در قياس با ديگر دانشمندان کهن اماميه، شريف مرتضی و شيخ طوسي اين اقبال را داشته اند که تعداد محدودی از آثارشان به صورت نسخه های خطی کهنسالی به دست ما برسد. از شيخ مفيد البته چند کتابی کم و بيش همين وضعيت را دارد اما در قياس با او، دو شاگردش اقبال بيشتری داشته اند. با اين وصف اين نکته را هم بايد متذکر شد که متأسفانه تعداد قابل توجهی از آثار اين دو دانشمند از ميان رفته است. از چند کتاب کلامی شيخ طوسي، مهمترين آثار او که متعلق به سالهای پايانی زندگی او بوده در اختيار نيست (در اين مورد نک: کتاب من و زابينه اشميتکه درباره سنت کلامی شيخ طوسي با تأکيد بر مقدمة الکلام او؛ در دست انتشار). تعدادی از مهمترين آثار شريف مرتضی نيز از ميان رفته است. فهرست نه چندان کاملی از آثار او را شاگردش ابو الحسن بصروي فراهم کرده که می دانيم چندين بار به چاپ رسيده و نجاشي و شيخ طوسي و ابن شهرآشوب هم تعدادی از مهمترين آثار او را نام برده اند. خود او هم معمولاً در لابلای کتابها و رسائل و اجوبه مسائلش به آثار متقدمتر خود جا به جا ارجاع می دهد. در چند دهه اخير کارهايی درباره کتابشناسی آثار شريف مرتضی انجام شده که هيچ کدام در پايه شخصيت او نيست و هنوز جای کار بسيار هست (بهترين کار از آنِ استاد ما مرحوم محقق جعفري است که در تراثنا به چاپ رسيده اما تنها سر رشته ها را به دست می دهد و تفصيلی نيست).
شريف مرتضی اصولاً شخصيتی بوده است پر مشغله. علاوه بر مسئوليتهای حکومتی و نهادی که در دوره ای از زندگيش داشته، انواع مجالس تدريس، املاء و مجالس "نظر" و افاضه داشته و بدين ترتيب شايد فرصت زيادی برای تحرير نهايی آثارش نداشته است. او حتی چنانکه می دانيم ناچار شد مهمترين کتاب کلامی اش با نام الملخص را نيمه تمام رها کند. بخشی از کتابهايش حاصل مجالس علمی و امالي مختلف اوست که صورت تحرير يافته است (برای اين موارد، نک: مقاله ما با عنوان "مجالس اهل علم و مجلس النظر" در کتاب بررسيهای تاريخی؛ چاپ کتابخانه مجلس). بخش ديگری از فعاليتهای وی که ظاهراً از او وقت زيادی می گرفته است، به ويژه از آن زمان آغاز شد که استادش شيخ مفيد در 413 ق درگذشت و او رهبری جامعه شيعه اماميه در عراق را به دست گرفت. او در اين مقام ناچار بود که به پرسشهای مذهبی شيعيان دور و نزديک در شهرهای مختلف که برای او ارسال می شد پاسخ دهد و علاوه بر آن مجبور بود درخواست برخی از رجال متنفذ سياسی و اجتماعی بغداد را برای تدوين برخی کتابها و يا پاسخ به شماری از پرسشها بی جواب نگذارد. در اين ميان درخواستهای مکرر برخی شاگردان او هم بود که از وی زمانی زياد برای پاسخگويی به پرسشها و مطالباتشان را به شکل تفصيلی و استدلالی می گرفت.
ظاهراً شريف مرتضی برای نوشته های خود نظم دقيقی نداشت. او ظاهراً و چنانکه انتظار می رود نبايد صورتی از کليه آنچه به عنوان اجوبه مسائل فراهم کرده بود و برای پرسش کنندگان فرستاده بود برای خود حفظ کرده باشد(در مورد معاصر او شيخ الرئيس ابن سينا هم همين وضع ديده می شود)؛ گرچه به هر حال بخش زيادی از آن اجوبه را پيش از ارسال به شاگردانش و کاتبان آثارش می داده تا از روی آن رونويسی کنند. آنچه از اجوبه مسائل در فهرست بصروي و فهرستهای ديگر شاگردانش و نسلهای بعدی ديده می شود همه آنچه او به عنوان اجوبه مسائل نوشته بوده است را ظاهراً شامل نمی شود. بعدها در ميان نسخه های خطی آثارش، مقداری از اين دست نوشته ها ديده می شد که پيشتر ذکر نشده بود. به هر حال ظاهراً جز به صورت محدود، شريف مرتضی خودش تمهيد دقيقی برای گردآوری اين دست از نوشته هايش، به ويژه آنچه نوشته ای مختصر و در پاسخ به پرسشی و يا نقل صورتی از گفتگوهايش در مجلسی با کسی از اهل علم بوده، نداشته است. اين در حالی است که در قياس با ديگر آثارش گاه مهمترين نظرات کلامی، تفسيری، فقهی و اصولی را در همين دست اجوبه مسائل می بينيم و نه در آثار مستقل او. در حالی که برخی از آثار شريف مرتضی به صورت نسخه های کهنه ای در اختيارند؛ به ويژه امالي او و نيز يکی دو کتاب کلامی وی مانند الذخيرة که البته نسخه قرائيم آن به صورت بسيار کهنی باقی مانده است و نيز کتاب الموضح عن جهة اعجاز القرآن؛ اما از اجوبه مسائل او عمدتاً نسخه های متأخری و يا نسبتاً متأخری وجود دارد. مشکلی که در اين ميان به ويژه خود نمايی می کند اين است که کاتبان بعدی چندان در انتقال نسخه های برخی از اجوبه مسائل او با دقت عمل نکرده اند و اطلاعات دقيقی درباره ريشه های نسخه های خود ارائه نمی دهند. ازد يگر سو، متأسفانه تعدادی مهم از اجوبه مسائل او که نامشان در فهارس کهن آمده در دسترس نيست. در اين ميان اتفاق ديگری هم افتاده است: در شماری از نسخه های مجموعه رسائل او کاتبان دست به گزينش زده و مجموعه ای از اجوبه مسائل را به هم آميخته و دست به حذف و انتخاب زده اند. به همين دليل دقيقاً روشن نيست که اين مجموعه ها در اصل به کدام يک از اجوبه مسائل شريف مرتضی مربوطند. در مجموعه رسائل شريف مرتضی که در 4 جلد در قم و با اغلاط فراوان سالها پيش با همت مهدي رجايي به چاپ رسيد بخشی از اجوبه مسائل همين وضع را دارند. اين مشکل البته ريشه در نسخه های خطی آن دارد. متأسفانه در مقدمه های دوره چهار جلدی تحقيق به دقت گفته نشده که مبنای کار در تک تک رساله ها و کتابها بر اساس چه نسخه هايي بوده و شيوه و مبنای تصحيح چه بوده است. از ديگر سو، در اين چاپ از تعداد زيادی از نسخه های مجموعه های رسائل شريف مرتضی که در ايران و عراق و نيز در اروپا و آمريکا به صورت خطی نگهداری می شود بهره برده نشد. از آن تاريخ به بعد هم هيچ گونه تلاشی برای شناسايي اين مجموعه ها صورت نگرفته است؛ تنها مورد قابل ذکر مجموعه ای است از مسائل شريف مرتضی که در سالهای اخير در بيروت منتشر شد (در سال 1422 ق/ 2001 م از سوی مؤسسة البلاغ و با تحقيق وفقان خضير محسن الکعبي) که در آن از نسخه های کتابخانه های عراقی استفاده شده است و البته تصحيح بی نهايت ضعيف است و کتاب به صورت آشفته و نازلی منتشر شده. در اين چاپ از نسخه ای بهره گرفته شده که از سنتی متفاوت در گردآوری نسخه های رسائل و اجوبه شريف مرتضی تبعيت می کند. ريشه اين نسخه که گويا در اصل به نسخه ای در کتابخانه غرويه نجف می رسد، دقيقاً معلوم نيست؛ اما به هر حال نمونه های اين نسخه در کتابخانه های مختلف موجود است و در جلد چهار رسائل الشريف المرتضی، چاپ قم هم از آن بهره گرفته شده است. در اين نوع نسخه ها، مسائل پی در پی و بدون آنکه دقيقاً معلوم شود که از چه اجوبه مسائلی گرفته شده و در کنار هم قرار گرفته، استفاده شده است. اگر ميان اين مجموعه رسائل با ديگر نسخه های خطی مجموعه های رسائل شريف مرتضی مقايسه شود به خوبی معلوم می شود که اين دو بهره مند از دو سنت متفاوتند؛ به نحوی که بيشتر نسخه مورد نظر منتخباتی از رسائل مختلف او است که دقيقاً در همه موارد معلوم نيست از کدام کتابها و اجوبه شريف مرتضی اخذ و اقتباس شده اند و مهمتر آنکه معلوم نيست چه کسی پردازنده اين سنت از مجموعه رسائل بوده است؟ در برخی از نسخه ها، تمايز ميان اجوبه مسائل روشن است و آميختگی در ميان آنها دست کم در مورد برخی از اجوبه مسائل وجود ندارد (البته عموماً تاريخ کتابت اجوبه مسائل دقيقاً معلوم نشده و اطلاعات تاريخی بابت اشخاصی که در پاسخ آنان جوابها نوشته شده حذف شده است). از ديگر سو، در برخی ديگر از نسخه های آثار شريف مرتضی به وضوح معلوم است که کاتبان دست به گزينش زده و تعدادی از پرسشها/ پاسخها را بدون در نظر گرفتن ريشه اصلی آنها و اينکه متعلق به چه اجوبه مسائلی بوده اند کنار هم قرار داده اند. آنچه عمدتاً در مسائل الشريف المرتضی چاپ تک جلدی بيروت ديده می شود چنين است و کما اينکه گفتيم ريشه اش به نسخه ای از مجموعه اجوبه می رسد که با شماری ديگر از مجموعه های نسخه های خطی اجوبه مسائل او که مورد استفاده چاپ قم قرار گرفته متفاوتند. البته در چاپ قم هم تعدادی از مجموعه های اجوبه مسائل ديده می شود که به صورت آميخته ارائه شده و ريشه آنها معلوم نيست دقيقاً به کدام اجوبه مسائل می رسد و در پاسخ به چه کسانی نوشته شده است. دست کم بخشی از اين آشفتگی به خود شريف مرتضی بر می گردد. چنانکه از رسائل مختلف شريف مرتضی پيداست، ظاهراً او (و يا برخی از شاگردانش) مسوده ای از متن تعدادی از پاسخهايی که در برگه های متفاوت برای اشخاص گوناگون نوشته شده بوده (و البته نه کاملاً برای همه اجوبه مسائل) برای خود گرد آورده و آنها را بدون آنکه نظم معينی داشته باشند و ريشه آنها معلوم باشد کنار هم قرار داده است. شريف مرتضی در اصل ظاهراً تصميم ديگری داشته است. او به هر دليل، چنانکه از بخش الحاقی امالي وی پيداست، تصميم گرفته بوده مجموعه ای از اجوبه مسائل خود را در پايان نسخه امالي قرار دهد؛ همانی که امروزه به عنوان بخش الحاقی امالي شناخته است و البته در تمامی نسخه های آن ديده نمی شود و تنها در شماری از نسخه ها اين بخش الحاقی کتابت شده است (نک: مقاله من درباره امالي شريف مرتضی در کتاب بررسيهای تاريخی و نيز يادداشتی درباره نسخه های ديگر امالي در سايت حاضر. در چاپ ابو الفضل ابراهيم از امالي اين بخش الحاقی ديده می شود). شايد تصميم اصلی شريف مرتضی اين بوده است که هر چه از اجوبه مسائل اينجا و آنجا داشته است را به عنوان دنباله امالي اش که می دانيم خود نا تمام مانده بود قرار دهد؛ اما عملاً اين کار هم نا تمام رها شده است. به هر حال نتيجه اين شيوه غير معين در تدوين نسخه های اجوبه مسائل چه از سوی شريف مرتضی و يا شاگردانش باشد و چه از سوی کاتبان بعدی موجب شده است که تعدادی از اجوبه مسائل شريف مرتضی لا به لای نسخه های خطی کتابهای وی جای مناسب خود را پيدا نکند و حتی رساله ای از قاضي عبد الجبار در رد مجبره که در ميانه يکی از نسخه های اوليه دفاتر شريف مرتضی و اجوبه مسائل او بوده بعدها دائماً در مجموعه رسائل او کتابت شود و دست آخر در دو چاپ قم و بيروت نا آگاهانه آن را به عنوان رساله ای از شريف مرتضی در مجموعه رسائل او به چاپ برسانند. ما اين مسئله را پيشتر در همين سايت متذکر شده ايم و همينک نيز چاپ تازه از اين کتاب قاضي عبدالجبار را بر اساس نسخه های متعدد آن در پروژه علوم عقلی دانشگاه آزاد برلين دست انتشار داريم. نيز در پی همين بی دقتی در کتابت نسخه ها بوده که گاه برخی نوشته های استادش شيخ مفيد و يا برخی نوشته های نويسندگان قبلی و يا بعدی در شمار تأليفات او به حساب آمده است. از ديگر سو به دليل همين بی نظمی در نسخه های موجود از رسائل شريف مرتضی، تعدادی از مسائل و اجوبه آنها به دليل نقص شماری از نسخه های خطی به صورت ناقص منتشر شده و تکه هايی از آنها تاکنون مطلقاً مورد اهتمام قرار نگرفته و منتشر نشده اند و يا اينکه درست در جای خود قرار نگرفته و به صورت پراکنده در مجموعه های ديگر جای گرفته اند. نخستين قدم برای حل اين مشکل ارائه کتابشناسی کاملی از مجموعه های نسخه های خطی شريف مرتضی در ايران، عراق، ترکيه و کشورهای غربی است. نويسنده اين سطور در يادداشتهای بعدی تلاش می کند با بررسی مجموعه های مختلف نسخه های خطی او، راهی برای حل اين مشکل و ارائه مقدمات کتابشناسی دقيقتری از آثار شريف مرتضی و به ويژه اجوبه مسائل او به دست دهد؛ ادامه دارد...