معتزله شیوه های مختلفی برای تدوین آثارشان داشته اند. من این را در جایی به تفصیل نوشته ام. یکی از این شیوه ها تدوین کتاب به شیوه درس محور بوده. البته این شیوه خود چندین نوع داشته است. یکی از انواع آن این بوده که استاد به اندازه ای که هر روز درس می داده مطلب را پیش از درس می نوشته و بعد همان را بر شاگردان املاء می کرده و البته با کمی توضیحات اضافی. این توضیحات اضافی را گاهی خود او و گاهی شاگردان به متن می افزوده اند. این افزوده های استاد اگر از سوی شاگردان اضافه می شد گاهی آن را بر عین همان متن استاد که پیش و یا پس از آغاز جلسه درس از روی آن می نوشته اند اضافه می کرده اند و یا بر تقریراتی که شاگردان از درس استاد فراهم می کردند آن اضافات هم بر متن اصلی از پیش نوشته شده استاد افزون می شد و در مجموع به شکل تقریرات شاگردان دستیاب بود. استاد معمولا در جلسه درس در این شیوه عین آنچه شب قبل نوشته بود را از رو می خواند و بعد اضافاتی را افزون می کرد. این شیوه هنوز هم در حوزه های علمیه ما از سوی برخی مدرسین مورد استفاده قرار می گیرد. در دانشگاه های غرب هم این شیوه بسیار معمول است که استاد متن از پیش نوشته شده را عینا بخواند و توضیحاتی را لا به لا افزون کند. در سوربن در برخی درس ها شیوه استادان ما چنین بود. در دانشگاه های آمریکا هم خیلی از درس ها به همین شیوه ارائه می گردد.

الآن سه چهار ماهی است برای یکی از شاگردان دوره دکتری دو فصل کتاب المعتمد ابوالحسین بصری را درس می دهم. من قبلا با متن این کتاب آشنایی داشتم و مکرر بخش هایی از آن را خوانده بودم. حالا که برای تدریس دقیقتر بحث ها و استدلال ها را می خوانم تقریبا بر من مسلم شده که المعتمد ابو الحسین در چنین شیوه ای نوشته شده است. به همین دلیل می بینم که خیلی از اوقات بحث ها در هم آمیخته شده و گاه معلوم نیست موضع خود او دقیقا در مسائل اختلافی چیست. گاهی وسط بحث مطلبی نه چندان روشن را مطرح می کند و یا مطالب را خیلی سر بسته و بدون روشن کردن مبانی آن بیان می کند. معلوم است تنها برای سیر بحث خودش و استفاده در هنگام تدریس آن را می نوشته است و محتملا بعدا بعضی مطالب اضافی سر درس را لا به لای متن اصلی مسوده جا داده اما دقیقا بحث ها را بازنویسی و یا شرح کامل نداده است. بسیاری از کتاب های معتزله به این شیوه نوشته شده است. شرح انواع مختلف تدوین آثار معتزلی را در آن مقاله پیشگفته نوشته ام که باید وقتی با شواهد کامل منتشر کنم.