طبقه اي از شاگردان امام صادق ، در شمار راويان جوانتر امام بودند كه پس از وي سالهاي زيادي فعاليت علمي و تأليفي داشتند1

نمونه مهم در اين مورد ابان بن عثمان احمر ، محدث نامدار شيعي است كه علاوه بر ادب عرب ، هم گرايش به اخبار تاريخي مغازي و سيره داشت و هم احاديث فقهي روايت مي كرد ، براي او نك : مقاله ماهر جرار ؛ مدرسي ، ص 129 – 131 ؛ GAS

و از اينرو بسياري از آنان محضر امام موسي كاظم ( امامت از : 148 – 183 ق ) ، فرزند امام صادق را نيز درك كردند . در حقيقت جامعه شيعه در طول دوره امامان باقر و صادق تجربه اي مهم در زمينه حديث و فقه كسب كرده بود و بدين ترتيب محافل مختلف راويان و فقيهان شيعي با تكيه عمده بر روايات شيعي اهل بيت و بويژه اين دو امام كه هم اكنون ديگر مرجعيت علمي آنان تثبيت شده بود ، حضوري گسترده و قوي در جامعه شيعي كوفه نيمه سده دوم قمري يافته بودند . در طول نيمه دوم سده دوم قمري و تا زمان رحلت امام كاظم كه خود منجر به تحولات مهمي در ساختار انديشه مذهبي اماميه شد ، پذيرش مرجعيت ديني امامان موجبات شكل گيري ، هويت يابي و تميز يافتن مكتب فقهي – كلامي شيعيان و به طور خاص شيعيان امامي شد ؛ بويژه اينكه دست كم نزد برخي از گروههاي شيعي اين مرجعيت ديني به شكل انحصاري تلقي مي شد و از آن تفسيري كلامي و اعتقادي ارائه مي گرديد . بنابراين رجال شيعه اين دوران دست به گردآوري و تنظيم دقيقتر احاديث دو امام باقر و صادق ، چه از طريق شنيده هاي خود از اين دو امام و البته به طور عمومي تر امام صادق ، و چه از طريق مسموعات خود از راويان كهنسالتري شدند كه از آن دو امام احاديث زيادي را گردآورده بودند . بدين ترتيب در طول دوره امام كاظم ، زمينه براي تدوين كتابهاي حديثي – فقهي با شاخصه شيعي فراهم شد . بسياري از اين محدثان در عين حال كه از امام صادق و يا شاگردان وي در ميان رجال برجسته شيعي نيمه قرن دوم قمري استفاده كرده بودند ، ولي همچنان ارتباط خود را با شاخه حسيني اهل بيت و اين بار با فرزند امام صادق ، يعني امام كاظم حفظ كردند و روايات و احاديث اين امام را نيز به دايره گردآورده هاي خود افزودند . در طول دوران نسبتا طولاني امامت امام كاظم طبقه تازه تري از رجال حديث شيعي پا به عرصه گذاشتند كه در كنار بهره گيري از امام كاظم ، ميراث طبقات پيشين محدثان شيعي را نيز در اختيار داشتند و بدين ترتيب تنظيم ادبيات ديني متعلق به جامعه رو به رشد شيعيان ، با وجود اختلاف مشربها و گرايشها فزوني گرفت و تعين بيشتري يافت . بنابراين عصر امام كاظم را مي بايست دوره شكل گيري تشيع امامي نخستين قلمداد كرد . بنابراين محدثان شيعي اين دوره سهم مهمي در سنت روايي اماميه در سالهاي پسين داشتند . در اين دوره همچنان كوفه مهمترين مركز شيعيان بود و بيشتر فعاليتهاي علمي و مذهبي آنان در اين شهر رقم مي خورد . با اين وصف به دليل اهميت يافتن بغداد در دوره هارون الرشيد ( خلافت : 170 – 193 ق ) ، به تدريج بغداد به كانوني براي مهاجرت از كوفه و بصره و شكل گيري هسته اي از تشيع در آن شهر تبديل شد .
در شمار راويان شيعه حديث در نيمه دوم قرن دوم قمري كه معاصر دو امام صادق و كاظم بوده و از هر دو امام روايت حديث مي كردند ، بايد از اینان نام برد: كرام الخثعمي كوفي ( عبدالكريم بن عمرو بن صالح )2

نك : مدرسي ، ص 137 – 138

؛ احتمالا عبدالله بن مسكان كوفي ( د . پيش از 183 ق ) 3

براي او نك : مدرسي ، ص 150 – 155 ؛ روايت مستقيم او از امام صادق محل ترديد است ، نك : مدخل " ابن مسكان " در دايرة المعارف بزرگ اسلامي ، 4 / 618 – 619 ، به قلم محمد انصاري .

؛ ابو علي عبدالرحمان بن حجاج (زنده تا اواخر قرن دوم قمري ) كه به بغداد مهاجرت كرد و فقيه سرشناس جامعه شيعه روزگار خود بود 4

نك : الكليني ، 4 / 391 ؛ نيز نك : مدرسي ، ص 168 – 170 .

؛ كتاب او ظاهرا در ابواب مختلف فقهي و به سبك و سياق كتابهاي فقهي نيمه دوم قرن دوم قمري تدوين شده بوده است5

نك : مدرسي ، ص 170 – 171 .

؛ ابوالحسن علي بن رئاب الطحان كوفي ، محدث برجسته شيعي كه جدا از دفتر احاديثي كه از وي در سنت امامي روايت مي شد ، يكي دو كتاب ديگر هم در موضوعات فقهي و غير آن به وي نسبت داده شده است6

نك : مدرسي ، ص 189 – 191 .

؛ ابوالفضل عمار بن موسي ساباطي كه احتمالا در مدائن عراق زندگي مي كرده است ؛ از روايان دو امام كه در عين حال بر مذهب فطحي هم بود ؛ از محدثان نسبتا پر حديث شيعي در اين دوره است كه دفتر حديث بزرگي هم از وي در سنت امامي روايت مي شد 7

براي دفتر حديثي او ، نك : نجاشي ، ص 290 ؛ طوسي ، ص 117 ؛ نيز نك : كلبرگ ، كتابخانه ، ص 124 مدرسي ، ص 199- 200

؛ درست بن ابي منصور محمد واسطي كه دفتر حديثي هم از او روايت مي شده است8

او پس از وفات امام كاظم در شمار واقفه قرار گرفت . براي او نك : مدرسي ، ص 218 . براي دفتر حديثي وي نك : همو ، ص 218 – 220 ؛ نيز نك: الاصول الستة عشر ، ص 158 – 169 .

؛ حفص بن البختري در بغداد 9

نك : مدرسي ، ص 230 – 231 ؛ نيز نك : كلبرگ ، كتابخانه ، ص 223 .

؛ حماد بن عثمان الناب كوفي ( د . 190 ق ) ، راوي بسيار پر كار كه دفتر حديثي وي در سنت امامي مورد ارجاع بوده است 10

براي او نك : مدرسي ، ص 239 ؛ كلبرگ ، كتابخانه ، ص 223

؛ حنان بن سدير بن حكيم بن شعيب الصيرفي ، عضو برجسته جامعه شيعه كوفه و صاحب دفتري از احاديث 11

نك : مدرسي ، ص 240 – 242 ؛ وي پس از درگذشت امام كاظم به واقفه پيوست .

.
در ميان طبقه شاگردان جوانتر امام صادق كه پس از وي از محضر فرزندش امام كاظم هم بهره علمي برد ، بايد از هشام بن الحكم ( بنابر يك روايت درگذشته 179 ق ) نام ببريم كه در اصل يك متكلم بلند مرتبه امامي است 12

براي اين جنبه از فعاليت علمي وي و نيز شرحي از احوال و آثارش ، نك :
EI2 , 3 / 496 – 498 ( W. Madelung ) ; Van Ess , Theologie und Gesellschaft , 1 / 349 – 379 .

، اما به دليل احاديثي هم كه از دو امام روايت كرده وبه سبب دفتر مرويات او ، مورد توجه سنت روايي امامي قرار گرفته است13

نك : ابوغالب ، ص 177 ؛ نجاشي ، ص 433 ؛ طوسي ، ص 175

. او در واسط بزرگ شد و سپس به بغداد رفت14

268 براي كتابهاي او كه عمدتا صبغه كلامي داشته نك : مدرسي ، ص 259 –

. همنام و همعصر او هشام بن سالم كوفي گرچه به مسائل اعتقادي بي علاقه نبود و گزارشهايي در اين باره از وي موجود است15

در اين مورد نك :
Van Ess , Theologie und Gesellschaft, 1 / 342 – 348 .

، اما در مقايسه با هشام بن الحكم يك راوي پر كار قلمداد مي شود . وي نيز از هر دو امام روايت حديث مي كند . علاوه بر دفتر روايات 16

نيز نك : كلبرگ ، كتابخانه ، ص 124 نك : برقي ، ص 91 ؛ كشي ، ص 279 ؛ ابن بابويه ، مشيخة ، ص 424 – 425 ؛ نجاشي ، ص 434 ؛ طوسي ، ص 174

وي در يكي دو موضوع خاص مانند تفسير صاحب اثر بوده است 17

براي كتابهاي او نك : مدرسي ، ص 269 – 271

.
در شمار مهمترين محدثان اين طبقه از راويان حديث شيعه در نيمه دوم قرن دوم قمري بايد ابوالحسن علي بن ابي حمزه سالم بطائني كوفي ( احتمالا ميان سالهاي 201 – 202 ق ) را نام ببريم كه از هر دو امام صادق و كاظم روايت حديث مي كرد و در شهر بغداد زندگي مي كرد و در آنجا متولي امور مالي امام كاظم بود . بيشتر روايات او از محدث نامدار شيعي ابوبصير يحيي بن قاسم اسدي بوده است .18

براي او نك : برقي ، ص 76 ، 117 ؛ كشي ، ص 403 – 406 ؛ 443 – 446 ، 463 – 465 ؛ ابن غضائري ، ص 83 ؛ نجاشي ، ص 249 – 250 ؛ طوسي ، ص 96 – 97 ؛ طوسي ، رجال ، ص 245 ، 339 . وي در شمار رهبران اصلي جريان واقفه پس از درگذشت امام كاظم بوده است . براي او نيز نك : مدرسي ، ص 183 – 184.

كتاب التفسير ي به او نسبت داده شده كه بنا به گفته نجاشي بيشتر مطالب آن از ابو بصير بوده است19

نك : نجاشي ع ص 250 ؛ نيز : مدرسي ، ص 184 – 186

. در حقيقت اين كتاب عمدتا مجموعه رواياتي بوده كه به عنوان كتاب منسوب به اين استاد كه نابينا بوده فراهم شده و به آن مواردي اضافه شده بوده است . كتاب ديگر وي در سنت روايي امامي ، كتاب الجامع في ابواب الفقه بوده 20

نك : نجاشي ، ص 250 ؛ نيز : مدرسي ، ص 186 – 188 ؛ براي اصل / كتاب او در سنت امامي ، نك : طوسي ، ص 96 – 97 ؛ همو ، رجال ، ص 339 ؛ براي فهرستي از احاديث فقهي و غير فقهي او ، نك : خويي ، 11/ 227 – 231 ، 487 – 500 ؛ 22 / 229 – 230 .

كه چنانكه از نام آن هم پيداست ، دفتري احتمالا بزرگ از احاديث فقهي در ابواب گوناگون بوده است .

در بغداد همچنين بايد از ابوالحسن علي بن يقطين بن موسي كوفي ( د . 182 ق ) ، شخصيت برجسته شيعي نام ببريم كه علاوه بر اينكه از بلند مرتبه ترين مقامات دستگاه دولت عباسي بود ، به عنوان يك راوي وفادار نسبت به امام كاظم توصيف شده است 21

براي او نك : مدرسي ، ص 194 – 196 كه به تفصيل درباره او تحقيقاتي را ارائه داده است .

. وي بنابر سنت كهنتر امامي و با پيش زمينه ادبيات فقهي و ديني دوره خود ، مسائل / پرسشهاي خود از امام كاظم و پاسخ هاي او را در يك كتاب روايت كرده بوده است22

نك : نجاشي ، ص 273 ؛ طوسي ، ص 91 ؛ نيز : مدرسي ، ص 197 – 198 .

. در همين شهر و باز از مقامات ديواني دستگاه خلافت در زمان هارون الرشيد ، بايد فضل بن يونس البغدادي الكاتب را ياد كنيم كه او پس از درگذشت امام كاظم به واقفه پيوست . دفتر حديثي هم از وي روايت شده است23

نك : مدرسي ، ص 222 -223 .

.

در اين دوره نوع ادبي جديدي به ادبيات حديثي شيعه اضافه شد با عنوان الجامع . الجامع نويسي كه در ادبيات حديثي سني همين دوره هم حضور آن تأييد شده است ، مرحله تكامل يافته تري بود كه در آن محدث احاديث اصول و كتب / دفاتر محدثان گذشته را دستمايه اي براي تصنيف كتاب بزرگتري در يك موضوع گسترده مانند ابواب فقه مي كرد . بنابراين اين كتابها شامل ابواب / كتب مختلف ، عموما در حوزه احاديث فقهي مي شدند . اين مرحله براي سازماندهي به احاديث ( تصنيف متون حديثي ) و ارائه منظومه هاي فقهي مرحله مهمي بوده است . طبعا اين مرحله درست پس از مرحله اي بود كه محدثان آغاز به تدوين كتابهاي موضوعي در موضوعات كوچكتر كرده بودند و احاديث يك باب / كتاب فقهي و يا اعتقادي را در يك مجموعه گرد مي آوردند .