کسی از من پرسیده جایی این اواخر دیده است که در اندر فضائل عبد الجلیل قزوینی رازی، نویسنده والا مقام کتاب شریف نقض و مقام علمی او در دانش کلام به گفتاری از ابن فندق استناد شده است. از من می پرسید چنین چیزی صحت دارد؟ به او نوشتم این بر اثر کم دقتی، خطا و خلط میان دو عبد الجلیل است؛ به شرحی که می آید:

ابن فندق در معارج نهج البلاغه از عبد الجلیل رازی نام برده و گفته که با او مصاحبت داشته اما این شخص متکلمی است امامی و جلیل القدر که یک طبقه بر عبد الجلیل قزوینی رازی تقدم داشته و گرچه با او همنام است اما به قزوینی شهرت نداشته و تخصص اصلی او علم کلام بوده و برخلاف عبد الجلیل شهرت اصلیش وعظ نبوده است. عبارت ابن فندق بر این قرار است:
" ... و اما الّذين عاشرتهم، فمنهم ...و منهم الامام رشيد الدّين عبد الجليل الرازىّ، الّذى هو متكلّم بيانه سحر حلال، و طبعه مآء زلال، ابو الكلام و ابن بجدته، و من نشأ فى حجره، و دبّ و درج فى وكره. و من اراد ان يعرف كماله فى صناعته، تأمّل تصانيفه. فان الشّعاع يدلّ على البدر المنير، و الخليج يهدى الى البحر الغزير." (معارج، ص 36). همینجا ابن فندق از یکی از شاگردان رشید الدین هم نام می برد به نام "الامام الكامل سديد الدّين محمود بن ميرك الرازىّ" که ابن فندق با او هم معاشرت داشته و از خرمن دانش او بهره مند بوده است.

منتجب الدین رازی مکرر از این عبد الجلیل در فهرست نام برده و خود در آغاز جوانی از شاگردان او بوده است. در شرح حال او منتجب الدین می نویسد:
"الشيخ المحقق رشيد الدين‏ أبو سعيد عبد الجليل‏ بن أبي الفتح مسعود بن عيسى المتكلم الرازي. ‏أستاد علماء العراق في الأصولين مناظر ماهر حاذق له تصانيف منها نقض التصفح لأبي الحسین البصري. الفصول في الأصول على مذهب آل الرسول. جوابات علي بن أبي القاسم الأسترآبادي المعروف ببلقمران.‏ جوابات شيخ مسعود الصوابي. مسألة في المعجز. مسألة في الإمامة. مسألة في المعدوم. و مسألة في الاعتقاد. مسألة في نفي الرؤية. شاهدته و قرأت بعضها عليه‏ (نک: ص 77. در مقاله کلام شیعی در هندبوک آکسفورد نوشته من و زابینه اشمیتکه از این شخصیت نام بره ایم).
این دانشمند برجسته با عبد الجلیل قزوینی رازی فرق می کند. خود عبد الجلیل قزوینی از این شخصیت در کتاب نقض ضمن علماى شيعه یاد کرده؛ بدین ترتیب (ص 186): " و الامام الرشيد عبد الجليل بن مسعود المتكلم كه عديم النظير بود در عهد خويش، و شاگردان وى از سادات و علماء همه عالم و متبحر كه بذكر همه كتاب بيفزايد". و همچنین در صفحه 272 ضمن نقل از صاحب کتاب بعض گفته است: "آنكه گفته است در جواب مسائل على بو القمران الاسترآبادي معتزلى، رشيد عبد الجليل رازى رافضى گفته است كه معتزله را با روافض خلاف است در اثبات امامت، معتزله را با ما موافقت باشد، و با رافضى خلاف و على بو القمر ان خبرى بياورده است باسناد، چنانكه رافضى آن را انكار نتواند كردن،...پس مصنف نوشتى را نيز چند سهو افتاده است درين دعوى‏ ...و ديگر آنكه خواجه امام سعيد رشيد قدس اللّه روحه در آن كتاب اين خبر ردّ مى‏ كند بر على بو القمران در فصلى كه او تشنيع زده است، كه اماميه بو بكر و عمر را دوست ندارند، و بد گويند، و خواجه امام رشيد رحمة اللّه عليه مى‏ گويد زيديه ايشان را بد گويند بدان حجت كه در فلان كتاب بفلان اسناد زيديه روايت كرده‏ اند، آن خبر از صادق (ع) برين وجه و اين تأويل كه بيان كرده است، و هركس‏ كه نقض على بو القمران بخواند بداند كه خواجه امام رشيد در آن نقل نه بادى است، و نه حاكى، و نه معتقد آن، بلكه ردّ كرده است بر شيخ على بو القمران، و هركس كه بانصاف بخواند نامنصفى اين مصنف بداند، كه هرچه گفته است همه دروغ و بهتان و كذب است، و الحمد لله ربّ العالمين."
و همچنین عبد الجلیل رازی قزوینی در صفحه 471 می گوید: "اما جواب آنچه گفته است كه شريعت را ظاهرى و باطنى هست، اين مذهب باطنيان و صباحيان است، نه مذهب مسلمانان، و ايشان را از اينجا باطنى گويند، و بيان اين مسأله و دگر مسائل كه ردّ است بر ملاحده، و بواطنه، و دهريه، و غلاة، و غير ايشان از اصناف مبطلان، خواجه امام سعيد رشيد رازى قدس اللّه روحه در كتاب «فصول» بيان كرده است، بوجهى روشن بر بايد گرفتن و بر خواندن، تا اين شبهت زائل شود، و بحمد اللّه مذهب شيعه از آن روشن‏تر است كه به چنين تهمت متهم شود."

این هم گفتنی است که احتمالا در این شرح حال که ابن شهرآشوب به دست داده خلطی میان دو نفر صورت گرفته به شرحی که توضیحش مقام دیگری می طلبد (معالم العلماء ، ص145): :شيخي الرشيد عبد الجليل‏ بن عيسى بن عبد الوهاب الرازي: له كتاب مراتب الأفعال. نقض كتاب التصفح عن أبي الحسين و لم يتمه". اینجا احتمالاً شرح حال رشید الدین با شخص دیگری به نام عبد الجلیل بن عیسی بن عبد الوهاب الرازي خلط شده است. این شخص اخیر لقبش گویا تنها زین الدین بوده و نویسنده این نقض بر ابو الحسین بصري نیست (قس: ریاض العلماء، 3/75 به بعد). ‏

بنابراین می بینید که رشید الدین عبد الجلیل رازي که در کلام ابن فندق ذکر محامد او آمده غیر از نصیر الدین ابو الرشید عبد الجلیل قزويني رازي، نویسنده کتاب نقض مشهور است. در زمان تألیف نقض، عبد الجلیل اولی در قید حیات نبوده است.

این را هم بگویم که خلط میان این دو عبد الجلیل در برخی نوشته های حوزه اسلامشناسی در غرب هم سابقه دارد.