در بررسی منابع نقل و الهام از کتاب های پيشينيان در ما قبل عصر چاپ و رواج کتابخانه ها و دسترسی های آسان به کتاب معمولا غفلتی از سوی بسياری صورت می گيرد و آن اينکه بر استدلال بر عدم خيلی بيش از اندازه و خارج از موازين تکيه می شود. تصور غلط اين است که دسترسی نويسندگان قديم به کتاب ها و نوشته های معاصران و اسلافشان همچون دسترسی های امروزين بوده. با اين حساب اگر حديثی مثلا در کتاب محاسن نقل شده اما در کتاب بصائر منسوب به صفار در فصلی مرتبط از آن نقلی نيامده بنابراين از آن فی المثل نتيجه می گيرند که صفار به مضمون آن حديث معتقد نبوده و لذا از نقل آن خودداری کرده و يا اينکه نقل محاسن اصيل نيست. اين برداشت ناشی از تصور غلطی است که گفته شد.

برای اينکه بحث را خيلی نظری نکرده باشم به طور خاص دو نمونه يکی در دانش حديث و ديگری در مورد دانش کلام را اينجا مطرح می کنم: در قم سده سوم قمری درست است که تعدادی از متون حديثی مکتب کوفه در اختيار محدثان قم بوده اما اين به اين معنا نيست که همه محدثان قم به همه اجزای آن متون دسترسی مستقيم و آسانی داشته اند. دليلی وجود ندارد اگر نوادر ابن ابی عمير در قم در نزد احمد بن محمد بن عيسی الأشعري موجود بوده دسترسی او به نوادر ابن ابی عمير شامل همه اجزای آن نوادر می شده و يا اينکه لزوما احمد برقي معاصر او هم می بايست به همه اجزایی که در اختيار اشعري بوده دسترسی می داشته است. لازم به گفتن نيست که دسترسی قمی ها لزوما به معنی دسترسی محدثان خراسانی به نوادر ابن ابی عمير نخواهد بود. اين در حالی است که فضا و مفهوم متفاوت نشر کتاب در دنيای جديد ممکن است مسبب اين ديدگاه غلط شود. حتی خود احمد بن محمد بن عيسی دسترسی مستمر و ساده ای به کتابخانه اش نداشته و ممکن است در دوره ای از زندگيش به متنی که قبلا در اختيارش بوده ديگر دسترسی نداشته و بنابراين نقل از آن برايش ممکن نبوده است.

به هرحال دسترسی ها به دليل محدوديت ها و کمبود نسخه های خطی يک اثر موجب می شد که نظام نقل ها محدوديت هایی داشته باشد. به طور نمونه کليني که کافي خود را در طول بيست سال نگاشت تا چه اندازه در موقعيت های مختلف دسترسی های یکسانی به آثار حديثی اسلاف خود داشته است؟ طبعا باید در سفرها اين دسترسی ها بسيار محدود می شد. ما می دانيم که محدثينی مانند شيخ صدوق تعداد زيادی از کتاب های خود را در هنگام سفر می نوشتند. می توان تصور کرد که تعدادی از اصول حديثی خود را شيخ صدوق در اين سفرها همراه خود می برده و يا از تعدادی کتابخانه های دوستان و يا کتابخانه های شهرهایی که به آنها سفر می کرد برای تأليف کتاب هايش بهره می برد اما روشن است که اگر حتی شماری از احاديثی که در کتاب هايش نقل می کرد را در حفظ خود داشت اما بی ترديد در نقل از شماری از کتاب ها محدوديت داشته و دسترسی ها آسان نبوده است.

نمونه دوم را از موضوع علم کلام می آورم:
تصور خيلی ها اين است که آشنایی گذشتگان ما از تاريخ مذاهب و فرق اسلامی و مکاتب کلامی بيشتر از ما بوده است. اين تصور از آنجا ناشی می شود که گمان می کنيم قدمای ما به همان سادگی که ما امروزه به کتاب ها و نسخه های خطی دسترسی داريم آنها هم دسترسی داشته اند. يا اينکه هر نويسنده ای آثارش همانند امروز خيلی زود در دسترس ديگران قرار می گرفت. در حالی که روشن است چنين نيست. بسياری از نويسندگان قديم تا قرن ها کتاب هايشان در دسترس عموم نبوده است. در حوزه علم کلام معتزلی می دانيم که تا چندين قرن کتاب مغنی عبد الجبار تنها برای عده ای محدود در دسترس بوده و تازه از سده ششم به بعد تنها در يمن و آن هم باز تنها برای عده ای محدودتر دستياب بوده است. در واقع مهمترين کتاب در حوزه علم کلام معتزلی تنها از نيمه سده بيستم است که برای خواهندگان آن به سادگی در اختيار است. نمونه ای ديگر را اينجا ذکر کنم: از نوشته های شيخ مفيد و شريف مرتضی به روشنی پيداست که آنان به بيشتر آثار نوبختيان دسترسی نداشته اند. با وجود آنکه نوبختی ها تنها چند دهه قبل از آنها می زيسته اند و درست در همان شهری که شيخ مفيد و شريف مرتضی می زيسته و فعاليت علمی داشته اند. بنابراين به سادگی نمی توان شناخت قدما را از يکديگر شناختی کامل و يا مشابه آنچه ما از گذشتگان می دانيم دانست. داوری ما از وجود چنين شناخت کاملی تحت تأثير امکانات محير العقول مجازی امروز است که طبعا يک داوری نادرست است.

با اين حساب بايد در تحقيقات تاريخی خود در رابطه با اصل عدم خیلی محتاطانه برخورد کنیم. بينشمان را بايد از سنت قدمایی اصلاح کنيم. با اين بينش تاريخ حديث و کلام را شايد بتوان متفاوت نگاشت.