در فاصله چند ماه گذشته پاره ای اوقات روی رسائل اخوان الصفا کار می کردم و هویت مؤلفان آن. الآن تقریباً این اطمینان را پیدا کرده ام که این رسائل را نه می توان به اسماعیلیان پیشا فاطمی متعلق دانست و نه اسماعیلیان فاطمی. البته در تمایلات شیعی نویسندگان آن نمی توان تردیدی داشت. اینکه درباره مذهب فکری آنان چه می توان گفت را به زودی تحریر و منتشر خواهم کرد...

آقای دانیل دوسمت مقاله ای برای شماره اول مجله شیعه شناسی نوشته درباره هویت نویسندگان رسائل اخوان الصفا و اینکه از چه وقت در میراث اسماعیلی این رسائل را از امام احمد بن عبد الله التقی می دانسته اند. مقاله بسیار خواندنی و جالبی است. دکتر شرف ما هم در مقاله دائره المعارف در این زمینه مطالبی مفید دارد. آقای مادلونگ هم به تازگی نظریه تازه ای درباره هویت مؤلفان اخوان الصفا ارائه داده که بسیار جالب توجه و بدیع است. به این نظریه آقای دانیل دو سمت در حاشیه مقاله خود اشاره کرده اند. من هم اصل آن را از زبان خود استاد مادلونگ وقتی به پرینستون تشریف آورده بودند چند ماه پیش شنیدم. رسائل اخوان الصفا از شگفتی های تمدن اسلامی است.

آقای دوسمت گزارش دقیق ماوقع را داده است درباره تاریخچه رسائل در میان اسماعیلیه. نظر آقای مادلونگ نظر بسیار مهم و جدیدی است. من البته با توجه به نظر ایشان دیدگاه تازه ای را سعی کرده ام نسبت به رسائل داشته باشم و اصلاً پرسش از هویت نویسندگان را از زاویه تازه ای ببینم. به هرحال من معتقدم باید اصل را بر درستی شهادت ابو حیان توحیدی در رابطه با هویت نویسندگان آن گذاشت.

شهادت ابو حیان و نویسنده تثبیت تنها شهادت های تاریخی و شخصی درباره این رسائل است. این شهادت را نویسنده صوان الحکمه هم تلقی به قبول کرده. آنچه اسماعیلیان گزارش کرده اند گزارش های مذهبی بوده که شاهد تاریخی مستقل ندارد. وانگهی آنها بر روی امام احمد التقی انگشت گذاشته اند که طبعاً از لحاظ تاریخی نمی تواند درست باشد و با تاریخ این رسائل سازگار نیست. البته بحث من جزئیات بسیار متعددی دارد که مشغول تحریر آن هستم. منتهی باید تأکید کنم که جهانبینی رسائل هم با جهانبینی اسماعیلیه سازگاری ندارد.

جهانبینی آنان با جهانبینی اسماعیلیان معاصر خود از مکتب ایرانی متفاوت است. با جهانبینی فاطمیان هم که طبعاً مخالف است و امری است روشن. ما هیچ دلیلی نداریم که آنان عقیده اسماعیلی داشته اند. البته تحت تأثیر اسماعیلیه پیشا فاطمی بوده اند کما اینکه تحت تأثیر خیلی های دیگر هم بوده اند.

چند نکته:
- سخن پایانی ابو سلیمان بستي مقدسي در آخر فهرستی که از رسائل اخوان الصفاء ترتيب داده شده بوده در کهنترين نسخه کتاب با تاريخ 578 ق در نسخه عاطف افندی به شماره 1681. خود اين گواهی جالبی است بر صحت گزارش ابو حيان توحيدی درباره نقش بستي مقدسي و دوستانش در تأليف اين رسائل و اينکه اين رسائل ارتباطی با فاطميان و يا اسماعيليه و يا حتی گروه های فکری مرتبط با قرامطه نداشته است.


- شايد کتاب عقائد الثلاث والسبعين فرقة از ابو محمد يمني که در نيمه اول سده ششم قمری در يمن نوشته شده و معاصر است با دعوت طيبی يمن نخستين کتاب غير طيبی است که رسائل اخوان الصفاء را در شمار آثار اسماعيلی/ باطنی نام برده؛ و طبعا تحت تأثير طيبی های يمن. ما قبلا گفتيم که طيبی های يمن تقريبا نخستين اسماعيلی هایی بودند که اين رسائل را تأليف يکی از امامان دوره ستر خود می دانستند. امروزه ثابت شده اين سخن پايه و اساسی ندارد. نسخه ای کهن از کتاب ابو محمد اليمني در آستان قدس هست که من خيلی سال پيش از آن عکسی گرفتم. در طبع حاضر متأسفانه از آن استفاده نشده.