اصطلاح روحانيت برای علمای مذهب چنانکه می دانيد اصطلاح بسيار جديدی است. با اين وصف وقتی درباره تاريخ روحانيت شيعه سخن می گوييم انتظار اين است که تاريخ نهاد علما را در شيعه از آغاز بررسی کنيم. يعنی از دوران حضور امامان شيعه و بعد عصر غيبت صغری و نهاد نيابت خاصه و سپس تاريخ شکل گيری مذهب فقهی و کلامی شيعه امامی و شکل گيری تدريجی طبقه ای به نام علما در ميان شيعيان؛ عالمانی که تخصص اصلی آنان فقه و اصول بود. ادوار فقه شیعه و بعد از آن دوران شکلگيری نهاد شيخ الاسلامی در عصر صفوی و بعد تحولات اصولی/ اخباری در عصر قاجار و آنگاه نقش علما در دوران جديد با برآمدن مشروطيت تا شکلگيری انديشه ولايت فقيه. در همه اين ادوار آنچه مد نظر است شکلگيری مذهب است در مناسبات ميان نهاد علما با جامعه (و نهادهای مختلف آن) و قدرت و نسبت ميان مرجعيت های دينی و اجتماعی، قدرت و مسئله مشروعيت.
از بيست و اندی سال پيش در کنار مطالعات مختلف همواره گوشه چشمی داشته ام به تدوين چنين تاريخچه ای. اينکه نهاد روحانيت چگونه شکل گرفت و چه تحولاتی را از سر گذراند تا اين شد که همينک می بينيم. نخستين گام شايد مطالعه تاريخچه تدوين علم اصول است به عنوان پايه های نظری تشکیل مذهب به مثابه يک نظام فقهی و حقوقی.