) و احمد بزنطي ( درگذشته ۲۲۱ ق ) مختصر استفاده ای کرد ولي در عوض از محضر حسن بن علي ابن فضال و حسن ابن محبوب ( هر دو درگذشته ۲۲۴ ق ) بهره زيادي برده است . از مهمترين استادانش در حديث ، بايد پدرش را نام برد : محمد بن خالد برقي ( درگذشته حدود ۲۲۰ ق ) از محدثان برجستة قم و صاحب دفاتر و كتابهايي در حديث بود و بسياري از روايات و منابع روايي احمد برقي به همين پدر باز مي گشت . او گرچه از اصحاب امامان به شمار آمده ، اما در اين ميان روايت او از راويان آنان در خور توجه است . محمد برقي از شمار زيادي از محدثان عراقي روايت حديث مي كرد و پسر نيز به واسطه او و البته ديگران با مشايخ حديث عراق ارتباط مي يافت . از مشايخ حديثي محمد بن خالد برقي بايد ، ابن ابي عمير ، يونس بن عبدالرحمان ، فضاله بن ايوب ، محمد بن سنان ، علي بن مهزيار و حماد بن عيسي را نام برد . علاوه بر احمد برقي ، شماري از مشايخ حديثي قم كه نخستين موج مهم حديث در قم را تشكيل مي دادند ، از او بهره علمي بردند : كساني مانند ابراهيم بن هاشم قمي و احمد بن محمد بن عيسي اشعري . حسين بن سعيد اهوازي هم از برقي پدر روايت مي كرده است .
احمد برقي با وجود اينكه قمي بوده ، ولي براي استماع حديث از مشايخ اماميه ، راهي كوفه شد. در كوفه از راويان امامي مانند اسماعيل بن مهران ، حسن بن علي وشّاء ، عثمان بن عيسي ، علي بن اسباط و برخي ديگر استفاده كرد و با سنتهاي روايي مختلف امامي آشنايي حاصل نمود . وي در سفر عراق ، بايد به بغداد نيز رفته باشد ، چرا كه از مشايخ آنجا مانند داود بن قاسم بغدادي ، محمد بن عيسي عُبيدي و يعقوب بن يزيد روايت مي كند . برقي از مشايخ بسيار ديگري ، نزديك به دويست تن هم روايت حديث مي كرد و اين امر احتمالا نتيجه سفرهاي مختلف او به ويژه در شهرهاي ايران بوده است . مهمتر از آن روايت كتابها و اصول حديثي اماميه ، تقريبا كتابهاي بيش از صد تن ، بود كه همين امر آشنايي و بهره وري از سنتهاي مختلف روايي امامي را براي وي امكان پذير ساخت ، بطوري كه به خوبي مي توانست در گردآوري احاديث و نهضت جامع نويسي حديث امامي مشاركت فعال داشته باشد . البته وي در اين امر حتي از روايت از مشايخي كه گرايشهاي ويژه اي داشتند ، يا روايت كتابهاي محدثان غير معتمد و يا دفاتر روايي مجهول و احاديث مرسل هم ابايي نداشت . اين امر به اين دليل بود كه او علاقمند بود سنتهاي مختلف روايي شيعي و امامي را يكجا در ثبت خود جمع كند . روايت او از امامياني مانند احمد بن محمد سياري ، بكر بن صالح ، محمد بن حسن بن شمون ، و محمد بن علي كوفي ابو سُمَينه كه مورد انتقاد جناحهايي از اماميه بوده اند ، نشان از روحيه گشوده وي بر سنتهاي روايي و اعتقادي مختلف شيعي دارد ؛ چيزي كه ظاهرا احمد بن محمد بن عيسي اشعري ، محدث نامدار امامي را كه در آن زمان در قم از نفوذ و قدرت مذهبي ويژه اي برخوردار بود ، به واكنش سخت نسبت به برقي وا داشت .
كتاب جامع او در حديث ، كتاب المحاسن است كه تنها پاره اي از آن، بيشتر در موضوعات اخلاقي و اجتماعي و اعتقادي باقي مانده است . اين كتاب شامل موضوعات بسيار متنوعي مي شده كه در ذيل هر يك ، برقي به نقل احاديث امامان اهتمام ورزيده است . از عناوين ابواب اين كتاب چنين بر مي آيد كه المحاسن كتابي دائره المعارف گونه بوده كه مؤلف در آن تلاش داشته است ، بسياري از دانشها و علوم مختلف و موضوعات متنوع را بيشتر در قالب حديث يكجا گردآورد . از مجموع آنچه درباره اين كتاب مي دانيم ، چنين بر مي آيد كه در برخي ابواب كتاب ، احمد برقي ، افزون بر حديث مطالب ديگري را هم آورده باشد. تعداد كتابهاي المحاسن را شيخ طوسي ، ۹۸ و نجاشي ، ۹۰ ذكر كرده اند كه با حذف عناوين مشترك ، بر روي هم حدود ۱۲۰ عنوان را تشكيل مي دهد . ابن نديم تعداد اين كتابها را هفتاد و چند كتاب و به نقلي ۸۰ كتاب ذكر كرده و آنگاه نام ۴۲ كتاب را كه نزد ابن همام اسكافي بوده ، مي آورد . ترتيب كتابها در فهرست ابن نديم با ترتيب آنها در رجال نجاشي مشابهت دارد و اين امر شايد برخاسته از نظم اصلي كتاب المحاسن باشد . معلوم نيست كه آيا در نسخه مؤلف ويا نسخه هايي كه زير نظر مؤلف يا با اطلاع او نسخه برداري و يا قرائت شده ، ترتيب و حجم كتاب المحاسن چگونه بوده است . شايد هم اين كتاب با يك نظم منطقي گرد نيامده و نظم آن بيشتر محصول سالهاي متمادي تأليف و گرد آمدن كتابهاي متعدد او تحت يك عنوان كلي بوده است . در مورد تأليف كتاب و چگونگي گردآمدن اين كتابها در يك عنوان كلي و اينكه آيا اين كتابها خود هويت مستقلي داشته اند ، يا اينكه از همان عصر مؤلف ، همگي جزء المحاسن قلمداد مي شدند ، اطلاعي نداريم . از اجزاي متعدد المحاسن تنها ۱۱ باب ( = كتاب ) باقي مانده است . اين كتاب منبع مهمي براي محدثان بعدي و از جمله مؤلفان كتابهاي اربعه حديثي و از آن ميان كتاب كليني بوده است ؛ بطوري كه مي توان برقي و روايات او را در شمار مهمترين منابع حديث امامي قلمداد كرد . البته اين سهم بيش از آنكه مديون بخشهاي باقي مانده اين كتاب باشد ، مديون توجهي است كه محدثان بعدي و از جمله شاگردان بلاواسطه او و نيز شاگردان شاگردان او در نقل روايات و احاديث اصل كتاب المحاسن و ساير روايات و دفاتر روايي او نشان داده اند . در اين ميان طبعا قمي ها بيشترين سهم را داشته اند . در حقيقت احمد برقي يكي از پايه هاي اصلي حديث قم بوده است . برخي از مهمترين اين شاگردان عبارتند از : عبدالله بن جعفر حميري ، سعد بن عبدالله اشعري ، محمد بن يحيي العطار و محمد بن حسن صفار . بيشتر اين مشايخ ، جزء استادان كليني بوده اند . محمد بن جعفر ابن بُطّه قمي ، از شاگردان و راويان او سهم مهمي در آشنايي بغداديان با منابع حديث برقي داشته است . كليني در الکافی عمدتا از طريق گروهي از روات ، از برقي روايت مي كند که از آنان به "عدة من اصحابنا " تعبير مي نمايد : علي بن ابراهيم قمي ، علي بن محمد بن عبدالله ، نوه دختري برقي ، احمد بن عبدالله ، نوه پسري برقي و علي بن حسين السعدآبادي . اينها همگي از راويان بلاواسطه برقي بوده اند .

۲ – كتاب النوادر ِابو جعفر احمد بن محمد بن عيسي اشعري ( درگذشته پس از ۲۷۴ يا ۲۸۰ ق ) ، محدث و فقيه برجسته امامي از خاندان اشعريان قم كه پدرش ، راوي از امامان رضا و جواد هم از مرتبه بلندي نزد اماميه قم برخوردار بود . خود احمد از اصحاب دو امام جواد و هادي قلمداد شده ، گرچه به طبيعت دوري موطن او از آن دو امام ، روايت مستقيم چنداني از آن دو ندارد .
احمد بن محمد بن عيسي از مشايخ حديث كوفه و بغداد و نقاط ديگر عراق و ايران بهره برد و از آنان حديث شنيد ؛ طبقه اي از مشايخ كه مي بايست آثار حديثي آنان را نخستين موج جامع نگاري حديث امامي دانست ؛ مانند احمد بن محمد بن عمرو بن ابي نصر البزنطي ، حسن و حسين پسران سعيد بن حماد اهوازي ، حسن بن علي ابن فضّال كوفي، حسن بن علي بن زياد وشاء، حسن بن محبوب سرّاد، صفوان بن يحيي بجلي، ابن ابي عمير ازدي، محمد بن خالد برقي و محمد بن سنان . در حقيقت احمد بن محمد بن عيسي از طريق اين مشايخ كه تنوع سنتهاي روايي مختلفي را براي او امكان پذير مي ساخت ، توانست با مكتبها و سنتهاي روايي مختلفي پيوند خورد و راوي و منتقل كننده كتابها و اصول كهن براي نسلهاي بعدي باشد . اما مهم سهم او در انتقال اين ميراث از كوفه به قم بود . به هرحال به همين دلايل بود كه نام او در فهارس رجال و كتب امامي مانند فهرستهاي طوسي و نجاشي به عنوان واسطه در روايت اصول و كتب كهن امامي و به ويژه به واسطه شاگردان قمي وي براي محدثان بعدي قم و بغداد به صورت مكرر مطرح مي شود .
احمد پيشواي اماميه در دوره خود در قم بوده و مرجعيت علمي و اجتماعي او مورد قبول قميان بوده است ، بطوري كه حتي وي مورد عنايت حاكم قم هم بوده است . البته اين امر به دليل انتساب او به خاندان پر نفوذ امامي و عرب اشعري در قم كاملا طبيعي است . همين امر موجب شده بود كه در قم از سلطه علمي و مذهبي خود براي به تثبیت اندیشه اعتقادی مورد حمایت خود بهره برد و گاهی حتی از آن برای به حاشيه كشیدین عده ای از عالمان متفاوت قم استفاده كند ؛ یکی از وجوه این رویکرد به سختگيري ها و شيوه هاي مورد قبول او در روايت حديث از مشايخ مختلف شيعه و از سنتهاي روايي گوناگون و از جمله در مورد روايت از گروههايي با اعتقادات غاليانه و يا وابسته به گروههاي غلات مربوط مي شود . برخورد او با احمد برقي ، محدث مهم امامي معاصرش و راندن اجباري وي از قم از نمونه هاي نامدار در منابع ماست . مشايخ برجسته قم در دوره دوم نهضت علمي حديث در اين شهر ، يعني كساني مانند سعد بن عبدالله اشعري ، علي بن ابراهيم قمي ، محمد بن يحيي العطار ، احمد بن ادريس اشعري ، محمد بن حسن صفار و عبدالله بن جعفر حميري از محضر احمد بن محمد بن عيسي فقه و حديث فرا گرفتند . بيشتر اين افراد به علاوه حميد بن زياد كوفي كه او هم از راويان اشعري بوده ، همگي از مشايخ كليني بوده اند . كتاب مهم اشعري كه سهمي بسيار مهم در كتب اربعه و از جمله الكافي و منابع ديگر حديثي و فقهي امامي دارد ، كتاب النوادر است . وي شمار ديگري كتاب هم در زمينه فقه و حديث داشته است . كليني از طريق " عدة من اصحابنا " از احمد و كتاب النوادر وي در الكافي استفاده كرده و احاديث بسياري را به نقل از وي آورده است.