ما در پژوهشی که قبلا منتشر شد نشان داديم که متن کتاب اخبار فخّ (که مکرر چاپ شده) با قالبی داستانی (چيزی شبيه کتاب های ابوالحسن بکري) ساخته و پرداخته زيديان در يمن آغاز سده هفتم قمری است و به هيچ يک از مطالب و اسناد و نامه ها و متون نقل شده در آن که جای ديگری ديده نمی شود نمی توان اصالتی قائل شد. در واقع جز اندکی از مطالب این کتاب (که عمدتا به هسته اوليه ای از يک متن درباره حسين فخي مربوط می شود) مابقی همه ساخته ذهن نويسنده ای است که هویتش بر ما روشن نیست اما آن را به يک راوی کم شهرت سده سوم قمری نسبت داده است؛ با نام احمد بن سهل الرازي. برخی از محققين مانند آقای مادلونگ گاهی به مطالب خاص اين کتاب استناد کرده اند که طبعا به دليل عدم اصالت متن بايد در نتايج تحقيقات آنان آنجا که به اين کتاب استناد کرده اند تجديد نظر کرد. آقای ماهر جرار محقق اين کتاب هم خود در چند مقاله و نيز در مقدمه اين کتاب مطالب و مکتوبات و اسناد اين کتاب را قابل استناد ديده اند. چنانکه گفتم اين کتاب از قبيل آثار بکري است و پيشنهاد من اين است که زين پس جز در اندکی از رواياتش از تحقيقات مرتبط با تاريخ تشيع و زيديه کنار گذاشته شود.

ما قبلا گفتيم که اين اثر کتابی با قالبی داستانی است و نويسنده هر که بوده بر اساس روايات کهنتر در مقاتل الطالبيين و المصابيح حسني متنی ساخته که تقريبا بيشترش صرفا داستانسرایی است. البته اين در مورد بخش های ادریس بن عبد الله و يحيی بن عبد الله صادق تر است. بخش آغازين آن که مربوط به قيام حسين فخي است از يک منبع کهن در آن استفاده شده؛ گرچه باز هم با تحريفاتی اما هر چه هست ريشه ای دارد. استاد ماهر جرّار انصافا برای چاپ اين اثر زحمت بسيار کشيده و مقدمه ای عالمانه نوشته اما شايد احتمال نمی داده کل اثر يک کتاب منحولی است با قالب داستانی. کتاب احتمالا در اواخر سده ششم يا اول سده هفتم در يمن ساخته و پرداخته شده. نام نويسنده و نام بيشتر روات با تحريفی در غالب موارد از روی منابع قديمتر برداشته شده و سند سازی شده برای متون رواياتی که همه ساخته ذهن نويسنده واقعی آن است. جالب اينکه استاد جرّار در مقدمه در خيلی از موارد به انحصاری بودن و حتی غير قابل قبول بودن روايات اين کتاب توجه داده.




تقريبا جز با يکی دو استثناء همه متن ها و خطبه ها و رسائل "دعوت" در اين کتاب از لحاظ تاريخی نمی توانند به سده دوم قمری مربوط باشند و بعدها ساخته و پرداخته شده اند. برخی از اين دست متن های "دعوت" هسته اوليه ای دارند که شايد تنها در چند سطر بوده و بعد به تدريج پر برگ شده. اين را در آثاری مانند مقاتل الطالبيين، المصابيح حسني و اخبار فخ می بينيد. اين مسئله ای است که بايد در مورد همه اين دست متن ها در نظر گرفت اما در مورد زيديه اين موضوع اهميت خاصی دارد. زیدیه مذهبی است که بیش از آنکه به زيد بن علی (ع) بتوان آن را نسبت داد متعلق به زیدیان کوفی اوائل سده سوم قمری از یک سو و مکتب قاسم رسي و اخلافش در يمن در آغاز سده چهارم از ديگر سوست. بی استثناء هر آنچه به زيد بن علی از متن و کتاب نسبت داده شده از او نيست. تنها موردی که اصالتی دارد مسند زید بن علی است که البته هسته اوليه آن از ابو خالد واسطی است و او در آن تعالیمی فقهی را به زید بن علی نسبت می دهد. هر چه هست این متن ریشه کهنه کوفی از نیمه سده دوم قمری دارد. مابقی آثاری که به زید نسبت داده اند از او نیست. بعد از زید بن علی نخستين زيديانی که آثاری از آنان در اختيار است زیدیان اوائل سده سوم قمری و همچنین قاسم رسي (د. 246 ق) هستند. ميان زيد بن علی و اين دوره شمار زيادی متن "دعوت" از قبيل خطبه ها و رسائل دعوت از ساداتی که در سده های دوم و سوم قمری بر علیه عباسیان قیام کردند در منابع سير و تاریخنگاری ائمه زيدی نقل شده (و همچنين از طريق ادبيات کهن مقاتل نگاری که کتاب ابوالفرج از همه آنها و این دست مقاتل استفاده کرده) که اگر اصیل باشند برای شناخت ما از تحولات آغازين تشيع به طور عام و زيدیه به طور خاص بسیار مفید می توانند باشند. اما متأسفانه غالب اين متن ها جز آنچه برخی را طبری و یا منابع غیر زیدی عموما نقل کرده اند و تعداد سطور آنها در هر مورد به چند سطر هم نمی رسد همه متونی غیر اصیلند که تحولات اندیشگی بعدی زیدیه را در واقع بیشتر بازتاب می دهند. بخشی از آنچه به اين متن ها اضافه شده در واقع تلاشی از سوی زيديه برای روايت "تاريخ نجات" امت و سهم سادات "زيدی" در آن است. برخی از این متن ها که در المصابیح حسنی و یا اخبار فخ نقل شده اند متونی پر برگند که اصولا با فضا و امکانات سده دوم قمری سازگار نيستند و برخی از اسلوب های ادبی خاصی بهره مندند که ناقد ادبی و آشنا با تاريخ ادب و تحول نثر عربی را مطمئن می کند که اين متن ها نمی توانند اصيل باشند. اما مهمتر از همه بيان عقايدی در اين گونه متونند که با آنچه از زيديه و يا تشيع در سده های دوم و سوم می شناسيم بيگانه اند. بنابراين اصل اساسی در برخورد با اين دست متن ها اين است که تا اصالت تاريخی آنها ثابت نشده از آنها به عنوان شاهد در پژوهش های تاريخی استفاده نشود.