يکی از نکاتی که بايد در مورد اهميت نوشته ها و آثار فقهی زيديه و خاصه زيديان ايرانی در سده های نخستين در نظر داشت، اهميت اين کتابها از نقطه نظر آشنايی با فرهنگ، سنت و آداب زندگی فردی و اجتماعی و احوال سياسی و جايگاه فقيهان در جامعه کوچک زيديان شمال ايران در سده های نخستين است. ما متأسفانه اطلاعات زيادی از زندگی زيديان ساکن صفحات جنوبی دريای خزر در طبرستان و گيلان در اختيار نداريم و بيشتر کتابها به احوال سياسی و تاريخ دولتها پرداخته اند تا اوضاع اجتماعی و معيشتی اين مردمان. تازه در همين مورد هم منابع بسيار کمی در اختيار است و به ويژه در مورد سده های اوليه اطلاعات بسيار محدودتر است. با توجه به اينکه کتابهای فقهی مشتمل بر ابوابی هستند که به احوال شخصيه، احوال اجتماعی و سياسی جامعه مؤمنان زيدی توجه نشان می دهند و از نقطه نظر پرسشهای فقهی و استفتائات و ذکر "حوادث" و "نوازل" فقهی بسيار غنی هستند، این فتاوی و پاسخهای فقهی می تواند پرتوی بر احوال سياسی و اجتماعی و حتی احوال شخصيه زيديان اين مرز و بوم در ادوار متقدم بياندازد. کتابها/ابوابی مانند کتاب السير، کتابهای مرتبط با انواع مباحث مربوط به نکاح و طلاق و مباحث معاملات و موضوعات وابسته بدان و نيز مباحث کتابهايی مانند کتاب القضاء والشهادات و امثال آن در اين نوع کتابهای فقهی راهگشای کار محققان در عرصه مطالعات تاريخی و اجتماعی و جامعه شناسی تاريخی است؛ خاصه که کتابهای فقهی زيديان ايرانی از اين نقطه نظر بسيار غنی هستند. خوشبختانه با وجود اينکه نسخه های اين کتابها جز با چند استثنای محدود در ايران از ميان رفته است، اما به دليل اينکه بخشی از اين کتابها از طريق نسخه های آنها در سده های پيشين راهی يمن شده اند؛ و البته اين به همت زيديان ايرانی و يمنی هر دو بوده است، ما امروزه از نسخه های تعدادی از اين کتابها بهره مند هستيم؛ کتابهايی مانند الافادة و الزيادات در فقه مؤيد بالله الهاروني که مشتمل بر فتاوی اوست؛ نيز کتاب شرح التحرير قاضي زيد کلاري و مجموع علي الخليل و اسرار الزيادات ابو مضر و کتابهايی در فقه ناصري مانند الابانه و شرح آن از ابو جعفر هوسمي و المغني علي بن پيرمرد ديلمي و چندين زوائد الإبانة و تعدادی کتاب ديگر.

کتابهای فقهی زيدی در اين دوران اهميت ديگری هم دارند و آن نقلهايی هست که اين کتابها و فقيهان زيدی ری و شمال ايران از فقه اماميه به دست می دهند؛ در آثار برادران هاروني و شروح کتابهای آنها و نيز فقيهان ناصري و حتی در خود آثار فقه ناصر اطروش به آرای فقهی اماميه به طور کلی و در بيان خلافات و يا موافقات آنان با ديگر فقها همواره عنايت شده است. حتی فی المثل می دانيم که آرای شيخ طوسي در النهاية در زوائد الإبانة نقل می شود. از نقطه نظر آشنايی با تاريخچه آرای فقهی اماميه به ويژه نوشته های قديمی زيدی يعنی از دوران پيش از عصر شيخ طوسي اهميت ويژه ای دارند و اصالت فتاوی فقهی اماميه را نشان می دهند؛ فی المثل در نقل های ناصر اطروش با توجه به زمان حيات او و حتی در اشارات و نقل های موجود در کتابهای ابو الحسين و ابو طالب هاروني.

اينجا به دو نمونه از اين کتاب ها اشاره مختصری می کنيم:

خطبه کتاب الکافي تأليف هوسمي چنين است: ... هذا کتاب جمعناه في مسائل الشرع وقصدنا إلی بيان الفتاوي التي في التجريد وبعض ما في التحرير واجتهدنا أن نذکر فيه اختلاف أهل البيت عليهم السلام فيها مع اختلاف فقهاء الأمصار وبذلنا الوسع في اختصاره بوجيز العبارة وغرضنا في ذلک تحصيل المذاهب وتبيينها دون ايراد وجوه هذه المسائل وأدلتها ليسهل علی الناظر فيه حفظها ومعرفتها والله تعالی المرغوب إليه في توفيق اتمامه والمسئول منه أن يعيننا علی الانحراف عن الزلل والخطأ في القول والعمل إنه سميع الدعاء فعال لما يشاء.
چنانکه ملاحظه می کنيم ابو جعفر هوسمي با وجود اينکه فقيهی بر مذهب ناصری بوده اما در عين حال کتابی نوشته است با عنوان الکافي که در آن مذهب هادوي را بر اساس کتاب التجريد ابو الحسين هاروني و کتاب التحرير ابو طالب هاروني ارائه داده است. او در مقدمه هيچ اشاره مستقيمی به ناصر اطروش و فقه او نمی کند، اما با ذکر اينکه در کتاب اختلافات فقهی الهادي را با ديگر فقيهان اهل بيت ارائه می دهد اشاره ای به ناصر اطروش هم دارد؛ کما اينکه در طول کتاب به اختلافات ناصر با هادويان می پردازد.

معرفی شرح الابانه هوسمي:
در نسخه ای که از مجلد اول شرح الإبانة هوسمي در اختيار قرار دارد، بر روی برگ نخست درباره کتاب و نويسنده آن چنين آمده است: " المجلد الأول من شرح الإبانة علی مذهب الناصر للحقّ عليه السلام تصنيف الإمام البارع الأستاذ الأجل رئيس أفاضل الناصرية صدر أماثل الزيدية علامة أهل العلم قدوة أهل الفضل والحلم مفتي الفرق مقتدی الخلق أبي جعفر محمد بن يعقوب الهوسمي نور الله ضريحه وفتح عليه مصابيحه."
دور نيست اين تعبيرات برگرفته از نسخه مادر و ايرانی اين کتاب باشد و به هر حال نشان از جايگاه نويسنده کتاب ابانه و شرح آن ميان زيديان و خاصه ناصريان دارد.
خطبه آغازين کتاب شرح الإبانة چنين است: " بسم الله الرحمان الرحيم. ربّ يسّر ولا تعسّر وصلّ علی محمّد وآله . الحمد لله الذي أنقذنا من حيّز المقلدين ووفقنا لاتّباع الأدلة في الدين وصلّی الله علی ملائکته المقربين وأنبيائه المرسلين وعلی محمد خاتم النبيين وعلی أهل بيته المتقين المنتجبين. سأل منّي من عظم عندي محله والشفقة عليه والنصيحة له إملاء شرح کتاب الإبانة لفتاوي الناصر للحقّ عليه السلام الحسن بن علي عليه السلام بما يحضر في الحال من الوجوه والأدلة فأجبته إليه معتمداً علی الله سبحانه وأسأله بلطفه وتوفيقه أن يعينني علی اتمامه وتقريبي من مرضاته ويعصمني فيما أشرع فيه من الخطأ والزلل والحميّة بغير حجة إنّه سميع الدعاء فعال لما يشاء."