در قديم مرسوم این بود که يکی از دو کتاب عده شيخ و يا در سطح محدودتری ذريعه مرتضی را در آموزش های اصولی در نظر می گرفتند. البته عده شيخ مورد اقبال بيشتری بود خاصه برای قائلان به حجيت اخبار آحاد. به همين دليل هم هست که در حوزه های دينی بيشتر از ذريعه، آن را به قرائت نزد استادان می خواندند. با اين وصف با ظهور مکتب حله ساختار اصولی تغييراتی چشمگير کرد و بعد کتاب هایی مانند معالم شیخ حسن ابن الشهید و زبده شیخ بهایی و وافيه تونی مبنای اصلی تدريس و تدرس در ميان طالب علمان دينی شيعی شد. شروح و حواشی مهمی بر اين سه کتاب در دوره صفوی و بعد از آن نگاشته شد و طبعا قرائت اين کتاب ها در اولويت قرار گرفت. معالم شيخ حسن الآن دست کم دويست سال هست که از امهات کتب درسی است. به ويژه به دليل حاشيه مهم صاحب هدایه، شيخ محمد تقی نجفی. هم کتاب جمع و جوری است و هم مهمترين مطالب به شکل خلاصه در آن آمده. در مکتب وحيد بهبهانی و شکلگيری مکتب اصولی جديد، قوانين (و همچنين فصول) موقعيت ممتازی در آموزش های اصولی پيدا کرد و تدريس و تدرس آن تا همين اواخر معمول بود. در صد سال اخير و بعد از ظهور مکتب جديد شيخ انصاری و گسترش و تعميق مباحث عقلی و اصول عمليه، معمول سنت آموزشی حوزه های دينی اين است که نخست معالم را می خوانند (و البته قوانين را بعد از آن) و بعد رسائل شيخ را. کفايه مرحوم آخوند ملخص مکتب شيخ (و مکتب اصولی وحيد و اتباع وحيد) به اضافه ورود مقداری مباحث فلسفی در اصول و تنقيح مطالب به صورتی موجز و قابل تدريس و حفظ است و از اينرو به محض انتشار آن کفايه تبديل شد به کتاب درسی حوزه ها. اين کتاب نماينده تحولات اوليه مکتب شيخ (مکتب نجف) است و در آن آرای ميرزای شيرازی در دوره قبل از سامراء هم مورد توجه هست. علاوه بر مباحث و مبانی جديد و اشکالاتی که بر شيخ دارد. در کنار اين کتاب، درر الفوائد مرحوم شيخ عبد الکريم حائری که در اصل تقريرات درسی مرحوم فشارکی است از جهاتی بر کفايه برای درس سطوح ترجيح دارد. هم زبانش ساده تر است و هم آراء و شيوه بحثی مکتب سامراء را هم علاوه بر مکتب نجفی شيخ دارد (او به آرای آخوند در حاشيه رسائل هم توجه دارد). متأسفانه اين کتاب به عنوان کتاب درسی سطوح مورد توجه قرار نگرفت. معمول حوزه ها اين است که سه کتاب معالم و رسائل و کفايه را به عنوان کتاب های دوره سطوح می خوانند و در دوره خارج کفايه به آرای دو مکتب نجف (کفايه و شارحانش) و سامراء توجه می شود. يعنی علاوه بر درر مرحوم حائري که زمانی در قم کم و بيش مطرح بوده، به ويژه با توجه به تقريرات مختلفی که از ميرزای نائينی موجود است و در مباحث درس خارج توجه به آن سهم اصلی را دارد آرای مکتب سامراء و سخنان جديدی که در واکنش به کفايه آخوند مطرح شده مورد عنایت و بحث های دقیق قرار می گيرد. ميرزای نائينی در اصل شاگرد مکتب سامراء بود و در اصول علاوه بر آنکه شيوه اين مکتب را مورد توجه قرار می داد خود مبانی جديد و مهمی را در راستای تکامل بحث های اصولی و در نقد و بررسی آرای آخوند مظرح می کرد. کما اينکه معمول اين است که در ضمن بحث های خارج اصول آرای آقا ضياء و صاحب نهايه (که اين يکی در فلسفی کردن اصول سهم مهمی داشته) به عنوان شارحان مکتب نجف مورد توجه قرار می گيرد. به ويژه اينکه از خود مرحوم آقا ضياء عراقی حواشی و نظراتش در حول آرای نائينی موجود است و علاوه بر تأليف اصوليش، متن های تقريرات خوبی هم از او باقی مانده که مدار بحث های درس خارج حوزه های علمی شيعه در ايران و عراق است. در چند دهه اخير در حوزه های شيعی حلقات اصولی مرحوم آقای صدر شيوه بحث های اصولی را تحت تأثير قرار داد و تعدادی به جای کتاب های سنتی در دوره سطح به خواندن و تدريس اين کتاب در اين دوره و حتی برای دوره خارج مبادرت می کنند. تعداد زيادی شرح عربی و فارسی هم بر اين حلقات نوشته شده و مبانی جديد و يا دست کم شيوه متفاوت مرحوم آقای صدر ادبيات اصولی نسلی جديد را تحت تأثير قرار داده. آخرين مرحله از نضج اصول فقه شيعی شيوه آية الله سيستانی است که علاوه بر تأثير پذيری از همه مکاتب ياد شده، هم از شيوه فقاهتی مرحوم آقای بروجردی متأثر است و هم از برخی مبانی ميرزا مهدی اصفهانی. توجه به مباحث تاريخی و همچنين تعميق در مباحث حديثی در بحث های تعارض و ساير مباحث و دوری گزيدن از مباحث فلسفی در اصول از ممیزات اصول آية الله سيستانی است که بدان ويژگی خاصی بخشيده و احتمالا در آينده با انتشار مجموعه کامل تقريرات ايشان و تداوم اين شيوه از سوی شماری از شاگردان عمق بيشتری در حوزه ها پيدا می کند.

به عقيده من با توجه به سهم مهم دو کتاب ذريعه و عده در اصول فقه شيعی بدون مطالعه و تدريس دقيق اين کتاب ها برخی از پيش زمينه ها و مبانی مباحث اصولی و از آن جمله آنچه از اصول معتزله و اهل سنت وارد اصول فقه شيعی شده به خوبی شناخته نخواهد بود. بدون خواندن اين دو کتاب گاهی در طرح مباحث به شکل دقيقی نمی توان تحرير محل نزاع کرد و زمينه های کلامی و تاريخی بحث های رسائل و کفايه را به درستی فهميد.