قسمتی از نسخه هايی را در اين يادداشت شتابزده معرفی می کنم که در طی چند سال گذشته در کتابخانه سليمانيه و در مجموعه های مختلف آن ديده ام و يادداشتهايی برای استفاده شخصی از اطلاعات آن نسخه ها فراهم کرده ام. اين نوشته را به استاد سيد احمد حسيني اشکوري تقديم می کنم.
1- نسخه آيا صوفيا، ش 3381 از کتاب کشف الغمة اربلي، نسخه ای بر اساس نسخه کتابت شده به وسيله محمد بن محمد بن حسن بن الطويل الحلي الصفار و با کتابت متأخرتر در تبريز به وسيله حسين بن محمد بن يحيی الزيدي الحسيني در 5 جمادی الآخر سال 892.
2- نسخه لاله لی، ش 75 از کتاب الاسئلة (القرآنية) السديدة والأجوبة المفيدة للامام المحقق عبدالوهاب بن محمد النيسابوري از سنه خمس و خمسين و؟ :شايد 555 ق
3- نسخه داماد ابراهيم، ش 391 از کتاب الکلم الفارقيّة في الحکم الحقيقيّة
يادداشت روی نسخه: من کتب علي بن محمد بن الحسن البيهقي أعانه الله علی طاعته
و نيز: قرأت هذه المجلّدة من کلام الشيخ الامام العالم العابد الزاهد سحبان البيان سلطان العلماء والحکماء أبي عبدالله محمد بن عبدالملک الفارقي رضي الله عنه بمدينة السلام دام بها بهاء الاسلام في جامع القصر الشريف أعز الله مجدها (؟) عليه بها وذلک في سنة تسع وخمسين وخمس مائة هجرية حامدا لله ومصليا علی نبيّه محمّد وآله ومسلّما
وکتب محمد بن أبي جعفر بن الحسن بن فادار بخطه في تاريخه
صح ذلک وکتب محمد بن عبدالملک الفارقي ؟ وأجزت للمذکور ؟؟ عني جميع ما سمعه مني ...؟
در برگ 140 الف در آخر نسخه: بلغنا قراءة عليه رضي الله عنه في رجب سنة تسع وخمس وخمس مائة هجرية بمدينة السلام في جامع القصر الشريف.
درباره الفارقي (د. 564 ق)؛ نک: ذيل ابن الدبيثي، مختصر ذهبي، ص 39؛ تاريخ الاسلام ذهبي، 39/210.
4- نسخه مراد ملا، ش 317 : کتاب نکت القرآن في أنواع الأحکام المنبئة عن اختلاف الأنام
تأليف الشيخ الإمام أبي أحمد محمد بن علي الفقيه الکرجي المعروف بالقصّاب رحمه الله؛
تفسيری است از آيات که در آن از فوائد هر آيه در رد بر فرق مخالف بحث کرده و خاصه در رد بر معتزليان و قدريه و جهمية و مرجئه (برای نويسنده و ديگر آثار او، درگذشته در حدود سال 360ق، نک: تذکرة الحفاظ، 3/938 تا 939؛ سير ذهبي، 15/ 389؛ هدية العارفين، 2/47).
کتابت نسخه در شعبان 593 ق. کتاب مفيدی است خاصه که نويسنده اش دانشمندی از نيمه اول سده چهارم است.
5- نسخه ای از التضرعات در ادعيه از ابن معمار صوفي شيعي، در جار الله افندي، ش 994
6- شهيد علي پاشا، ش 2822: جزء فيه الکلام علی القائلين بأنّ التلاوة هي المتلوّ والقراءة هي المقروء تصنيف الفقيه ابو الحجاج السرقسطي رحمه الله. رديه ای است اشعری در رد عقيده حنبليان و اصحاب حديث. نسخه پر از اجازات و سماعات است.
7- مجموعه ای در شهيد علی پاشا، ش 2763:
در برگ 57 الف آن: جزء فيه امتحان السني من البدعي وهي اثنان وسبعون مسئلة بالدلائل الواضحة من الکتاب والسنة املاء الشيخ أبي الفرج عبد الواحد بن محمد الشيرازي رحمة الله عليه. تا برگ 69 ب ادامه دارد. رساله جالبی است در تمايزات حنبليان با ديگر فرق و مذاهب کلامی و مذهبی و برای نشان دادن تمايزات ميان "اهل سنت " و "جماعت" با "اهل بدعت".
بعد از آن در 70 الف: مسائل الامتحان لأبي الفرج عبد الواحد بن محمد الشيرازي بغير الأدلة في أصول السنة. أملاه عليّ الشيخ الامام شيخ الاسلام علي بن أحمد بن يوسف القرشي قدس الله روحه ونور ضريحه. تا 75 ب ادامه دارد.
نويسنده دو رساله عالم معروف حنبلی است.
در اين مجموعه باز رساله ديگری هست که جلب توجه می کند؛ در برگ 152 الف: هذه مناظرة جعفر بن محمد (بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب) الصادق رضي الله عنه مع الرافضي
تصنيف الشيخ الإمام أبي القاسم عبد الرحمان بن محمد الأنصاري البخاري قدس الله روحه. رواها الفقيه أبو القاسم عبد الرحمان بن محمد بن محمد بن سعيد الأنصاري البخاري قراءة عليه بمکة حرسها الله تعالی رواية الشيخ الإمام الأجل الأوحد العالم أقضی القضاة مجد الدين أبي الفتح مسعود بن الحسين بن سهل بن علي بن بندار اليزدي بحقّ روايته عن الشيخ أبي نصر عبد الرحمان بن القاسم بن أبي الفضل بحقّ روايته عن القاضي أبي الحسن سعد بن علي بن بندار رحمه الله عن المصنّف رضي الله عنه
در 152 ب: رساله چنين آغاز می شود: بسم الله الرحمان الرحيم ربّ أعن. حدثنا الشيخ الفقيه أبو القاسم عبد الرحمان بن محمد بن محمد بن سعيد الأنصاري البخاري قراءة عليه بمکة حرسها الله تعالی في سنة خمس وثلاثين وأربع مائة قال أخبرنا أبو محمد عبد الله بن مسافر بسنجار قال نا أبو بکر خلف بن عمر بن خلف الهمذاني قال حدثنا أبو الحسن أحمد بن محمد بن اورمه (؟) قال حدثنا أبو الحسين بن علي الطنافسي قال حدثنا خلف بن محمد القطواني قال حدثني علي بن صالح قال جاء رجل من الرافضة إلی جعفر بن محمد الصادق کرم الله وجهه ...
رساله در 156 ب پايان می گيرد. از اين دست رساله ها مکرر در کتابخانه ها هست؛ رساله هايی است در رد بر شيعيان و خاصه شيعيان امامی بر زبان امامان شيعی و از همه شايعتر امام صادق که سنيان لابد به قصد قربت می ساخته اند برای به کار گيری در مباحث جدلی و مذهبی.
مجموعه کتابت يوسف بن محمد بن يوسف الهکاري در رجب سال 669 ق.
8- کتاب المختار من مختصر تاريخ بغداد، اختيار أبي علی يحيی بن عيسی بن جزلة الحکيم البغدادي رحمه الله. در رئيس الکتّاب، ش 692. نويسنده دانشمند معروفی است اما کتاب مطلب تازه ندارد.
9- کتاب المباحث والشکوک از شرف الدين المسعودي در حميديه، ش 1452.
در آغاز آن در برگ 109 ب می نويسد: " يقول الشيخ الإمام الأجلّ الکبير شرف الملة والدين رکن الإسلام والمسلمين استاذ العلماء مقتدی الفريقين حجة الحقّ محمد بن مسعود المسعودي تغمده الله بغفرانه هذه شکوک وشبهة عرضت لي في بعض المواضع من کتاب الإشارات وما أنا من حلها يائس فإن لله في أيام دهرکم نفحات فحررتها تقييداً للأوابد وأضفت إليها ما تقرر عندي وانتهی إليه بحثي في بعض المسائل وأسأل الله تعالی أن ينور البصيرة بالهداية إلی الحقّ وأن يجنبنا الباطل والضلال فلقد کان في دعائه ...."
نويسنده دانشمند و فيلسوف معروفی است و اين کتاب او را دوست و همکارم أيمن شحادة بر اساس چند نسخه در دست تصحيح و انتشار دارد (مقاله او در مجله تاريخ علم و فلسفه کمبريج درباره "از غزالی تا فخر رازي" ديده شود)؛ رساله ای است در شکوک و اعتراضاتی چند بر اشارات شيخ الرئيس و نيازمند بررسی و دقت در مباحث آن. در تهران هم عکس نسخه ديگر و کهنه ای از اين کتاب که در شيراز هست را اخيرا به صورت چاپ عکسی منتشر کرده اند. فخر رازي رساله ای بسيار با اهميت و ارزشمند در محاکمات و نقد و جواب آن دارد که خواجه در شرح الاشارات (2/71، 303) از آن نام برده و از اين يکی هم دو نسخه ای هر دو ناقص تاکنون شناسايی شده که يکی از آنها که کاملتر است و کهنه سال در کتابخانه مجلس نگهداری می شود. دوست دانشمند آقای رحيمی ريسه به تازگی به من ابراز داشتند که قصد انتشار اين رساله ارزشمند فخر رازي را دارند. در مک گيل هم دانشجويی روی آن کار می کند (برای کتاب مسعودي، نيز نک: حدوث العالم غيلاني، ص 111؛ برای رساله ای فارسی و فلسفی از او که تاکنون متشر نشده و نا شناخته مانده، نک: فهرست کتابخانه آية الله گلپايگانی، 3/127 تا 128؛ نيز نک: آنچه من در مقدمه مفصل تصحيح جديد کتاب حدوث العالم غيلاني درباره مسعودي و مناسباتش با فخر رازي نوشته ام).
در همين مجموعه رساله کوتاهی است به فارسی در مسائل احکام نجومی و گويا متخذ از يکی از کتابهای ابن فندق بيهقي و نه چيزی مستقل؛ با اين عنوان: فوائد ذخائر الحکمة تصنيف الإمام أبي الحسن بن أبي القاسم البيهقي الملقب بفريد خراسان. احتمال اينکه رساله برگرفته از کتابی ديگر از بيهقي باشد را آقای رحيمی ريسه به حقير تذکر دادند.
10- نسخه کهنسال از الملل والنحل شهرستانی، در شهيد علي پاشا، ش 1731
در پايان آن چنين آمده است: " .... هذا ما وجدته من مقالات أهل العالم ونقلته علی ما وجدته فمن صادف فيه خللاً في النقل وأصلحه أصلح الله حاله وسدّد أقواله وأفعاله. وقع الفراغ منه علی يد العبد الفقير إلی رحمة الله تعالی محمد بن عبد البر الاسفند کليمي (؟) الکريمي الجيلي في اليوم التاسع من جمادي الأولی سنة ستّ وتسعين وخمس مائة بالمدرسة النظامية عمرها الله تعالی وحسبنا الله ونعم الوکيل وصلوته علی سيدنا محمد النبيّ وآله الطاهرين وسلّم تسليماً. رحم الله من نظر فيه ودعا لکاتبه بالمغفرة ولوالديه.
11- قرا چلبی زاده، ش 220: کتاب فيه شرح أسماء الله الحسنی تصنيف الإمام العالم الزاهد أبي محمد عبد السلام بن عبد الغالب وشيخه الشيخ الفاضل أبو يوسف الدهاني وشيخه الشيخ الفاضل أبو مدين شيخ مشايخ المغرب وشيخه الشيخ الفاضل أبو واغر والشيخ الفاضل أبو الحسن بن حرازم وشيخه الشيخ الفاضل أبو بکر بن العربي وشيخه الشيخ الفاضل أبو حامد الغزالي وشيخه الشيخ الفاضل أبو المعالي وشيخه أبو محمد عبد الله بن يوسف الجويني وشيخه أبو طالب المکي وشيخه أبو القاسم الجنيد وشيخه سري السقطي وشيخه معروف الکرخي وشيخه أبو سليمان داود الطائي وشيخه حبيب العجمي وشيخه الحسن بن أبي الحسن البصري وشيخه أمير المؤمنين علي بن أبي طالب کرّم الله وجهه ورضي الله تعالی عنهم.
اين سند ارزشمندی است در رابطه با نسب تصوف غزالی از يک سو و ابو مدين که به غزالي می رسد.
12- نسخه ای از مشکل الحديث ابن فورک با تاريخ دوشنبه 8 رمضان 690 ق در بايزيد، ش 1085. اين نسخه در چاپ جديد اين کتاب که به وسيله دانيل ژيماره فراهم شده مورد استفاده قرار نگرفته است. او البته نسخه لايپزيک با تاريخ 459 ق را مورد استفاده قرار داده است. با اين حساب هنوز جای کار روی اين کتاب ارزشمند ابن فورک هست.
13- تفسير القرآن ابن فورک، تنها جلد سوم آن. در فيض الله، ش 50. از سوره مؤمنون آغاز می شود. نسخه کهنه و مشرقی است ( ونه از نسخه های اشعريان مغرب). با خطی متأخر به ابن فورک نسبت داده شده. اين کتاب اخيرا به چاپ رسيده و بايد دقت در آن کرد که آيا حقيقتا از ابن فورک است يا خير. به هر حال در منابع کهن همواره مطالبی از تفسير ابن فورک نقل شده است.
14- سؤالات أهل الري عن الکلام في القرآن العزيز از ابو بکر باقلاني که يک بار هم سالها پيش به چاپ رسيده است؛ نسخه لا له لي، ش 3681/7، از برگ 50 الف تا 55ب، کتابت 872 ق: "کتاب سؤالات أهل الري عن الکلام في القرآن العزيز املاء القاضي الجليل تقي الدين أبابکر بن الطيب تغمده الله تعالی برحمته وأسکنه فسيح جنته بمنه وکرمه وعفوه . در 50 ب: بسم الله الرحمن الرحيم وبه ثقتي. سؤالات أهل الري عن الکلام في القرآن العزيز املاء القاضي الجليل أبي بکر بن الطيب أدام الله علوه ... قال أدام الله علوه: وسألتم أحسن الله توفيکم ومنّ بمعرفتکم وارشادکم إلی صواب القول فيما اختلف فيه فقلتم خبرنا عن کلام الله عزوجلّ هل هو من صفات ذاته أم من صفات أفعاله وهل هو موجود بذاته أم بغيره وهل هو من جنس کلام المخلوقين وأصوات المحدثين أم مخالف له ولسائر أجناس الحوادث وهل هو مدرک بالأسماع ومسموع في نفسه أم لا وهل هو في نفسه حروف أم لا وهل يصحّ أن يتکلم به غيره تعالی کما أنه هو المتکلم به أم لا وهل هو نفس قرائتنا له حکاية أم لا وهل يجوز أن يقال إنا نلفظ بالقرآن أم لا؛ فالجواب ...
بنابراين اين رساله مهم و ارزشمند باقلاني در رابطه با موضوع مورد اختلاف ميان اشعريان و اصحاب حديث و معتزليان است و از نخستين رساله های مستقل در اين موضوع يعنی موضوع کلام نفسی. در اين رساله و آن طور که در مقدمه آن ديده شد، به اصناف مختلف پرسشها در رابطه با ماهيت قرآن که هر کدام ناظر به اختلافات اشاعره با معتزليان و يا اصحاب حديث و ديگر مذاهب کلامی است پرداخته شده است. شايسته است اين رساله از نو منتشر شود.
15-در برخی تحقيقات و گويا آن طور که به خاطر دارم در کتاب سزگين از الأسئلة والأجوبة از علي بن سعيد الرستغفني ياد شده که به دليل اهميت آن نسخه را مورد بررسی قرار دادم اما از او نيست و انتساب غلط است ؛ نسخه مراد ملا، ش 1829.
16- مجموعه ای در اياصوفيا، ش 2420 مشتمل بر مختصری گويا از متن اشارات بوعلي و شرح آن و شايد از ابن اللبودي. به هر حال بعد از آن متن، خود اشارات آمده است به کتابت: "قد فرغ من تحريره أبو طاهر بن أبي نصر بن محمد بن محمود الويذکلي بمدينة السلم في شهر ربيع الآخر سنة سبع وسبعين وستمائة بحمد الله وحسن توفيقه".
17- نسخه ای کهنه سال و ارزشمند از شرح الاشارات خواجه در کوپريلی، ش 877
با تملک ا الف: "مما سعد بتملکه العبد الفقير إلی الله تعالی محمود بن علي بن محمود الحمصي ثم الرازي أخرجه الله من ظلمات الطبيعة وأدخله في أنوار العقول المطيعة ومتّعه بهذا الکتاب وأمثاله بالنبي محمد وآله حرره في شهور سنة سبع عشرة وسبعمائة هجرية مستوزعاً منه تعالی شکر نعمه والحمد لله وحده"
تعدادی نسخه با تملک محمود بن علي بن محمود الحمصي در اختيار است که آنها را تا آنجا که توانسته ام شناسايي کرده ام و انشاء الله در مقاله ای که درباره اين خاندان نوشته ام اين اطلاعات را هم منتشرخواهم کرد.
نقل قولهای متعدد از خط قطب شيرازي و ديگران در حاشيه ديده می شود.
در برگ 207 الف در پايان کتاب حاشيه ای است که اشاره دارد به تاريخ تولد و مرگ خواجه و اينکه قبر او در کاظميه است "مجاور سرداب تجاه خزانة الکتب الآن".
در همين برگ دارد: "فرغ المصنف قدس سره من تصنيفه في اواسط صفر سنة أربع وأربعين وستمائة حامداً ومصلياً وداعياً ومستغفراً هذا صورة ما وجد بخطه في أواخر الکتاب"
در اينجا نقل می کند از نسخه شرح الاشارات به خط قطب الدين شيرازي که آن را با نسخه مؤلف مقابله کرده بوده که نويسنده در پايان گفته بوده: "فرغت من تسويده في أواسط صفر سنة أربع وأربعين وستمائة حامداً ومصلياً وداعياً ومستغفراً".
در برگ 207 ب: صورت اجازه ای است برای قرائت کتاب برای عبد الله بن محمد بن (؟) البخاري و از قطب شيرازي با تاريخ اوائل ربيع الأول شهور سنة سبعمائة
در برگ آغازين همچنين اشاره دارد به مجموعه ای به خط قطب شيرازي که در آن شرح الاشارات هم بوده.
18- نسخه شرح الاشارات موسوم به بشارات الاشارات؛ تأليف شده برای "الصاحب الأعظم عبدالرحمان" و در مقدمه اشاره می کند به خللهای شروح اشارات و نيز تذکر به اينکه در اين شرح مخالفات با شريعت را متذکر می شود؛ نسخه شماره 879 در کوپريلی. در 165 برگ. در اين نسخه نام مؤلف ذکر نشده است. از اين کتاب نسخه های ديگری در ايران؛ دانشکده الاهيات و سپهسالار موجود است. بشارات تأليف شمس الدين سمرقندي است نويسنده کتاب معروف الصحائف در علم کلام و شرح آن المعارف. اشارات شروح متعدد تأليف شده در دوره زمانی ميان فخر رازي تا اواخر سده هشتم دارد و من تعدادی از آنها را از نزديک در کتابخانه های مختلف ترکيه و اروپا ديده ام که هنوز کاری درست درباره آنها انجام نشده است. دوست دانشمند آقای رضا پورجوادی در اين زمينه کاری در دست تأليف دارد.
19- ش 880 کوپريلی: کتاب التنقيحات في شرح التلويحات شهرزوري به خط نويسنده
20- ش 889 کوپريلی: المنصص فی شرح الملخص کاتبی قزوینی از 671 ق به خط نویسنده کما ذکر. از کاتبي قزويني نسخه هايی به خط خودش موجود است.
21- ش 898 کوپريلی: کتاب المحاکمات بين کلامي الفاضلين الامام الرازي ونصير الدين طوسي تأليف بدر الدين تستري.
در مقدمه: "وبعد يقول مولانا المعظم الحبر الهمام المفخم استاذ العلماء المتبحرين شيخ الحکماء المتبصرين علامة العصر أعجوبة العصر کاشف علوم الأولين والآخرين بدر الحقّ والدين محمد بن أسعد بن محمد اليماني ثم التستري".
از او دو کتاب ديگری هم در فهرست کوپريلی ياد شده است. درباره او هيچ پژوهشی صورت نگرفته، در حالی که نسخه های آثار متعددش در کتابخانه های مختلف موجود است.
22- نسخه ش 371 کوپريلی، فاضل احمد پاشا
ضمن مجموعه ای در حديث: الأحاديث الثمانية الأسانيد المنتقاة من سماعات الشيخ الجليل مسند الوقت نجيب الدين أبي الفرج عبد المنعم بن علي بن نصر بن منصور الحراني خرجها له السيد الإمام عز الدين أبو القاسم أحمد بن محمد بن عبد الرحمن بن علي الحسيني رضي الله عنهما آمين
رواية الشيخ الإمام صدر الدين أبي الفتح محمد بن محمد بن ابراهيم الميدومي عنه
برگ 105 تا 202؛ فهرست 1/ 229
23- نسخه های کفاية التفسير که اين تفسير کهنسال متعدد نسخه دارد؛ از جمله جزء آخر / دوم آن در کوپريلی، فاضل احمد پاشا، ش 146:
در برگ آخر آن آمده: آخر کتاب کفاية التفسير من تصنيف الأستاذ الإمام الزاهد العالم المفسّر أبي عبد الرحمن اسماعيل بن أحمد الضرير النيسابوري رضي الله عنه ... نسخه کتابت 712 ق. جزء اول آن در همان کتابخانه ش 145 . اين نسخه کتابت 748 ق است. در پايان اجازه ای نقل شده است به تاريخ 568 ق. وجوه القرآن او در مشهد سالها پيش چاپ شد. از کفاية التفسير او در آستان قدس نسخه کهنه موجود است. بايد همتی کرد و اين تفسير کهن را به چاپ رساند.
24- مجموعه زيدی کهنسال:
شهيد علي پاشا ش 1580
الجزء الثاني من کتاب التناهي والتحديد فيه مسائل المحال مما ألفه الإمام المهدي لدين الله الحسين بن القسم رضي الله عنه
7 الف کتاب التوکل مما ألفه الإمام المهدي لدين الله الحسين بن القسم رضي الله عنه
32 الف تم الکتاب وهو الکتاب الثاني من کتب المعجز
يتلوه کتاب الطبائع
کتاب الطبائع من کلام المهدي لدين الله الحسين بن القسم صلوات الله عليه مما سأل عنه رزين بن أحمد الهمداني
39ب: تم الکتاب وهو الثالث من کتب المعجز و...
40 يتلوه کتاب شواهد الصنع والأدلة علی وحدانية الله وربوبيته مما ألفه ...
58ب: تم الکتاب ..وهو الرابع من کتب المعجز .... يتلوه کتاب الرد علی الملحدين وغيرهم من فرق الضالين من کلام المهدي ...
در آن رد بر اماميه هم دارد
83 ب: تم الکتاب ...
84 الف: الجزء الأول من کتاب التوحيد والتناهي والتحديد وحسبنا الله وکفا
نسخه پايان دارد اما تاريخ کتابت ندارد و کهنه است.
نسخه هايی که از اين کتاب در يمن موجود است متأخرترند. اين مجموعه در سالهای اخير بدون استفاده از اين نسخه کهنسال به چاپ رسيده است. نويسنده الحسين بن القاسم العياني، المهدي لدين الله امام زيدی سده پنجم قمری است که او را پيشوای حسينيه می شناسيم.
25- نسخه فاتح ش 4493 از برگ 56 به بعد: مسند أبي حنيفة از ابو محمد عبد الله بن محمد بن يعقوب الحارثي نسخه کتابت في آخر يوم من سنة أربع وستمائة بدمشق حماها الله تعالی
چندين نسخه کهنه و غير کهنه ديگر در کتابخانه های ترکيه هست؛ نک: فهرست 2/ 652. از نويسنده اين کتاب (د. 340 ق) من در مجله کتاب ماه دين سالها پيش کتاب ديگرش را در مناقب ابو حنيفه و بر اساس نسخه کهنسال و منحصر به فرد تاشکند معرفی کرده ام. شگفتا که با وجود اهميت بسيار اين دو کتاب در رابطه با شناخت مسانيد و يا احوال و مناقب ابو حنيفه هنوز به چاپ نرسيده اند؛ گرچه مطالب اين دو کتاب عموماً در مسانيد و يا مناقب ابو حنيفه بعدی نقل شده اند.
26- مجموعة في الحکمة والمنطق وغيره در آياصوفيا، ش 4862
27- بايزيد ش 1085 شامل تأويل الآحاديث ابن فورک است نسخه ای با تاريخ رمضان 690 ق.
بعد از آن کتاب الناسخ والمنسوخ في الأحاديث صنفه الإمام الأجل الفاضل العلامة بدر الدين فخر الإسلام والمسلمين إمام المذهبين مفتي الفريقين منشي النظر سلطان الأفاضل ملک الکلام أعجوبة الزمان کاشف المعظلات أبو حامد أحمد بن محمد بن المظفر بن المختار الرازي أدام الله علوه وکبت أعدائه از برگ 164 الف به بعد با همان خط. اين دانشمندی است معروف با آثاری که بعضاً به چاپ هم رسيده
28- نسخه شماره 375 حکيم اوغلی علی پاشا
الجزء الثالث من عمدة المسترشدين في أصول الدين أملاه الفقيه الإمام الحبر الأوحد الألمعي الصدر تاج الکلام شيخ الاسلام جمال الأنام حسام الدين لسان المتکلمين أبو عبد الله حميد بن أحمد بن محمد المحلي حاط الله به رکانة (؟) الدين وحما بجميل سعيه الاسلام والمسلمين والحمد لله ربّ العالمين وصلواته علی رسوله محمد المصطفی وآله الکرام الطاهرين
از باب الکلام في النبوات آغاز می شود... تا باب الکلام في التکفير والتفسيق که البته پايان نگرفته. نسخه پايانش افتاده. مجموعه اجزاء کتاب محلي، دانشمند برجسته زيدی را با خانم زابينه اشميتکه در دست چاپ به صورت فاکسيميله داريم.
29- نسخه محمود پاشا ش 52: النصف الأول از الوسيط واحدي کتابت 606 ق
30- نسخه مراد ملا ش 679 : الجزء الأول من کتاب التحقيق والبيان في شرح البرهان تأليف الشيخ الإمام أبي الحسن علي بن اسماعيل الصنهاجي المالکي عرف بالابياري
در پايان جزء اول از او به الصنهاجي التلکاتي (التلکاني) ؟ نام برده. کتابت نسخه در اول شهر شعبان 614 ق است که در آن زمان نويسنده زنده بوده. شرحی است بر کتاب مهم البرهان در اصول فقه جويني.
31- نسخه در شهيد علی پاشا ش 1724
کتاب فيه المسالک السديدة والمعاني الوحيدة في شرح کلام الأستاذ أبي اسحاق رحمه الله في العقيدة مما عنی بجمعه وتأليفه الفقيه الامام أبي عبد الله محمد بن جعفر بن يحيی بن هارون الصنهاجي رحمة الله عليه في عام ستة وثمانين وخمسمائة بعد الهجرة في شهر شعبان ببلد قطور من الغربية بالديار المصرية جعلها الله دار اسلام
نسخه کتابت تاريخ 9 رمضان سه شنبه 736 ق
شرحی است بر عقيده معروف ابو اسحاق اسفرايني در کلام اشعري. برای اسفرايني بايد به تحقيقات و مقاله مفرده ريچارد فرانک مراجعه کرد.
32- نسخه مکارم الأخلاق (چاپ توسط دانش پژوه)، در آياصوفيا ش 2902
کتابت 672 ق.
33- فاضل احمد پاشا. کوپريلی، 852: المخترع في الرد علی أهل البدع مما عنی بجمعه وتأليفه العبد الفقير إلی رحمة ربّه الکريم محمد بن عبد الله الجزري الشافعي ... الفه برسم الخزائن السلطانية الملکة المنصورية اليوسفية
وکتب هذه النسخة برسم الخزائن السلطانية الملکية العالمية العاملية المظفرية الشمسية اليوسفية ...
هذا المصنف بخط مؤلفه ...
در يک مقدمه 3 بابی و نيز در 3 فصل بعد از آن
فصل اول در رد خلق قرآن. فصل دوم در رد بر منکرين رؤيت و سوم در اثبات خلافت ابوبکر و خلفای راشدين و يزيد و معاويه
11الف نقل از الجامع الجلي ابو اسحاق المروزي درباره فرق
114 الف وافق الفراغ من تعليقها يوم الاثنين الرابع من شهر جمادي الأول من شهور سنة تسع وأربعين وستمائة.
در آن از غزالی زياد بهره گرفته. کتابی است ارزشمند و شايسته بررسی.
34- مجرد مقالات ابن فورک . فاتح ش 2894 و نيز عاطف افندی ش 1372
35- نسخه کوپريلی، فاضل احمد پاشا، 1080 برگ 135 به بعد
مختصر المنتخب في شرح لامية العرب للإمام يحيی بن أبي طي حميد بن ظافر بن علي الحلبي الغسّاني تا 155. اصل آن در اسکوريال موجود است و آقای جلالي آن را به صورت فاکسيميله چند سال پيش به چاپ رسانده است. با وجود اين نسخه می توان تصحيحی انتقادی از کتاب به دست داد.
36- نسخه فاضل احمد پاشا در کوپريلی، ش 135
تفسير تأليف شده در 649 ق از التلخيص في تفسير القرآن العزيز از موفق الدين أبي العباس أحمد بن يوسف بن الحسن بن رافع بن سودان الکواشي
رواية الشيخ السعيد صدر الدين أبي المجامع ابراهيم بن محمد الحمويني عن المؤلف. راوي همان نويسنده کتاب فرائد السمطين است. از اين تفسير نسخه های زيادی در ترکيه هست و همچنين نسخه ای در کتابخانه مجلس در تهران.
37- الاسرار الخفية علامه در کوپريلی، فاضل احمد پاشا، ش 862 . در آغاز آن بر روی برگ آغازين آمده که المستخرج من الشفاء
کتابت 737 است و نه آنچه در کتابشناسی مرحوم فارس حسون آمده.
38-همان کتابخانه، فاضل احمد پاشا،ش 889 المنصص فی شرح الملخص کاتبی قزوینی از 671 ق به خط نویسنده ؛ کما ذکر
39- محمد عاصم بيگ در کوپريلی، ش 238
شرح خطبة الشيخ الرئيس ابن سينا لمحمد بن عبد الواحد التبريزي رحمة الله عليه
1ب: هذا وإن عبد الله الفقير إلی رحمة الله وغفرانه محمد بن عبد الواحد التبريزي يقول قد رأی بعض الأفاضل من أحبّائي والأکابر من خلّص أصدقائه وهو الإمام الأجل صفي الدين محمد بن الشيخ الإمام السعيد أوحد الدين علي بن أحمد البلخي يديم الله فضله أن أفسر الخطبة الالهية للشيخ الرئيس أبي علي بن سينا رحمه الله ... بما استفدته من شيخي ومولايي أستاذ الدنيا أفضل الوری حجة الحقّ الداعي إلی الله محمد بن عمر الرازي رضي الله عنه ..
نسخه بسيار کهنه شايد خط مؤلف
اين دانشمند، شاگرد شناخته شده فخر رازي است و از او آثار ديگری در کلام و فلسفه در اختيار است. درباره او مطالعه مستقلی شايسته است (نيز نک: مقاله مشترک من و زابينه اشميتکه درباره مکتب کلامی/ فلسفی تبريز).
40- سليمانيه ش 794
کتاب نهاية الأقدام في علم الکلام (با کمی خط خوردگی و اصلاح در نام کتاب)
ألفه الإمام المحقق أبو عبدالله محمد بن عبد الکريم الشهرستاني
در آغاز: بسم الله الرحمن الرحيم وبه القوة
قال الشيخ الإمام الأوحد ناصر الدين معين الحقّ أبو عبد الله بن عبد الکريم الشهرستاني رحمه الله
240 الف
تم الکتاب بحمد الله وحسن توفيقه وفرغ من تحريره کاتبه العبد الضعيف الراجي رحمة ربّه وغفرانه لتسع خلون من ذي الحجة سنة تسع وسبعين وخمس مائة رحم الله من دعا له ولوالديه بالمغفرة والرضوان والحمد لله أولاً وآخراً والصلوة علی نبيه محمد خير خلقه وآله الطاهرين أجمعين
قوبل وصحح والسلام
اين کتاب ارزشمند شهرستانی چند نسخه کهنه دارد و از جمله در کتابخانه مجلس.
41- رساله في بيان الفرق الضالة
قال أبو الفرج عبد الله بن محمد الشيرازي رحمة الله عليه: أهل البدع والضلال في الأصل ستّ فرق ... 242 ب تا 246 ب. در مجموعه سليمانيه ش 1033 نسخه متأخر. بايد مورد مطالعه و بررسی قرار گيرد.
42- نسخه لاله لي ش 2425
مجموعه دو کتاب از صابوني حنفي؛ دانشمند برجسته حنفی ماتريدي
المنتقی للشيخ الإمام الأجل نور الملة والدين صدر الإسلام والمسلمين أبي المحامد أحمد بن محمود بن أبي بکر الصابوني رحمة الله عليه قد انتخبه من کشف الغوامض في أحوال الأنبياء المشهور بعصمة الأنبياء للشيخ الإمام الأجل أبي الحسن محمد بن يحيی البشاغري ...
در مقدمه می نويسد که الشيخ الإمام أبو الحسين (کذا) محمد بن يحيی البشاغري می گويد غير از اين کتاب کتاب خاصی در اين موضوع، يعنی عصمت انبياء نوشته نشده. اين کتاب تا برگ 17 ب ادامه دارد و ناقص است و بعد، نسخه ناقص الاول کتاب الکفاية در علم کلام ماتريدي تأليف صابوني ديده می شود که به خوبی شناخته است.
43- نسخه ای از المحاکمات بين شرّاح الاشارات
تصنيف الإمام العالم الفاضل رئيس الحکماء والمتکلمين بدر الملة والدين محمد بن الأسعد التستري تغمده الله برحمته؛ در لاله لی ش 2551
تا آنجا که می دانم تاکنون هيچ يک از آثار بدر الدين تستري (د. 732 ق)در حکمت و منطق و اصول فقه منتشر نشده است. برخی از آنها را به تدريج در اين سلسله يادداشتها معرفی می کنيم.
44- نسخه کهنسال مجالس خطيب اسکافي که در سالهای اخير نيز منتشر شده و مجالسی است ادبی و تفسيری و بسيار ارزشمند و از نمونه های کهن اين نوع مجالس حتی پيش از مجالس شريف مرتضی؛ در کوپريلی، ش 209.
کتاب المجالس مما أملاها أبو عبد الله محمد بن عبد الله الخطيب رحمه الله تعالی
1 ب: المجالس (کذا) الأول من أمالي الشيخ أبي عبد الله محمد بن عبد الله الخطيب أطال الله بقاه يوم الثلثاء الأول من المحرم سنة سبع وثمانين وثلثمائة
20 الف يتلوه في الجزء الثاني بيت معنی وصلی الله علی خيرته من خلقه محمد النبي وآله الطاهرين وسلم تسليماً
الجزء الثاني من مجالس أبي عبد الله محمد بن عبد الله الخطيب رحمه الله
در برگ 20 ب شروع می شود
33 ب پايان جزء دوم و آغاز جزء سوم
42 الف مجلس 13 في يوم الثلثاء الواقع في شهر ربيع الأول سنة سبع وثمانين
68ب آخر الجزء الرابع والحمد لله ربّ العالمين وصلواته علی سيدنا محمد النبي وآله يتلوه في الجزء الخامس المجلس العشرون ...
82 الف آخر الجزء الخامس والحمد لله وصلواته علی سيدنا محمد وآله
يتلوه في الجزء السادس المجلس الثاني والعشرون وحسبنا الله وحده
86 الف گواهی مقابله
124 الف آخر کتاب المجالس
124ب گواهی تولد الخليل بن الحسين در 575 ق
45- نسخه فيض الله افندي، ش 2182 ؛ مجموعه ای است مشتمل بر چند کتاب:
نخست الاسرار الخفية علامه حلي. تا 103 الف. تمّ کتابته في محرم سنة أربع وأربعين وسبعمائة حامداً ومصلياً ومستغفراً.
اين اثر علامه که در واقع تلخيصی است از شفای بوعلي نزد سنيان هم تداول داشته کما اينکه نسخه حاضر نسان می دهد.
بعد از آن: کتابی از صاعد بن السعيد المرحوم محمد بن مصدق السغدي موسوم به الرسالة العلائية الوجيهية في الآثار العلوية. اين شخص جمال المله والدين صاعد بن محمد بن مصدق السغدي الكاشغري معروف به جمال الدين تركستاني است که يک الرسالة العلائية هم در علم حساب دارد موجود در موزه بريتانيا. او در 712 ق زنده بوده است. درباره او بايد پژوهش مستقلی انجام داد.
سپس از برگ 125 ب تا 160 الف کتاب الغنية في الأصول در اصول فقه حنفی: الغنية من تصنيف الإمام الأجل فخر الأئمة أبي صالح منصور بن أبي جعفر السجستاني رحمه الله. اين کتاب اصولی کهنسال به چاپ رسيده است.
46- سليمانيه ش 370
شرح معالم الأصول فخر رازي از قطب الدين المصري، شاگرد مهم و معروف فخر رازي؛ با اين عنوان: کتاب شرح معالم أصول الفقه للإمام الرباني والفرد الصمداني الإمام علی الاطلاق فخر الدين الرازي أنار الله مضجعه آمين. در اينجا کتاب به نويسنده ای خاص نسبت داده نشده اما در برگ بعدی چنين درج شده: شرح معالم الأصول الرازي لمولانا قطب الدين المصري رحمه الله تلميذ الإمام فخر الرازي
با اين همه در برگ آغاز کتاب، در خطبه شخص ديگری به جز قطب الدين مصري به عنوان نويسنده (؟) نام برده می شود:
... قال سيدنا ومولانا الشريف ؟ الأجل الامام العالم الفاضل الصدر الکامل فريد دهره ووحيد عصره السيد الحسيب النسيب شمس الدين مفتي المسلمين رئيس الأصحاب سيف النظر حجة المتکلمين کهف الفقراء والمساکين نسيب أمير المؤمنين أبو عبد الله محمد بن الحسين الحسيني تغمده برحمته ورضي عنه. قال الإمام فخر الدين: النوع الثاني من علوم هذا الکتاب في أصول الفقه وفيه أبواب...
بايد در مورد اين نسخه و اصالت نسبت آن به قطب الدين مصري کار شود.
47- راغب پاشا ش 792 شرح المحصل فخر رازي از قطب مصري که اثر بسيار ارزشمندی است و شرحی است بر يک اثر مهم فخر رازي که خود استاد قطب الدين المصري بوده است. برای بررسی تحولات کلامی و فلسفی ما بين فخر رازي تا عصر خواجه طوسي انتشار همه اين دست آثار و تأليفات شاگردان مختلف فخر رازي که بخش قابل توجهی از آنها هم در کتابخانه های ترکيه يافت می شود بسيار ضروری است.
در برگ پايانی 222: وقع الفراغ من تحريره يوم الجمعة غرة شهر ربيع الآخر سنة خمس وعشرين وستمائة في المدرسة الصلاحية بمدينة دمشق حرسها الله تعالی عن کل سوء علی يد العبد الفقير إلی رحمة الله القدير علي بن عمر بن علي القزويني رزقه الله تعالی العافية (؟)
در برگ آغازين: صاحبه وکاتبه العبد الفقير إلی رحمة ربّه القدير علي بن عمر القزويني
در برگ آغازين شرح حالی از قطب مصري به نقل از حسن المحاضرة سيوطي نقل کرده است.
بدين ترتيب نسخه به خط نجم الدين الکاتبي القزويني است.
نيز گواهی انتقال نسخه از کاتب به شخصي ديگر در همين برگ ديده می شود.
48- نور عثمانية، ش 2689 نسخه شرح الإشارات نخجواني
نسخه ای است از شرح اشارات اکمل الدين نخجوانی که متأسفانه هنوز منتشر نشده است.
برگ آخر: 175 الف: وفرغ من تسطيره بعون الله وحسن تيسيره العبد المذنب الراجي محمد بن محمد بن محمود الرازي ؟ غفر الله له ولوالديه ولجميع المسلمين ضحوة يوم السبت التاسع عشر من شهر الله الأصم رجب المبارک سنة إثني وسبعمائة حامداً ومصلياً علی نبيه المختار وأوليائه الأخيار والسلام.
بر روی نسخه آمده: شرح الاشارات لأکمل الدين
در آغاز مقدمه گفته: وبعد فهذه فوائد ونکت غريبة وأسرار دقيقة وتفاسير عميقة تجري مجري الحواشي والتعليقات علی کتاب الإشارات للشيخ الرئيس قدس الله سره کتبها الراجي إلی رحمة ربه مؤيد أکمل الدين الطبيب النخجواني
از ديگر سو نسخه همين کتاب اين بار با ادعای اينکه به خط نويسنده است در کوپريلی، 875 فاضل احمد پاشا موجود است. در برگ آخر آن چنين آمده: وقع الفراغ منه علی يد المؤلف مؤيد بن أبي بکر بن ابراهيم الطبيب النخجواني آخر جمادي الآخر سنة أحد وسبعمائة ...
اين شرح غير از شرح نجم الدين نخجواني است که ابن کمونه از آن التقاطاتی برگزيده و نسخه آن در غرويه نجف موجود بوده است. در آن نخجواني بر ابن سينا اعتراضاتی دارد و بايد مورد بررسی و مطالعه قرار گيرد. از خود متن اصلی هم نسخه داريم.
49- شرح قواعد العقائد در کتابخانه اسعد افندی ش 1238
عنوان نسخه: الرسالة العزية في شرح المقالة النصيرية
و با خط بزرگتر در برگ آغازين چنين آمده: شرح قواعد العقائد للإمام العلامة رکن الدين العلوي أدام الله فضله (؟)
صار من کتب العبد الفقير التائب (؟) ؟ محمود بن علي بن محمود الحمصي الرازي عفا الله عنه بنهار يوم الاثنين الغر (؟) من شهر رجب (؟) أربع وثلثين وسبعمائة وهو يوم خروجه من ؟؟ إقامته سلطانية العامرة والحمد لله علی نعمائه
در خطبه کتاب نويسنده کتاب را چنين اهداء کرده است: "...فرأيت أن أشرحه للجماعة المحصلين علی وجه تعظم الفائدة به وأرسمه بإسم المولی العالم العالم العادل عبد العزيز بن جعفر ...
کتابت اواخر رمضان 682 ق. کاتب: علي بن الحسين
در حاشيه: قوبلت هذا النسخة بنسخة تغلب عليها الصحة حسب الإمکان والطاقة والحمد لله وحده
در حاشيه آن: هذا خط والدي الشيخ مظفر الدين أحمد بن الساعاتي وکتب ولده محمد.
درباره اين کتاب و نويسنده آن پيشتر، از نويسنده اين سطور مقاله ای منتشر شده که همينک در کتاب بررسيهای تاريخی ديده می شود. کما اينکه می بينيم اين نسخه در تملک يکی از افراد خاندان حمصي رازي بوده که خاندان او را در مقاله ای ديگر معرفی کرده و مجموعه نسخه های به دست آمده از آنان را در آن مقاله معرفی کرده ايم. اين مقاله را در آينده نزديک منتشر خواهم کرد (برای اين خاندان، نيز نک: مقدمه زابينه اشميتکه بر شرح قواعد العقائد؛ چاپ نسخه برگردان مؤسسه پژوهشی حکمت با همکاری دانشگاه آزاد برلين).
50- نسخه داماد ابراهيم، ش 147 : لوامع البرهان وقواطع البيان في معاني القرآن
در حاشيه آن آمده که تفسير از "ابو الفضائل محمد بن حسين المعين بفتح اللام" است. از اين تفسير که از اوائل سده ششم قمری است نسخه های ديگری هم موجود است.
در همان برگ اول، گواهی تملکی آمده باز حمصي رازي: "صار لمحمود بن علي بن محمود الحمصي الرازي" گواهی تملکی "بالمبايعة الشرعية في تاسع عشر ربيع الآخر سنة اثنتين واربعين وسبعمائة والحمد لله ربّ العالمين والصلوة علی محمد وآله وصحبه الأکرمين"
و نيز گواهی های تملک ديگر از جمله از محمود بن عبد الله بن محمود الکاتي در 808 ق
تحرير نسخه: وقع الفراغ من تحرير کتاب اللوامع هذا صبيحة يوم الجمعة غرّة جمادي الأولی من شهور سنة تسع وعشرين وسبعمائة هجرية العبد يحيی بن محمد بن يحيی الحسني تجاوز الله عنه بقراباغ ارّان ...
51-عاطف افندی، ش 2421
مختصر نهاية الأمل في علم الجدل لمحمد بن الحسن بن جامع المعروف بابن المعمار
کتاب ارزشمندی است در دانش جدل فقهی و اصولی از ابن المعمار بغدادي که تاکنون به چاپ نرسيده است
1ب: قال الشيخ الامام الأوحد کمال الدين جمال الاسلام أبو عبد الله محمد بن أبي المکارم بن الحسن بن جامع المعروف بابن المعمار البغداذي أيّده (بالای آن با خط ديگر: رحمه الله)وأطال بقاه ونفع به
در 156 ب: نسخ هذه النسخة من نسخة المصنف وهو کمال الدين بن المعمار أدام الله حراسته وبلغه آماله في شهر رمضان سنة خمس وست مائة ياقوت بن عبد الله غلام علي بن محمد بن حامد الصنعاني الهمداني
والحمد لله ربّ العالمين وصلی الله علی سيدنا محمد نبيه وعترته الطاهرين وحسبنا الله ونعم الوکيل ونعم المولی ونعم النصير
در 157 الف، رساله کوتاه ديگری از همين نويسنده آمده:
بسم الله الرحمن الرحيم قال الشيخ الامام الفاضل العالم کمال الدين أبو عبد الله محمد بن مکارم بن المعمار ... اين رساله در فرق بين حقيقت و مجاز است.
در 159 الف، ترقيمه رساله آمده بدين شرح: نسخ من خط المصنف المذکور وفي التاريخ أيضاً والحمد لله ربّ العالمين وصلی الله علی سيدنا محمد نبيه وعترته الطاهرين
در 159 ب اجازه ای آمده از ابن المعمار برای کاتب نسخه بدين قرار:
"حسبي الله وحده
قرأ عليّ الشيخ الأجل العالم افتخار الدين أبو عبد الله ياقوت المضاف إلی مولاه السيد الأوحد الصدر الکبير عفيف الدين أبي الحسن علي اليمني النبذة المقدم ذکره في الحقيقة والمجاز قراءة تصحيح في مستهل شوال سنة ست وستمائة وکتب محمد بن المعمار البغدا[ذي]"
اين ياقوت و مولايش علي بن محمد بن حامد الصنعاني الهمداني با ابن بطريق حلّي نويسنده کتاب عمدة نيز ارتباط داشته و از او کتابش را روايت می کرده اند؛ به شرحی که در مقاله مشترک من و زابينه اشميتکه درباره ابن بطريق آمده و در آينده نزديک در ژورنال نسخه های خطی اسلامی (چاپ بريل) منتشر خواهد شد.
52- جلد دوم نهاية الوصول الی علم الاصول صفي الدين هندي، در جارالله افندی ش 566
کتاب در رمضان 704 پايان گرفته. ترقيمه کاتب: وکتب يوم الثلثاء أول جمادي الاول سنة تسع وسبعمائة في يد أضعف عباد الله تعالی حسن بن محمد بن الحسن الاسترابادي حامداً ومصلياً لله تعالی
اين کتاب که از متکلم و اصولی معروف اشعری مسلک سده هفتم قمری است به چاپ رسيده است.
53- ش 566 مکرر همان کتابخانه
کتابی در اصول الفقه از علاء الدين ابو جعفر محمد بن عبد الحميد السمرقندي (د. 552 ق)، از دانشمندان و متکلمان و اصوليان برجسته حنفی مذهب.
آغاز: فاني کنت جمعت طريقة الخلاف ...
همان بذل النظر مؤلف است که به چاپ رسيده و در آن از شيوه و الفاظ ابو الحسين بصري و کتاب المعتمد او بسيار بهره برده است.
در برگ اول نسخه بالای صفحه نقلی از ملاحمي هم ديده می شود که بسيار قابل توجه است.
ترقيمه کاتب: "کاتبه وصاحبه أبو يوسف يعقوب بن الحسين (؟) بن علي الرازي" که به احتمال زياد خود اهل علم و دانش بوده چرا که برای خودش کتاب را کتابت کرده بوده است.
54- کتاب في الأجوبة عن اشکالات الإمام الرازي في القانون في الطبّ
بر روی برگ اول اين عنوان با خط متأخر آمده اما زير آن با خط کهنه ای نوشته شده: حلّ شکوک القانون تأليف مولانا ملک...؟ متأسفانه عبارت پاک شده است
در آغاز: قال العبد الضعيف الراجي عفو الله وغفرانه يوم الميعاد أحمد بن أبي بکر بن محمد النخجواني وفقه الله لمرضاته .... ولما کان شرح کتاب القانون من مؤلفات المولی الإمام الحبر الهمام أفضل المتأخرين قدوة المحققين / 2 الف فخر الدين الرازي طيب الله ثراه وجعل الجنّة مثواه متضمّناً للقواعد الکثيرة والمباحث الشريفة الخطيرة مشتملاً علی الإشکالات الغريبة والمؤاخذات العجيبة وأهل الزمان يکثرون ذلک الشکوک الموردة فيه لدی الفضلاء ويمتحنون بها مراتب الأذکياء دعاني ذلک إلی التروي في کيفية ايرادها والتصدّي لعجم أعوادها وفقني الله لحلّ معظمها وکشف مبهمها ....
کتاب اهداء شده به "اسکندر الزمان سيف الله المسلول علاء الدنيا والدين غياث الإسلام والمسلمين أبو الفتح کيقباذ بن کيخسرو بن قلج أرسلان ناصر أمير المؤمنين ....
در 114 الف نسخه کتاب پايان گرفته اما اشاره ای به کاتب نيست. آيا نسخه به خط مؤلف است؟
به هر حال کتاب تأليف نجم الدين نخجواني است همان شارح و منتقد اشارات بو علي که پيشتر معرفی کرده ايم.
55- آيا صوفيا ش 4862: مجموعه في الحکمة والمنطق وغيره. شامل بسياری از رسالات خواجه و کاتبي و قطب الدين شيرازي و ابهري و نيز از ابن کمونه. در آن، تلخيص شرح اشارات نجم الدين نخجواني آمده؛ همانی که نسخه آن در غرويه هم هست و تأليف ابن کمونه است. در نسخه حاضر اشارتی به نام ابن کمونه نيست. در برگ 159 ب: هذه فوائد مجتمعة وفوائد ملتقطة من شرح الإشارات للحکيم الکامل والفيلسوف الفاضل نجم الملة والدين النخجواني برّد الله مضجعه. تاريخ کتابت 726 ق(برگ 182 الف).
56- نسخه فاضل احمد ش 875 : در برگ آغازين در بالای برگ به خط کهنه نوشته شده: شرح الاشارات بخطه. در برگ بعد به خط متأخرتر دارد: شرح من طبيعيات اشارات للمؤيد النخجواني في الحکمة الفلسفية. در آغاز در برگ ا ب: نام نويسنده مؤيد بن أبي بکر بن ابراهيم الطبيب النخجواني است. در 232 الف: وهو آخر الشرح وقع الفراغ منه علی يد المؤلف مؤيد بن أبي بکر بن ابراهيم الطبيب النخجواني آخر جمادي الآخر سنة أحد وسبعمائة.
اين شرح از اکمل الدين نخجواني است و ظاهراً نسخه به خط مؤلف است. در نسخه نورعثمانية از همين کتاب، در خطبه نام نويسنده چنين آمده: مؤيد أکمل الدين الطبيب النخجواني؛ ولی گويا أکمل الدين بعداً اضافه شده.
نسخه ای هم از اين کتاب در احمد ثالث هست؛ به شماره 3264، در 333 برگ. نيز نسخه ای ديگر در همانجا، به شماره 3259، در 169 برگ؛ کتابت 644 ق در برخی فهارس به عنوان نسخه ای ديگر از اين کتاب معرفی شده اما اين دومی محتملاً از آن نخجواني ديگر است؛ يعنی نجم الدين نخجواني که منتقد اشارات و شارح و معترض بدان بوده است و پيشتر آن را معرفی کرديم. همکارم رضا پورجوادی همينک کاری ارزشمند در رابطه با شروح اشارات در دست دارد.
57- فاتح ش 3193: شرح اشاراتی مجهول المؤلف که بر روی آن نوشته: شرح الاشارات للإمام اما از فخر رازي نيست. آغاز آن: ربّ اعن علی الإتمام...
و در پايان آن: 215 الف: وهذا آخر ما أمليناه ههنا من شرح هذا الکتاب بحمد الله وحسن توفيقه تمّ هذا الکتاب علی يد// العبد الضعيف خضر بن يوسف في أوائل شهر الله المبارک رمضان سنة خمس وسبعمائة والله أعلم بالصواب وإليه المرجع والمآب.
اين نسخه چيزی نيست جز بخشی از شرح اشارات سراج الدين ارموي. نسخه کتابت 691 آن در توپکاپي موجود است.
58- فاضل احمد پاشا، ش 1604 : مجموعه ای کهن و در آن ميان شامل گفتاری از بهمنيار درباره عقول و نفوس و نيز ثمرة الحکمة ابن هيثم. کهنه سال
59- فاتح ش 5297. مجموعه حکمی و ادبی به خط حسن بن ابراهيم سلماسی؛ دانشمند شناخته شده. از آن ميان ترجمه رساله ذهبیه امام رضا (ع) از خود سلماسي
60- جار الله ش 999: نسخه کتاب الدلالة علی فوائد کتاب الرسالة؛ شرحی کهنسال بر رساله قشيري
بر برگ آغازين: الأول من کتاب الدلالة علی فوائد کتاب الرسالة املاء الشيخ الفقيه الإمام العالم العارف (؟) ؟يد الدين أبي محمد عبد المعطي بن محمود بن عبد المعطي ؟ الاسکندري
1ب: ... قال الشيخ الفقيه الإمام العارف ؟ الزاهد لسان المتکلمين وشيخ المحبّين الجامع بين علمي الظاهر والباطن والعارف بمقام ؟ والقاطن السيد الأجل العلامة سديد الدين ؟ عبد المعطي بن أبي الثناء محمود بن عبد المعطي اللخمي الإسکندري رضي الله عنه وأثابه الجنّة بمنّه آمين
...أما بعد فقد سألني جماعة من الإخوان السالکين طريق الرحمن الراغبين في کمال المعرفة والبيان لأحوال السالکين والفرق بين درجات الأبرار والمقرّبين أن أبيّن لهم ما احتوی عليه الکتاب المسمّی بالرسالة لجميع أهل الإسلام المنسوبين إلی التصوف الذي اعتنی به الإمام الأجلّ الکبير العارف أبو القاسم عبد الکريم بن هوازن القشيري رضي الله عنه ...
213 ب: تمّ استنساخ هذا المجلد الأول من کتاب الدلالة بيد الخادم أقلّ العبيد وأحوجهم إلی فضل الکريم العالي عيسی بن علي بن إبراهيم بن عمير الهلالي ... در حاشيه: يتلوه في أول الثاني إن شاء الله تعالی باب الورع
نسخه ديگر اين کتاب در مراد ملا است؛ ش 1261؛ نسخه کهنسال از جلد اول کتاب اما پايان ندارد.
نيز همانجا ش 1262 جزء دوم. دنباله همان قبلی است. در 121 الف: کمل کتاب الدلالة علی فوائد الرسالة ...نسخ في سنة ثلاث وأربعين وسبع مائة من نسخة قوبلت علی الشارح رضي الله عنه وکتب المقابل لها علی شارحها في آخرها وکان الفراغ من املاء هذا الشرح المبارک في سنة ثمان وثلاثين وستمائة ...
دو گواهی ديگر هم در اين صفحه ديده می شود.
61- فاضل احمد پاشا، ش 901: الملخص في الحکمة رازي با گواهی تملک محمود بن المظفر بن محمد التبريزي اواسط ربيع الأول 690
62- فاتح ش 2901 از اربعين في الکلام تأليف فخر رازي، کتابت 680 در "مدينة قونية في المدرسة الجلالية المعروف بقرنطای". در دنباله محصل آمده از همان کاتب در 680 در همان مدرسه در آخرمتن المحصّل از آن به عنوان "المختصر في اصول الدين" ياد کرده
63- باز نسخه ديگری از محصل فخر رازي در لاله لی ش 2152: کتابت 651 ق؛ نيز در لاله لی ش 2436 کتابت 711 ق
64- باز نسخه ديگری از المحصّل فخر رازي در عاطف افندی ش 1365 بدون اشاره به نام "الأنوار القواميه" در خطبه کتاب و آخر کتاب هم فرق می کند. نسخه بحث امامت را ندارد. کتابت 881 ق.
65- نسخه کهن ديگر از المحصّل در کتابخانه عاطف افندی ش 1366: کتابت صفر 594 ق. در حاشيه دارد: قوبل بالأصل وکان سقيماً في سلخ صفر سنة أربع وتسعين وخمسمائة
66- نسخه ديگر از المحصّل در آياصوفيا ش 2351: فرغت من نسخه بتوفيق الله وعونه يوم السبت في سلخ ذي الحجة سنة ستّ عشرة وستمائة کتبه العبد الضعيف أبو الحسين مرتضی بن المطهر بن المرتضی الحسني البطحاوي يعرف بالهمذاني
67- نسخه کهنه سال المباحث المشرقية تأليف فخر رازي در فاتح ش 3218 کتابت 692 ق.
68- باز نسخه ديگری از همان کتاب در فاضل احمد ش 897: جلد دوم مباحث است به خط مغربی از کاتبی در حلب در ربيع الآخر 615 ق. در پايان آن دو گواهی مقابله است از نيمه سده هفتم يکی از آن دو در دمشق.
69- نسخه ای از شرح الملخص. از کاتبي قزويني؟ (بايد بررسی شود که شرح ديگری نباشد)؛ نيمه دوم در فاتح، ش 3207 ؛ کتابت 718 و باز از همان کتاب در همان کتابخانه، ش 3208 در 715 ق؛ نسخه کامل. بر روی نسخه ها اشاره به نام مؤلف نيست.
70-باز در همان کتابخانه، ش 3209: کتابت در 698 ق در حماة، جلد چهارم شرح الملخص از کاتبي؟
71- همان کتابخانه، ش 3210: جلد دوم شرح دبيران کاتبي قزويني است بر ملخص فخر رازي.
72- شرح عیون الحکمة فخر رازي، کتابت 665 در کتابخانه بشير آغا، ش 101
73- فاضل احمد، ش 884 از شرح عيون الحکمة، کهنه سال
74-فاضل احمد، ش 796 : نسخه تأسيس التقديس فخر رازي، کتابت 629 ق.
75- نسخه حکيم اوغلی ش 821 از کتاب تأسيس التقديس فخر رازي: کتابت 598 ق در هرات (شايد تاريخ درست نباشد)
76- نسخه فاضل احمد پاشا، ش 793 شامل: الاشاره في علم الکلام فخر رازي، کتابت به تاريخ 588ق در مدرسه فخريه در موصل و نيز تبصره او در منطق از همان کاتب بی تاريخ
77- کتاب فصول الأشرفية في القواعد البرهانية والکشفية تأليف "الفقير إلی الله تعالی محمد التستري عفا الله عنه ووفّقه للصواب برسم خزانة المولی المعظم مالک أزمّة الأمراء الأعاظم حامي الأطراف والأماکن کهف الوری ؟؟؟؟ سليمان ؟؟؟؟"؛ مختصری در ابواب فلسفه؛ نسخه آن در آياصوفيا ش 2445
آن را به رسم "مبارز الدنيا والدين سيف الله في الاسلام والمسلمين سليمان الزمان محمد بن سليمان ..." (3 الف) نگاشته و نام کتاب را نيز در خطبه آن آورده: 3 ب: وسميتها الفصول الأشرفية في الأصول البرهانية والکشفية
در فلسفه است و متن جالبی است و نسخه به خطّ مؤلف است. 56 ب: وفرغ من تبييضه مؤلفه الفقير إلی الله تعالی محمد التستري أحسن الله شأنه وصانه عمّا شانه أواسط ذي القعدة من سنة عشر وسبعمائة بمدينة قونية. هويت مؤلف را بايد شناسايی کرد.
78- نسخه بسيار کهنه از النجاة ابن سينا؛ بخش منطقی. فاضل احمد پاشا، ش 903
79- لاله لی ش 2560 : کتاب البصائر النصيرية في علم المنطق ابن سهلان؛ کتابت 18 صفر 640 ق
80-کتاب اللباب في أصول الدين للقاضي ناصر الدين الأرموي، نسخه اسعد افندي ش 1276
بر روی آن خط فيروزآبادی صاحب قاموس ديده می شود.
رقم کاتب: 82 الف: فرغ من کتابة لباب الأربعين في أصول الدين الفقير إلی ربّه الغني أبو الحسن علي بن محمد بن الحسن الحمويني الجويني أصلح الله أحواله وأنجح آماله وأحسن منقلبه ومآبه بالنبيّ وعترته وصحبه وآله ليلة الإثنين لخمس وعشرين ليال مضين من شهر الله الحرام ذي الحجّة من سنة (؟) ثلث وثلثين وسبعمائة بدار الملک تبريز في الزاوية المنسوبة إلی المولی السعيد العلّامة قطب الدين الشيرازي (در حاشيه: من نسخة مصححة عليها خطّه) قدّس نفسه وروح رمسه والحمد لله ربّ العالمين وصلّی الله علی محمد وآله أجمعين وحسبنا الله
در حاشيه گواهی قرائت کتاب از سوی کاتب که خود اهل علم بوده ديده می شود بر عضد الدين ايجي: وقد فرغت من قرآءته (در بين السطور: سوی الوجوه المغالطية) علی حضرة مولانا العلّامة أفضل المتأخرين علّامة العلماء الراسخين أستاذ المتکلّمين المؤيد بتأييد ربّ العالمين عضد الدين (؟) عماد الإسلام والمسلمين عبد الرحمن الإيجي متّع الله الطلبة بإدامة حيوته يوم الخميس التاسع عشر من شهر الله الحرام المحرّم المحترم لسنة أربع وثلثين وسبعمائة وهذا خطّ أقلّ مستفيديه الفقير إلی الله الغني علي بن محمد الحمويي الجويني وقاه الله ممّا يفسد دينه واعتقاده وأحسن مرجعه ومعاده ورزقه متابعة الأئمة الراشدين والسلف الصالحين بمحمد وآله أجمعين
اجازه عضد الدين ايجي: 82ب: الحمد لله آلائه المتواترة ونعمائه الباطنة والظاهرة والصلاة والسلم علی محمد المبعوث بالآيات الظاهرة والمعجزات المتظاهرة وعلی آله وأصحابه وعترته الطاهرة صاحب الکتاب (در حاشيه: وهو المولی العلاّمة فرع دوحة الإمامة أسد الناظرين وأشدّ المناظرين صدر الملة والدين علي بن محمد بن أبي الحسن الحمويي أفاض الله عليه محال أنعامه) قرأ عليّ کتاب لباب الأربعين من مفتتحه إلی مختتمه قراءة کشف بها عن وجه مقاصده القناع وميّز فيه القشر من اللباب والبرهان من الإقناع وجرّ به ذيل التبريز (؟) ساجمه (؟) وبان له من نهج التقديس لاحبه (؟) فأجزت له أن يرويه عنّي مما سمعه من الفوائد الزوائد (کذا) منّي بعد رعاية ما يجب رعايته والمأمول من سجاياه أن لا يخليني (؟) عن دعاء يسمع في مظانّه وبالله العون والقوة کتبه عبد الرحمان بن أحمد الإيجي أحمد الله عواقبه في محرم سنة أربع وثلثين وسبعمائة بمدينة تبريز
1- نسخه آيا صوفيا، ش 3381 از کتاب کشف الغمة اربلي، نسخه ای بر اساس نسخه کتابت شده به وسيله محمد بن محمد بن حسن بن الطويل الحلي الصفار و با کتابت متأخرتر در تبريز به وسيله حسين بن محمد بن يحيی الزيدي الحسيني در 5 جمادی الآخر سال 892.
2- نسخه لاله لی، ش 75 از کتاب الاسئلة (القرآنية) السديدة والأجوبة المفيدة للامام المحقق عبدالوهاب بن محمد النيسابوري از سنه خمس و خمسين و؟ :شايد 555 ق
3- نسخه داماد ابراهيم، ش 391 از کتاب الکلم الفارقيّة في الحکم الحقيقيّة
يادداشت روی نسخه: من کتب علي بن محمد بن الحسن البيهقي أعانه الله علی طاعته
و نيز: قرأت هذه المجلّدة من کلام الشيخ الامام العالم العابد الزاهد سحبان البيان سلطان العلماء والحکماء أبي عبدالله محمد بن عبدالملک الفارقي رضي الله عنه بمدينة السلام دام بها بهاء الاسلام في جامع القصر الشريف أعز الله مجدها (؟) عليه بها وذلک في سنة تسع وخمسين وخمس مائة هجرية حامدا لله ومصليا علی نبيّه محمّد وآله ومسلّما
وکتب محمد بن أبي جعفر بن الحسن بن فادار بخطه في تاريخه
صح ذلک وکتب محمد بن عبدالملک الفارقي ؟ وأجزت للمذکور ؟؟ عني جميع ما سمعه مني ...؟
در برگ 140 الف در آخر نسخه: بلغنا قراءة عليه رضي الله عنه في رجب سنة تسع وخمس وخمس مائة هجرية بمدينة السلام في جامع القصر الشريف.
درباره الفارقي (د. 564 ق)؛ نک: ذيل ابن الدبيثي، مختصر ذهبي، ص 39؛ تاريخ الاسلام ذهبي، 39/210.
4- نسخه مراد ملا، ش 317 : کتاب نکت القرآن في أنواع الأحکام المنبئة عن اختلاف الأنام
تأليف الشيخ الإمام أبي أحمد محمد بن علي الفقيه الکرجي المعروف بالقصّاب رحمه الله؛
تفسيری است از آيات که در آن از فوائد هر آيه در رد بر فرق مخالف بحث کرده و خاصه در رد بر معتزليان و قدريه و جهمية و مرجئه (برای نويسنده و ديگر آثار او، درگذشته در حدود سال 360ق، نک: تذکرة الحفاظ، 3/938 تا 939؛ سير ذهبي، 15/ 389؛ هدية العارفين، 2/47).
کتابت نسخه در شعبان 593 ق. کتاب مفيدی است خاصه که نويسنده اش دانشمندی از نيمه اول سده چهارم است.
5- نسخه ای از التضرعات در ادعيه از ابن معمار صوفي شيعي، در جار الله افندي، ش 994
6- شهيد علي پاشا، ش 2822: جزء فيه الکلام علی القائلين بأنّ التلاوة هي المتلوّ والقراءة هي المقروء تصنيف الفقيه ابو الحجاج السرقسطي رحمه الله. رديه ای است اشعری در رد عقيده حنبليان و اصحاب حديث. نسخه پر از اجازات و سماعات است.
7- مجموعه ای در شهيد علی پاشا، ش 2763:
در برگ 57 الف آن: جزء فيه امتحان السني من البدعي وهي اثنان وسبعون مسئلة بالدلائل الواضحة من الکتاب والسنة املاء الشيخ أبي الفرج عبد الواحد بن محمد الشيرازي رحمة الله عليه. تا برگ 69 ب ادامه دارد. رساله جالبی است در تمايزات حنبليان با ديگر فرق و مذاهب کلامی و مذهبی و برای نشان دادن تمايزات ميان "اهل سنت " و "جماعت" با "اهل بدعت".
بعد از آن در 70 الف: مسائل الامتحان لأبي الفرج عبد الواحد بن محمد الشيرازي بغير الأدلة في أصول السنة. أملاه عليّ الشيخ الامام شيخ الاسلام علي بن أحمد بن يوسف القرشي قدس الله روحه ونور ضريحه. تا 75 ب ادامه دارد.
نويسنده دو رساله عالم معروف حنبلی است.
در اين مجموعه باز رساله ديگری هست که جلب توجه می کند؛ در برگ 152 الف: هذه مناظرة جعفر بن محمد (بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب) الصادق رضي الله عنه مع الرافضي
تصنيف الشيخ الإمام أبي القاسم عبد الرحمان بن محمد الأنصاري البخاري قدس الله روحه. رواها الفقيه أبو القاسم عبد الرحمان بن محمد بن محمد بن سعيد الأنصاري البخاري قراءة عليه بمکة حرسها الله تعالی رواية الشيخ الإمام الأجل الأوحد العالم أقضی القضاة مجد الدين أبي الفتح مسعود بن الحسين بن سهل بن علي بن بندار اليزدي بحقّ روايته عن الشيخ أبي نصر عبد الرحمان بن القاسم بن أبي الفضل بحقّ روايته عن القاضي أبي الحسن سعد بن علي بن بندار رحمه الله عن المصنّف رضي الله عنه
در 152 ب: رساله چنين آغاز می شود: بسم الله الرحمان الرحيم ربّ أعن. حدثنا الشيخ الفقيه أبو القاسم عبد الرحمان بن محمد بن محمد بن سعيد الأنصاري البخاري قراءة عليه بمکة حرسها الله تعالی في سنة خمس وثلاثين وأربع مائة قال أخبرنا أبو محمد عبد الله بن مسافر بسنجار قال نا أبو بکر خلف بن عمر بن خلف الهمذاني قال حدثنا أبو الحسن أحمد بن محمد بن اورمه (؟) قال حدثنا أبو الحسين بن علي الطنافسي قال حدثنا خلف بن محمد القطواني قال حدثني علي بن صالح قال جاء رجل من الرافضة إلی جعفر بن محمد الصادق کرم الله وجهه ...
رساله در 156 ب پايان می گيرد. از اين دست رساله ها مکرر در کتابخانه ها هست؛ رساله هايی است در رد بر شيعيان و خاصه شيعيان امامی بر زبان امامان شيعی و از همه شايعتر امام صادق که سنيان لابد به قصد قربت می ساخته اند برای به کار گيری در مباحث جدلی و مذهبی.
مجموعه کتابت يوسف بن محمد بن يوسف الهکاري در رجب سال 669 ق.
8- کتاب المختار من مختصر تاريخ بغداد، اختيار أبي علی يحيی بن عيسی بن جزلة الحکيم البغدادي رحمه الله. در رئيس الکتّاب، ش 692. نويسنده دانشمند معروفی است اما کتاب مطلب تازه ندارد.
9- کتاب المباحث والشکوک از شرف الدين المسعودي در حميديه، ش 1452.
در آغاز آن در برگ 109 ب می نويسد: " يقول الشيخ الإمام الأجلّ الکبير شرف الملة والدين رکن الإسلام والمسلمين استاذ العلماء مقتدی الفريقين حجة الحقّ محمد بن مسعود المسعودي تغمده الله بغفرانه هذه شکوک وشبهة عرضت لي في بعض المواضع من کتاب الإشارات وما أنا من حلها يائس فإن لله في أيام دهرکم نفحات فحررتها تقييداً للأوابد وأضفت إليها ما تقرر عندي وانتهی إليه بحثي في بعض المسائل وأسأل الله تعالی أن ينور البصيرة بالهداية إلی الحقّ وأن يجنبنا الباطل والضلال فلقد کان في دعائه ...."
نويسنده دانشمند و فيلسوف معروفی است و اين کتاب او را دوست و همکارم أيمن شحادة بر اساس چند نسخه در دست تصحيح و انتشار دارد (مقاله او در مجله تاريخ علم و فلسفه کمبريج درباره "از غزالی تا فخر رازي" ديده شود)؛ رساله ای است در شکوک و اعتراضاتی چند بر اشارات شيخ الرئيس و نيازمند بررسی و دقت در مباحث آن. در تهران هم عکس نسخه ديگر و کهنه ای از اين کتاب که در شيراز هست را اخيرا به صورت چاپ عکسی منتشر کرده اند. فخر رازي رساله ای بسيار با اهميت و ارزشمند در محاکمات و نقد و جواب آن دارد که خواجه در شرح الاشارات (2/71، 303) از آن نام برده و از اين يکی هم دو نسخه ای هر دو ناقص تاکنون شناسايی شده که يکی از آنها که کاملتر است و کهنه سال در کتابخانه مجلس نگهداری می شود. دوست دانشمند آقای رحيمی ريسه به تازگی به من ابراز داشتند که قصد انتشار اين رساله ارزشمند فخر رازي را دارند. در مک گيل هم دانشجويی روی آن کار می کند (برای کتاب مسعودي، نيز نک: حدوث العالم غيلاني، ص 111؛ برای رساله ای فارسی و فلسفی از او که تاکنون متشر نشده و نا شناخته مانده، نک: فهرست کتابخانه آية الله گلپايگانی، 3/127 تا 128؛ نيز نک: آنچه من در مقدمه مفصل تصحيح جديد کتاب حدوث العالم غيلاني درباره مسعودي و مناسباتش با فخر رازي نوشته ام).
در همين مجموعه رساله کوتاهی است به فارسی در مسائل احکام نجومی و گويا متخذ از يکی از کتابهای ابن فندق بيهقي و نه چيزی مستقل؛ با اين عنوان: فوائد ذخائر الحکمة تصنيف الإمام أبي الحسن بن أبي القاسم البيهقي الملقب بفريد خراسان. احتمال اينکه رساله برگرفته از کتابی ديگر از بيهقي باشد را آقای رحيمی ريسه به حقير تذکر دادند.
10- نسخه کهنسال از الملل والنحل شهرستانی، در شهيد علي پاشا، ش 1731
در پايان آن چنين آمده است: " .... هذا ما وجدته من مقالات أهل العالم ونقلته علی ما وجدته فمن صادف فيه خللاً في النقل وأصلحه أصلح الله حاله وسدّد أقواله وأفعاله. وقع الفراغ منه علی يد العبد الفقير إلی رحمة الله تعالی محمد بن عبد البر الاسفند کليمي (؟) الکريمي الجيلي في اليوم التاسع من جمادي الأولی سنة ستّ وتسعين وخمس مائة بالمدرسة النظامية عمرها الله تعالی وحسبنا الله ونعم الوکيل وصلوته علی سيدنا محمد النبيّ وآله الطاهرين وسلّم تسليماً. رحم الله من نظر فيه ودعا لکاتبه بالمغفرة ولوالديه.
11- قرا چلبی زاده، ش 220: کتاب فيه شرح أسماء الله الحسنی تصنيف الإمام العالم الزاهد أبي محمد عبد السلام بن عبد الغالب وشيخه الشيخ الفاضل أبو يوسف الدهاني وشيخه الشيخ الفاضل أبو مدين شيخ مشايخ المغرب وشيخه الشيخ الفاضل أبو واغر والشيخ الفاضل أبو الحسن بن حرازم وشيخه الشيخ الفاضل أبو بکر بن العربي وشيخه الشيخ الفاضل أبو حامد الغزالي وشيخه الشيخ الفاضل أبو المعالي وشيخه أبو محمد عبد الله بن يوسف الجويني وشيخه أبو طالب المکي وشيخه أبو القاسم الجنيد وشيخه سري السقطي وشيخه معروف الکرخي وشيخه أبو سليمان داود الطائي وشيخه حبيب العجمي وشيخه الحسن بن أبي الحسن البصري وشيخه أمير المؤمنين علي بن أبي طالب کرّم الله وجهه ورضي الله تعالی عنهم.
اين سند ارزشمندی است در رابطه با نسب تصوف غزالی از يک سو و ابو مدين که به غزالي می رسد.
12- نسخه ای از مشکل الحديث ابن فورک با تاريخ دوشنبه 8 رمضان 690 ق در بايزيد، ش 1085. اين نسخه در چاپ جديد اين کتاب که به وسيله دانيل ژيماره فراهم شده مورد استفاده قرار نگرفته است. او البته نسخه لايپزيک با تاريخ 459 ق را مورد استفاده قرار داده است. با اين حساب هنوز جای کار روی اين کتاب ارزشمند ابن فورک هست.
13- تفسير القرآن ابن فورک، تنها جلد سوم آن. در فيض الله، ش 50. از سوره مؤمنون آغاز می شود. نسخه کهنه و مشرقی است ( ونه از نسخه های اشعريان مغرب). با خطی متأخر به ابن فورک نسبت داده شده. اين کتاب اخيرا به چاپ رسيده و بايد دقت در آن کرد که آيا حقيقتا از ابن فورک است يا خير. به هر حال در منابع کهن همواره مطالبی از تفسير ابن فورک نقل شده است.
14- سؤالات أهل الري عن الکلام في القرآن العزيز از ابو بکر باقلاني که يک بار هم سالها پيش به چاپ رسيده است؛ نسخه لا له لي، ش 3681/7، از برگ 50 الف تا 55ب، کتابت 872 ق: "کتاب سؤالات أهل الري عن الکلام في القرآن العزيز املاء القاضي الجليل تقي الدين أبابکر بن الطيب تغمده الله تعالی برحمته وأسکنه فسيح جنته بمنه وکرمه وعفوه . در 50 ب: بسم الله الرحمن الرحيم وبه ثقتي. سؤالات أهل الري عن الکلام في القرآن العزيز املاء القاضي الجليل أبي بکر بن الطيب أدام الله علوه ... قال أدام الله علوه: وسألتم أحسن الله توفيکم ومنّ بمعرفتکم وارشادکم إلی صواب القول فيما اختلف فيه فقلتم خبرنا عن کلام الله عزوجلّ هل هو من صفات ذاته أم من صفات أفعاله وهل هو موجود بذاته أم بغيره وهل هو من جنس کلام المخلوقين وأصوات المحدثين أم مخالف له ولسائر أجناس الحوادث وهل هو مدرک بالأسماع ومسموع في نفسه أم لا وهل هو في نفسه حروف أم لا وهل يصحّ أن يتکلم به غيره تعالی کما أنه هو المتکلم به أم لا وهل هو نفس قرائتنا له حکاية أم لا وهل يجوز أن يقال إنا نلفظ بالقرآن أم لا؛ فالجواب ...
بنابراين اين رساله مهم و ارزشمند باقلاني در رابطه با موضوع مورد اختلاف ميان اشعريان و اصحاب حديث و معتزليان است و از نخستين رساله های مستقل در اين موضوع يعنی موضوع کلام نفسی. در اين رساله و آن طور که در مقدمه آن ديده شد، به اصناف مختلف پرسشها در رابطه با ماهيت قرآن که هر کدام ناظر به اختلافات اشاعره با معتزليان و يا اصحاب حديث و ديگر مذاهب کلامی است پرداخته شده است. شايسته است اين رساله از نو منتشر شود.
15-در برخی تحقيقات و گويا آن طور که به خاطر دارم در کتاب سزگين از الأسئلة والأجوبة از علي بن سعيد الرستغفني ياد شده که به دليل اهميت آن نسخه را مورد بررسی قرار دادم اما از او نيست و انتساب غلط است ؛ نسخه مراد ملا، ش 1829.
16- مجموعه ای در اياصوفيا، ش 2420 مشتمل بر مختصری گويا از متن اشارات بوعلي و شرح آن و شايد از ابن اللبودي. به هر حال بعد از آن متن، خود اشارات آمده است به کتابت: "قد فرغ من تحريره أبو طاهر بن أبي نصر بن محمد بن محمود الويذکلي بمدينة السلم في شهر ربيع الآخر سنة سبع وسبعين وستمائة بحمد الله وحسن توفيقه".
17- نسخه ای کهنه سال و ارزشمند از شرح الاشارات خواجه در کوپريلی، ش 877
با تملک ا الف: "مما سعد بتملکه العبد الفقير إلی الله تعالی محمود بن علي بن محمود الحمصي ثم الرازي أخرجه الله من ظلمات الطبيعة وأدخله في أنوار العقول المطيعة ومتّعه بهذا الکتاب وأمثاله بالنبي محمد وآله حرره في شهور سنة سبع عشرة وسبعمائة هجرية مستوزعاً منه تعالی شکر نعمه والحمد لله وحده"
تعدادی نسخه با تملک محمود بن علي بن محمود الحمصي در اختيار است که آنها را تا آنجا که توانسته ام شناسايي کرده ام و انشاء الله در مقاله ای که درباره اين خاندان نوشته ام اين اطلاعات را هم منتشرخواهم کرد.
نقل قولهای متعدد از خط قطب شيرازي و ديگران در حاشيه ديده می شود.
در برگ 207 الف در پايان کتاب حاشيه ای است که اشاره دارد به تاريخ تولد و مرگ خواجه و اينکه قبر او در کاظميه است "مجاور سرداب تجاه خزانة الکتب الآن".
در همين برگ دارد: "فرغ المصنف قدس سره من تصنيفه في اواسط صفر سنة أربع وأربعين وستمائة حامداً ومصلياً وداعياً ومستغفراً هذا صورة ما وجد بخطه في أواخر الکتاب"
در اينجا نقل می کند از نسخه شرح الاشارات به خط قطب الدين شيرازي که آن را با نسخه مؤلف مقابله کرده بوده که نويسنده در پايان گفته بوده: "فرغت من تسويده في أواسط صفر سنة أربع وأربعين وستمائة حامداً ومصلياً وداعياً ومستغفراً".
در برگ 207 ب: صورت اجازه ای است برای قرائت کتاب برای عبد الله بن محمد بن (؟) البخاري و از قطب شيرازي با تاريخ اوائل ربيع الأول شهور سنة سبعمائة
در برگ آغازين همچنين اشاره دارد به مجموعه ای به خط قطب شيرازي که در آن شرح الاشارات هم بوده.
18- نسخه شرح الاشارات موسوم به بشارات الاشارات؛ تأليف شده برای "الصاحب الأعظم عبدالرحمان" و در مقدمه اشاره می کند به خللهای شروح اشارات و نيز تذکر به اينکه در اين شرح مخالفات با شريعت را متذکر می شود؛ نسخه شماره 879 در کوپريلی. در 165 برگ. در اين نسخه نام مؤلف ذکر نشده است. از اين کتاب نسخه های ديگری در ايران؛ دانشکده الاهيات و سپهسالار موجود است. بشارات تأليف شمس الدين سمرقندي است نويسنده کتاب معروف الصحائف در علم کلام و شرح آن المعارف. اشارات شروح متعدد تأليف شده در دوره زمانی ميان فخر رازي تا اواخر سده هشتم دارد و من تعدادی از آنها را از نزديک در کتابخانه های مختلف ترکيه و اروپا ديده ام که هنوز کاری درست درباره آنها انجام نشده است. دوست دانشمند آقای رضا پورجوادی در اين زمينه کاری در دست تأليف دارد.
19- ش 880 کوپريلی: کتاب التنقيحات في شرح التلويحات شهرزوري به خط نويسنده
20- ش 889 کوپريلی: المنصص فی شرح الملخص کاتبی قزوینی از 671 ق به خط نویسنده کما ذکر. از کاتبي قزويني نسخه هايی به خط خودش موجود است.
21- ش 898 کوپريلی: کتاب المحاکمات بين کلامي الفاضلين الامام الرازي ونصير الدين طوسي تأليف بدر الدين تستري.
در مقدمه: "وبعد يقول مولانا المعظم الحبر الهمام المفخم استاذ العلماء المتبحرين شيخ الحکماء المتبصرين علامة العصر أعجوبة العصر کاشف علوم الأولين والآخرين بدر الحقّ والدين محمد بن أسعد بن محمد اليماني ثم التستري".
از او دو کتاب ديگری هم در فهرست کوپريلی ياد شده است. درباره او هيچ پژوهشی صورت نگرفته، در حالی که نسخه های آثار متعددش در کتابخانه های مختلف موجود است.
22- نسخه ش 371 کوپريلی، فاضل احمد پاشا
ضمن مجموعه ای در حديث: الأحاديث الثمانية الأسانيد المنتقاة من سماعات الشيخ الجليل مسند الوقت نجيب الدين أبي الفرج عبد المنعم بن علي بن نصر بن منصور الحراني خرجها له السيد الإمام عز الدين أبو القاسم أحمد بن محمد بن عبد الرحمن بن علي الحسيني رضي الله عنهما آمين
رواية الشيخ الإمام صدر الدين أبي الفتح محمد بن محمد بن ابراهيم الميدومي عنه
برگ 105 تا 202؛ فهرست 1/ 229
23- نسخه های کفاية التفسير که اين تفسير کهنسال متعدد نسخه دارد؛ از جمله جزء آخر / دوم آن در کوپريلی، فاضل احمد پاشا، ش 146:
در برگ آخر آن آمده: آخر کتاب کفاية التفسير من تصنيف الأستاذ الإمام الزاهد العالم المفسّر أبي عبد الرحمن اسماعيل بن أحمد الضرير النيسابوري رضي الله عنه ... نسخه کتابت 712 ق. جزء اول آن در همان کتابخانه ش 145 . اين نسخه کتابت 748 ق است. در پايان اجازه ای نقل شده است به تاريخ 568 ق. وجوه القرآن او در مشهد سالها پيش چاپ شد. از کفاية التفسير او در آستان قدس نسخه کهنه موجود است. بايد همتی کرد و اين تفسير کهن را به چاپ رساند.
24- مجموعه زيدی کهنسال:
شهيد علي پاشا ش 1580
الجزء الثاني من کتاب التناهي والتحديد فيه مسائل المحال مما ألفه الإمام المهدي لدين الله الحسين بن القسم رضي الله عنه
7 الف کتاب التوکل مما ألفه الإمام المهدي لدين الله الحسين بن القسم رضي الله عنه
32 الف تم الکتاب وهو الکتاب الثاني من کتب المعجز
يتلوه کتاب الطبائع
کتاب الطبائع من کلام المهدي لدين الله الحسين بن القسم صلوات الله عليه مما سأل عنه رزين بن أحمد الهمداني
39ب: تم الکتاب وهو الثالث من کتب المعجز و...
40 يتلوه کتاب شواهد الصنع والأدلة علی وحدانية الله وربوبيته مما ألفه ...
58ب: تم الکتاب ..وهو الرابع من کتب المعجز .... يتلوه کتاب الرد علی الملحدين وغيرهم من فرق الضالين من کلام المهدي ...
در آن رد بر اماميه هم دارد
83 ب: تم الکتاب ...
84 الف: الجزء الأول من کتاب التوحيد والتناهي والتحديد وحسبنا الله وکفا
نسخه پايان دارد اما تاريخ کتابت ندارد و کهنه است.
نسخه هايی که از اين کتاب در يمن موجود است متأخرترند. اين مجموعه در سالهای اخير بدون استفاده از اين نسخه کهنسال به چاپ رسيده است. نويسنده الحسين بن القاسم العياني، المهدي لدين الله امام زيدی سده پنجم قمری است که او را پيشوای حسينيه می شناسيم.
25- نسخه فاتح ش 4493 از برگ 56 به بعد: مسند أبي حنيفة از ابو محمد عبد الله بن محمد بن يعقوب الحارثي نسخه کتابت في آخر يوم من سنة أربع وستمائة بدمشق حماها الله تعالی
چندين نسخه کهنه و غير کهنه ديگر در کتابخانه های ترکيه هست؛ نک: فهرست 2/ 652. از نويسنده اين کتاب (د. 340 ق) من در مجله کتاب ماه دين سالها پيش کتاب ديگرش را در مناقب ابو حنيفه و بر اساس نسخه کهنسال و منحصر به فرد تاشکند معرفی کرده ام. شگفتا که با وجود اهميت بسيار اين دو کتاب در رابطه با شناخت مسانيد و يا احوال و مناقب ابو حنيفه هنوز به چاپ نرسيده اند؛ گرچه مطالب اين دو کتاب عموماً در مسانيد و يا مناقب ابو حنيفه بعدی نقل شده اند.
26- مجموعة في الحکمة والمنطق وغيره در آياصوفيا، ش 4862
27- بايزيد ش 1085 شامل تأويل الآحاديث ابن فورک است نسخه ای با تاريخ رمضان 690 ق.
بعد از آن کتاب الناسخ والمنسوخ في الأحاديث صنفه الإمام الأجل الفاضل العلامة بدر الدين فخر الإسلام والمسلمين إمام المذهبين مفتي الفريقين منشي النظر سلطان الأفاضل ملک الکلام أعجوبة الزمان کاشف المعظلات أبو حامد أحمد بن محمد بن المظفر بن المختار الرازي أدام الله علوه وکبت أعدائه از برگ 164 الف به بعد با همان خط. اين دانشمندی است معروف با آثاری که بعضاً به چاپ هم رسيده
28- نسخه شماره 375 حکيم اوغلی علی پاشا
الجزء الثالث من عمدة المسترشدين في أصول الدين أملاه الفقيه الإمام الحبر الأوحد الألمعي الصدر تاج الکلام شيخ الاسلام جمال الأنام حسام الدين لسان المتکلمين أبو عبد الله حميد بن أحمد بن محمد المحلي حاط الله به رکانة (؟) الدين وحما بجميل سعيه الاسلام والمسلمين والحمد لله ربّ العالمين وصلواته علی رسوله محمد المصطفی وآله الکرام الطاهرين
از باب الکلام في النبوات آغاز می شود... تا باب الکلام في التکفير والتفسيق که البته پايان نگرفته. نسخه پايانش افتاده. مجموعه اجزاء کتاب محلي، دانشمند برجسته زيدی را با خانم زابينه اشميتکه در دست چاپ به صورت فاکسيميله داريم.
29- نسخه محمود پاشا ش 52: النصف الأول از الوسيط واحدي کتابت 606 ق
30- نسخه مراد ملا ش 679 : الجزء الأول من کتاب التحقيق والبيان في شرح البرهان تأليف الشيخ الإمام أبي الحسن علي بن اسماعيل الصنهاجي المالکي عرف بالابياري
در پايان جزء اول از او به الصنهاجي التلکاتي (التلکاني) ؟ نام برده. کتابت نسخه در اول شهر شعبان 614 ق است که در آن زمان نويسنده زنده بوده. شرحی است بر کتاب مهم البرهان در اصول فقه جويني.
31- نسخه در شهيد علی پاشا ش 1724
کتاب فيه المسالک السديدة والمعاني الوحيدة في شرح کلام الأستاذ أبي اسحاق رحمه الله في العقيدة مما عنی بجمعه وتأليفه الفقيه الامام أبي عبد الله محمد بن جعفر بن يحيی بن هارون الصنهاجي رحمة الله عليه في عام ستة وثمانين وخمسمائة بعد الهجرة في شهر شعبان ببلد قطور من الغربية بالديار المصرية جعلها الله دار اسلام
نسخه کتابت تاريخ 9 رمضان سه شنبه 736 ق
شرحی است بر عقيده معروف ابو اسحاق اسفرايني در کلام اشعري. برای اسفرايني بايد به تحقيقات و مقاله مفرده ريچارد فرانک مراجعه کرد.
32- نسخه مکارم الأخلاق (چاپ توسط دانش پژوه)، در آياصوفيا ش 2902
کتابت 672 ق.
33- فاضل احمد پاشا. کوپريلی، 852: المخترع في الرد علی أهل البدع مما عنی بجمعه وتأليفه العبد الفقير إلی رحمة ربّه الکريم محمد بن عبد الله الجزري الشافعي ... الفه برسم الخزائن السلطانية الملکة المنصورية اليوسفية
وکتب هذه النسخة برسم الخزائن السلطانية الملکية العالمية العاملية المظفرية الشمسية اليوسفية ...
هذا المصنف بخط مؤلفه ...
در يک مقدمه 3 بابی و نيز در 3 فصل بعد از آن
فصل اول در رد خلق قرآن. فصل دوم در رد بر منکرين رؤيت و سوم در اثبات خلافت ابوبکر و خلفای راشدين و يزيد و معاويه
11الف نقل از الجامع الجلي ابو اسحاق المروزي درباره فرق
114 الف وافق الفراغ من تعليقها يوم الاثنين الرابع من شهر جمادي الأول من شهور سنة تسع وأربعين وستمائة.
در آن از غزالی زياد بهره گرفته. کتابی است ارزشمند و شايسته بررسی.
34- مجرد مقالات ابن فورک . فاتح ش 2894 و نيز عاطف افندی ش 1372
35- نسخه کوپريلی، فاضل احمد پاشا، 1080 برگ 135 به بعد
مختصر المنتخب في شرح لامية العرب للإمام يحيی بن أبي طي حميد بن ظافر بن علي الحلبي الغسّاني تا 155. اصل آن در اسکوريال موجود است و آقای جلالي آن را به صورت فاکسيميله چند سال پيش به چاپ رسانده است. با وجود اين نسخه می توان تصحيحی انتقادی از کتاب به دست داد.
36- نسخه فاضل احمد پاشا در کوپريلی، ش 135
تفسير تأليف شده در 649 ق از التلخيص في تفسير القرآن العزيز از موفق الدين أبي العباس أحمد بن يوسف بن الحسن بن رافع بن سودان الکواشي
رواية الشيخ السعيد صدر الدين أبي المجامع ابراهيم بن محمد الحمويني عن المؤلف. راوي همان نويسنده کتاب فرائد السمطين است. از اين تفسير نسخه های زيادی در ترکيه هست و همچنين نسخه ای در کتابخانه مجلس در تهران.
37- الاسرار الخفية علامه در کوپريلی، فاضل احمد پاشا، ش 862 . در آغاز آن بر روی برگ آغازين آمده که المستخرج من الشفاء
کتابت 737 است و نه آنچه در کتابشناسی مرحوم فارس حسون آمده.
38-همان کتابخانه، فاضل احمد پاشا،ش 889 المنصص فی شرح الملخص کاتبی قزوینی از 671 ق به خط نویسنده ؛ کما ذکر
39- محمد عاصم بيگ در کوپريلی، ش 238
شرح خطبة الشيخ الرئيس ابن سينا لمحمد بن عبد الواحد التبريزي رحمة الله عليه
1ب: هذا وإن عبد الله الفقير إلی رحمة الله وغفرانه محمد بن عبد الواحد التبريزي يقول قد رأی بعض الأفاضل من أحبّائي والأکابر من خلّص أصدقائه وهو الإمام الأجل صفي الدين محمد بن الشيخ الإمام السعيد أوحد الدين علي بن أحمد البلخي يديم الله فضله أن أفسر الخطبة الالهية للشيخ الرئيس أبي علي بن سينا رحمه الله ... بما استفدته من شيخي ومولايي أستاذ الدنيا أفضل الوری حجة الحقّ الداعي إلی الله محمد بن عمر الرازي رضي الله عنه ..
نسخه بسيار کهنه شايد خط مؤلف
اين دانشمند، شاگرد شناخته شده فخر رازي است و از او آثار ديگری در کلام و فلسفه در اختيار است. درباره او مطالعه مستقلی شايسته است (نيز نک: مقاله مشترک من و زابينه اشميتکه درباره مکتب کلامی/ فلسفی تبريز).
40- سليمانيه ش 794
کتاب نهاية الأقدام في علم الکلام (با کمی خط خوردگی و اصلاح در نام کتاب)
ألفه الإمام المحقق أبو عبدالله محمد بن عبد الکريم الشهرستاني
در آغاز: بسم الله الرحمن الرحيم وبه القوة
قال الشيخ الإمام الأوحد ناصر الدين معين الحقّ أبو عبد الله بن عبد الکريم الشهرستاني رحمه الله
240 الف
تم الکتاب بحمد الله وحسن توفيقه وفرغ من تحريره کاتبه العبد الضعيف الراجي رحمة ربّه وغفرانه لتسع خلون من ذي الحجة سنة تسع وسبعين وخمس مائة رحم الله من دعا له ولوالديه بالمغفرة والرضوان والحمد لله أولاً وآخراً والصلوة علی نبيه محمد خير خلقه وآله الطاهرين أجمعين
قوبل وصحح والسلام
اين کتاب ارزشمند شهرستانی چند نسخه کهنه دارد و از جمله در کتابخانه مجلس.
41- رساله في بيان الفرق الضالة
قال أبو الفرج عبد الله بن محمد الشيرازي رحمة الله عليه: أهل البدع والضلال في الأصل ستّ فرق ... 242 ب تا 246 ب. در مجموعه سليمانيه ش 1033 نسخه متأخر. بايد مورد مطالعه و بررسی قرار گيرد.
42- نسخه لاله لي ش 2425
مجموعه دو کتاب از صابوني حنفي؛ دانشمند برجسته حنفی ماتريدي
المنتقی للشيخ الإمام الأجل نور الملة والدين صدر الإسلام والمسلمين أبي المحامد أحمد بن محمود بن أبي بکر الصابوني رحمة الله عليه قد انتخبه من کشف الغوامض في أحوال الأنبياء المشهور بعصمة الأنبياء للشيخ الإمام الأجل أبي الحسن محمد بن يحيی البشاغري ...
در مقدمه می نويسد که الشيخ الإمام أبو الحسين (کذا) محمد بن يحيی البشاغري می گويد غير از اين کتاب کتاب خاصی در اين موضوع، يعنی عصمت انبياء نوشته نشده. اين کتاب تا برگ 17 ب ادامه دارد و ناقص است و بعد، نسخه ناقص الاول کتاب الکفاية در علم کلام ماتريدي تأليف صابوني ديده می شود که به خوبی شناخته است.
43- نسخه ای از المحاکمات بين شرّاح الاشارات
تصنيف الإمام العالم الفاضل رئيس الحکماء والمتکلمين بدر الملة والدين محمد بن الأسعد التستري تغمده الله برحمته؛ در لاله لی ش 2551
تا آنجا که می دانم تاکنون هيچ يک از آثار بدر الدين تستري (د. 732 ق)در حکمت و منطق و اصول فقه منتشر نشده است. برخی از آنها را به تدريج در اين سلسله يادداشتها معرفی می کنيم.
44- نسخه کهنسال مجالس خطيب اسکافي که در سالهای اخير نيز منتشر شده و مجالسی است ادبی و تفسيری و بسيار ارزشمند و از نمونه های کهن اين نوع مجالس حتی پيش از مجالس شريف مرتضی؛ در کوپريلی، ش 209.
کتاب المجالس مما أملاها أبو عبد الله محمد بن عبد الله الخطيب رحمه الله تعالی
1 ب: المجالس (کذا) الأول من أمالي الشيخ أبي عبد الله محمد بن عبد الله الخطيب أطال الله بقاه يوم الثلثاء الأول من المحرم سنة سبع وثمانين وثلثمائة
20 الف يتلوه في الجزء الثاني بيت معنی وصلی الله علی خيرته من خلقه محمد النبي وآله الطاهرين وسلم تسليماً
الجزء الثاني من مجالس أبي عبد الله محمد بن عبد الله الخطيب رحمه الله
در برگ 20 ب شروع می شود
33 ب پايان جزء دوم و آغاز جزء سوم
42 الف مجلس 13 في يوم الثلثاء الواقع في شهر ربيع الأول سنة سبع وثمانين
68ب آخر الجزء الرابع والحمد لله ربّ العالمين وصلواته علی سيدنا محمد النبي وآله يتلوه في الجزء الخامس المجلس العشرون ...
82 الف آخر الجزء الخامس والحمد لله وصلواته علی سيدنا محمد وآله
يتلوه في الجزء السادس المجلس الثاني والعشرون وحسبنا الله وحده
86 الف گواهی مقابله
124 الف آخر کتاب المجالس
124ب گواهی تولد الخليل بن الحسين در 575 ق
45- نسخه فيض الله افندي، ش 2182 ؛ مجموعه ای است مشتمل بر چند کتاب:
نخست الاسرار الخفية علامه حلي. تا 103 الف. تمّ کتابته في محرم سنة أربع وأربعين وسبعمائة حامداً ومصلياً ومستغفراً.
اين اثر علامه که در واقع تلخيصی است از شفای بوعلي نزد سنيان هم تداول داشته کما اينکه نسخه حاضر نسان می دهد.
بعد از آن: کتابی از صاعد بن السعيد المرحوم محمد بن مصدق السغدي موسوم به الرسالة العلائية الوجيهية في الآثار العلوية. اين شخص جمال المله والدين صاعد بن محمد بن مصدق السغدي الكاشغري معروف به جمال الدين تركستاني است که يک الرسالة العلائية هم در علم حساب دارد موجود در موزه بريتانيا. او در 712 ق زنده بوده است. درباره او بايد پژوهش مستقلی انجام داد.
سپس از برگ 125 ب تا 160 الف کتاب الغنية في الأصول در اصول فقه حنفی: الغنية من تصنيف الإمام الأجل فخر الأئمة أبي صالح منصور بن أبي جعفر السجستاني رحمه الله. اين کتاب اصولی کهنسال به چاپ رسيده است.
46- سليمانيه ش 370
شرح معالم الأصول فخر رازي از قطب الدين المصري، شاگرد مهم و معروف فخر رازي؛ با اين عنوان: کتاب شرح معالم أصول الفقه للإمام الرباني والفرد الصمداني الإمام علی الاطلاق فخر الدين الرازي أنار الله مضجعه آمين. در اينجا کتاب به نويسنده ای خاص نسبت داده نشده اما در برگ بعدی چنين درج شده: شرح معالم الأصول الرازي لمولانا قطب الدين المصري رحمه الله تلميذ الإمام فخر الرازي
با اين همه در برگ آغاز کتاب، در خطبه شخص ديگری به جز قطب الدين مصري به عنوان نويسنده (؟) نام برده می شود:
... قال سيدنا ومولانا الشريف ؟ الأجل الامام العالم الفاضل الصدر الکامل فريد دهره ووحيد عصره السيد الحسيب النسيب شمس الدين مفتي المسلمين رئيس الأصحاب سيف النظر حجة المتکلمين کهف الفقراء والمساکين نسيب أمير المؤمنين أبو عبد الله محمد بن الحسين الحسيني تغمده برحمته ورضي عنه. قال الإمام فخر الدين: النوع الثاني من علوم هذا الکتاب في أصول الفقه وفيه أبواب...
بايد در مورد اين نسخه و اصالت نسبت آن به قطب الدين مصري کار شود.
47- راغب پاشا ش 792 شرح المحصل فخر رازي از قطب مصري که اثر بسيار ارزشمندی است و شرحی است بر يک اثر مهم فخر رازي که خود استاد قطب الدين المصري بوده است. برای بررسی تحولات کلامی و فلسفی ما بين فخر رازي تا عصر خواجه طوسي انتشار همه اين دست آثار و تأليفات شاگردان مختلف فخر رازي که بخش قابل توجهی از آنها هم در کتابخانه های ترکيه يافت می شود بسيار ضروری است.
در برگ پايانی 222: وقع الفراغ من تحريره يوم الجمعة غرة شهر ربيع الآخر سنة خمس وعشرين وستمائة في المدرسة الصلاحية بمدينة دمشق حرسها الله تعالی عن کل سوء علی يد العبد الفقير إلی رحمة الله القدير علي بن عمر بن علي القزويني رزقه الله تعالی العافية (؟)
در برگ آغازين: صاحبه وکاتبه العبد الفقير إلی رحمة ربّه القدير علي بن عمر القزويني
در برگ آغازين شرح حالی از قطب مصري به نقل از حسن المحاضرة سيوطي نقل کرده است.
بدين ترتيب نسخه به خط نجم الدين الکاتبي القزويني است.
نيز گواهی انتقال نسخه از کاتب به شخصي ديگر در همين برگ ديده می شود.
48- نور عثمانية، ش 2689 نسخه شرح الإشارات نخجواني
نسخه ای است از شرح اشارات اکمل الدين نخجوانی که متأسفانه هنوز منتشر نشده است.
برگ آخر: 175 الف: وفرغ من تسطيره بعون الله وحسن تيسيره العبد المذنب الراجي محمد بن محمد بن محمود الرازي ؟ غفر الله له ولوالديه ولجميع المسلمين ضحوة يوم السبت التاسع عشر من شهر الله الأصم رجب المبارک سنة إثني وسبعمائة حامداً ومصلياً علی نبيه المختار وأوليائه الأخيار والسلام.
بر روی نسخه آمده: شرح الاشارات لأکمل الدين
در آغاز مقدمه گفته: وبعد فهذه فوائد ونکت غريبة وأسرار دقيقة وتفاسير عميقة تجري مجري الحواشي والتعليقات علی کتاب الإشارات للشيخ الرئيس قدس الله سره کتبها الراجي إلی رحمة ربه مؤيد أکمل الدين الطبيب النخجواني
از ديگر سو نسخه همين کتاب اين بار با ادعای اينکه به خط نويسنده است در کوپريلی، 875 فاضل احمد پاشا موجود است. در برگ آخر آن چنين آمده: وقع الفراغ منه علی يد المؤلف مؤيد بن أبي بکر بن ابراهيم الطبيب النخجواني آخر جمادي الآخر سنة أحد وسبعمائة ...
اين شرح غير از شرح نجم الدين نخجواني است که ابن کمونه از آن التقاطاتی برگزيده و نسخه آن در غرويه نجف موجود بوده است. در آن نخجواني بر ابن سينا اعتراضاتی دارد و بايد مورد بررسی و مطالعه قرار گيرد. از خود متن اصلی هم نسخه داريم.
49- شرح قواعد العقائد در کتابخانه اسعد افندی ش 1238
عنوان نسخه: الرسالة العزية في شرح المقالة النصيرية
و با خط بزرگتر در برگ آغازين چنين آمده: شرح قواعد العقائد للإمام العلامة رکن الدين العلوي أدام الله فضله (؟)
صار من کتب العبد الفقير التائب (؟) ؟ محمود بن علي بن محمود الحمصي الرازي عفا الله عنه بنهار يوم الاثنين الغر (؟) من شهر رجب (؟) أربع وثلثين وسبعمائة وهو يوم خروجه من ؟؟ إقامته سلطانية العامرة والحمد لله علی نعمائه
در خطبه کتاب نويسنده کتاب را چنين اهداء کرده است: "...فرأيت أن أشرحه للجماعة المحصلين علی وجه تعظم الفائدة به وأرسمه بإسم المولی العالم العالم العادل عبد العزيز بن جعفر ...
کتابت اواخر رمضان 682 ق. کاتب: علي بن الحسين
در حاشيه: قوبلت هذا النسخة بنسخة تغلب عليها الصحة حسب الإمکان والطاقة والحمد لله وحده
در حاشيه آن: هذا خط والدي الشيخ مظفر الدين أحمد بن الساعاتي وکتب ولده محمد.
درباره اين کتاب و نويسنده آن پيشتر، از نويسنده اين سطور مقاله ای منتشر شده که همينک در کتاب بررسيهای تاريخی ديده می شود. کما اينکه می بينيم اين نسخه در تملک يکی از افراد خاندان حمصي رازي بوده که خاندان او را در مقاله ای ديگر معرفی کرده و مجموعه نسخه های به دست آمده از آنان را در آن مقاله معرفی کرده ايم. اين مقاله را در آينده نزديک منتشر خواهم کرد (برای اين خاندان، نيز نک: مقدمه زابينه اشميتکه بر شرح قواعد العقائد؛ چاپ نسخه برگردان مؤسسه پژوهشی حکمت با همکاری دانشگاه آزاد برلين).
50- نسخه داماد ابراهيم، ش 147 : لوامع البرهان وقواطع البيان في معاني القرآن
در حاشيه آن آمده که تفسير از "ابو الفضائل محمد بن حسين المعين بفتح اللام" است. از اين تفسير که از اوائل سده ششم قمری است نسخه های ديگری هم موجود است.
در همان برگ اول، گواهی تملکی آمده باز حمصي رازي: "صار لمحمود بن علي بن محمود الحمصي الرازي" گواهی تملکی "بالمبايعة الشرعية في تاسع عشر ربيع الآخر سنة اثنتين واربعين وسبعمائة والحمد لله ربّ العالمين والصلوة علی محمد وآله وصحبه الأکرمين"
و نيز گواهی های تملک ديگر از جمله از محمود بن عبد الله بن محمود الکاتي در 808 ق
تحرير نسخه: وقع الفراغ من تحرير کتاب اللوامع هذا صبيحة يوم الجمعة غرّة جمادي الأولی من شهور سنة تسع وعشرين وسبعمائة هجرية العبد يحيی بن محمد بن يحيی الحسني تجاوز الله عنه بقراباغ ارّان ...
51-عاطف افندی، ش 2421
مختصر نهاية الأمل في علم الجدل لمحمد بن الحسن بن جامع المعروف بابن المعمار
کتاب ارزشمندی است در دانش جدل فقهی و اصولی از ابن المعمار بغدادي که تاکنون به چاپ نرسيده است
1ب: قال الشيخ الامام الأوحد کمال الدين جمال الاسلام أبو عبد الله محمد بن أبي المکارم بن الحسن بن جامع المعروف بابن المعمار البغداذي أيّده (بالای آن با خط ديگر: رحمه الله)وأطال بقاه ونفع به
در 156 ب: نسخ هذه النسخة من نسخة المصنف وهو کمال الدين بن المعمار أدام الله حراسته وبلغه آماله في شهر رمضان سنة خمس وست مائة ياقوت بن عبد الله غلام علي بن محمد بن حامد الصنعاني الهمداني
والحمد لله ربّ العالمين وصلی الله علی سيدنا محمد نبيه وعترته الطاهرين وحسبنا الله ونعم الوکيل ونعم المولی ونعم النصير
در 157 الف، رساله کوتاه ديگری از همين نويسنده آمده:
بسم الله الرحمن الرحيم قال الشيخ الامام الفاضل العالم کمال الدين أبو عبد الله محمد بن مکارم بن المعمار ... اين رساله در فرق بين حقيقت و مجاز است.
در 159 الف، ترقيمه رساله آمده بدين شرح: نسخ من خط المصنف المذکور وفي التاريخ أيضاً والحمد لله ربّ العالمين وصلی الله علی سيدنا محمد نبيه وعترته الطاهرين
در 159 ب اجازه ای آمده از ابن المعمار برای کاتب نسخه بدين قرار:
"حسبي الله وحده
قرأ عليّ الشيخ الأجل العالم افتخار الدين أبو عبد الله ياقوت المضاف إلی مولاه السيد الأوحد الصدر الکبير عفيف الدين أبي الحسن علي اليمني النبذة المقدم ذکره في الحقيقة والمجاز قراءة تصحيح في مستهل شوال سنة ست وستمائة وکتب محمد بن المعمار البغدا[ذي]"
اين ياقوت و مولايش علي بن محمد بن حامد الصنعاني الهمداني با ابن بطريق حلّي نويسنده کتاب عمدة نيز ارتباط داشته و از او کتابش را روايت می کرده اند؛ به شرحی که در مقاله مشترک من و زابينه اشميتکه درباره ابن بطريق آمده و در آينده نزديک در ژورنال نسخه های خطی اسلامی (چاپ بريل) منتشر خواهد شد.
52- جلد دوم نهاية الوصول الی علم الاصول صفي الدين هندي، در جارالله افندی ش 566
کتاب در رمضان 704 پايان گرفته. ترقيمه کاتب: وکتب يوم الثلثاء أول جمادي الاول سنة تسع وسبعمائة في يد أضعف عباد الله تعالی حسن بن محمد بن الحسن الاسترابادي حامداً ومصلياً لله تعالی
اين کتاب که از متکلم و اصولی معروف اشعری مسلک سده هفتم قمری است به چاپ رسيده است.
53- ش 566 مکرر همان کتابخانه
کتابی در اصول الفقه از علاء الدين ابو جعفر محمد بن عبد الحميد السمرقندي (د. 552 ق)، از دانشمندان و متکلمان و اصوليان برجسته حنفی مذهب.
آغاز: فاني کنت جمعت طريقة الخلاف ...
همان بذل النظر مؤلف است که به چاپ رسيده و در آن از شيوه و الفاظ ابو الحسين بصري و کتاب المعتمد او بسيار بهره برده است.
در برگ اول نسخه بالای صفحه نقلی از ملاحمي هم ديده می شود که بسيار قابل توجه است.
ترقيمه کاتب: "کاتبه وصاحبه أبو يوسف يعقوب بن الحسين (؟) بن علي الرازي" که به احتمال زياد خود اهل علم و دانش بوده چرا که برای خودش کتاب را کتابت کرده بوده است.
54- کتاب في الأجوبة عن اشکالات الإمام الرازي في القانون في الطبّ
بر روی برگ اول اين عنوان با خط متأخر آمده اما زير آن با خط کهنه ای نوشته شده: حلّ شکوک القانون تأليف مولانا ملک...؟ متأسفانه عبارت پاک شده است
در آغاز: قال العبد الضعيف الراجي عفو الله وغفرانه يوم الميعاد أحمد بن أبي بکر بن محمد النخجواني وفقه الله لمرضاته .... ولما کان شرح کتاب القانون من مؤلفات المولی الإمام الحبر الهمام أفضل المتأخرين قدوة المحققين / 2 الف فخر الدين الرازي طيب الله ثراه وجعل الجنّة مثواه متضمّناً للقواعد الکثيرة والمباحث الشريفة الخطيرة مشتملاً علی الإشکالات الغريبة والمؤاخذات العجيبة وأهل الزمان يکثرون ذلک الشکوک الموردة فيه لدی الفضلاء ويمتحنون بها مراتب الأذکياء دعاني ذلک إلی التروي في کيفية ايرادها والتصدّي لعجم أعوادها وفقني الله لحلّ معظمها وکشف مبهمها ....
کتاب اهداء شده به "اسکندر الزمان سيف الله المسلول علاء الدنيا والدين غياث الإسلام والمسلمين أبو الفتح کيقباذ بن کيخسرو بن قلج أرسلان ناصر أمير المؤمنين ....
در 114 الف نسخه کتاب پايان گرفته اما اشاره ای به کاتب نيست. آيا نسخه به خط مؤلف است؟
به هر حال کتاب تأليف نجم الدين نخجواني است همان شارح و منتقد اشارات بو علي که پيشتر معرفی کرده ايم.
55- آيا صوفيا ش 4862: مجموعه في الحکمة والمنطق وغيره. شامل بسياری از رسالات خواجه و کاتبي و قطب الدين شيرازي و ابهري و نيز از ابن کمونه. در آن، تلخيص شرح اشارات نجم الدين نخجواني آمده؛ همانی که نسخه آن در غرويه هم هست و تأليف ابن کمونه است. در نسخه حاضر اشارتی به نام ابن کمونه نيست. در برگ 159 ب: هذه فوائد مجتمعة وفوائد ملتقطة من شرح الإشارات للحکيم الکامل والفيلسوف الفاضل نجم الملة والدين النخجواني برّد الله مضجعه. تاريخ کتابت 726 ق(برگ 182 الف).
56- نسخه فاضل احمد ش 875 : در برگ آغازين در بالای برگ به خط کهنه نوشته شده: شرح الاشارات بخطه. در برگ بعد به خط متأخرتر دارد: شرح من طبيعيات اشارات للمؤيد النخجواني في الحکمة الفلسفية. در آغاز در برگ ا ب: نام نويسنده مؤيد بن أبي بکر بن ابراهيم الطبيب النخجواني است. در 232 الف: وهو آخر الشرح وقع الفراغ منه علی يد المؤلف مؤيد بن أبي بکر بن ابراهيم الطبيب النخجواني آخر جمادي الآخر سنة أحد وسبعمائة.
اين شرح از اکمل الدين نخجواني است و ظاهراً نسخه به خط مؤلف است. در نسخه نورعثمانية از همين کتاب، در خطبه نام نويسنده چنين آمده: مؤيد أکمل الدين الطبيب النخجواني؛ ولی گويا أکمل الدين بعداً اضافه شده.
نسخه ای هم از اين کتاب در احمد ثالث هست؛ به شماره 3264، در 333 برگ. نيز نسخه ای ديگر در همانجا، به شماره 3259، در 169 برگ؛ کتابت 644 ق در برخی فهارس به عنوان نسخه ای ديگر از اين کتاب معرفی شده اما اين دومی محتملاً از آن نخجواني ديگر است؛ يعنی نجم الدين نخجواني که منتقد اشارات و شارح و معترض بدان بوده است و پيشتر آن را معرفی کرديم. همکارم رضا پورجوادی همينک کاری ارزشمند در رابطه با شروح اشارات در دست دارد.
57- فاتح ش 3193: شرح اشاراتی مجهول المؤلف که بر روی آن نوشته: شرح الاشارات للإمام اما از فخر رازي نيست. آغاز آن: ربّ اعن علی الإتمام...
و در پايان آن: 215 الف: وهذا آخر ما أمليناه ههنا من شرح هذا الکتاب بحمد الله وحسن توفيقه تمّ هذا الکتاب علی يد// العبد الضعيف خضر بن يوسف في أوائل شهر الله المبارک رمضان سنة خمس وسبعمائة والله أعلم بالصواب وإليه المرجع والمآب.
اين نسخه چيزی نيست جز بخشی از شرح اشارات سراج الدين ارموي. نسخه کتابت 691 آن در توپکاپي موجود است.
58- فاضل احمد پاشا، ش 1604 : مجموعه ای کهن و در آن ميان شامل گفتاری از بهمنيار درباره عقول و نفوس و نيز ثمرة الحکمة ابن هيثم. کهنه سال
59- فاتح ش 5297. مجموعه حکمی و ادبی به خط حسن بن ابراهيم سلماسی؛ دانشمند شناخته شده. از آن ميان ترجمه رساله ذهبیه امام رضا (ع) از خود سلماسي
60- جار الله ش 999: نسخه کتاب الدلالة علی فوائد کتاب الرسالة؛ شرحی کهنسال بر رساله قشيري
بر برگ آغازين: الأول من کتاب الدلالة علی فوائد کتاب الرسالة املاء الشيخ الفقيه الإمام العالم العارف (؟) ؟يد الدين أبي محمد عبد المعطي بن محمود بن عبد المعطي ؟ الاسکندري
1ب: ... قال الشيخ الفقيه الإمام العارف ؟ الزاهد لسان المتکلمين وشيخ المحبّين الجامع بين علمي الظاهر والباطن والعارف بمقام ؟ والقاطن السيد الأجل العلامة سديد الدين ؟ عبد المعطي بن أبي الثناء محمود بن عبد المعطي اللخمي الإسکندري رضي الله عنه وأثابه الجنّة بمنّه آمين
...أما بعد فقد سألني جماعة من الإخوان السالکين طريق الرحمن الراغبين في کمال المعرفة والبيان لأحوال السالکين والفرق بين درجات الأبرار والمقرّبين أن أبيّن لهم ما احتوی عليه الکتاب المسمّی بالرسالة لجميع أهل الإسلام المنسوبين إلی التصوف الذي اعتنی به الإمام الأجلّ الکبير العارف أبو القاسم عبد الکريم بن هوازن القشيري رضي الله عنه ...
213 ب: تمّ استنساخ هذا المجلد الأول من کتاب الدلالة بيد الخادم أقلّ العبيد وأحوجهم إلی فضل الکريم العالي عيسی بن علي بن إبراهيم بن عمير الهلالي ... در حاشيه: يتلوه في أول الثاني إن شاء الله تعالی باب الورع
نسخه ديگر اين کتاب در مراد ملا است؛ ش 1261؛ نسخه کهنسال از جلد اول کتاب اما پايان ندارد.
نيز همانجا ش 1262 جزء دوم. دنباله همان قبلی است. در 121 الف: کمل کتاب الدلالة علی فوائد الرسالة ...نسخ في سنة ثلاث وأربعين وسبع مائة من نسخة قوبلت علی الشارح رضي الله عنه وکتب المقابل لها علی شارحها في آخرها وکان الفراغ من املاء هذا الشرح المبارک في سنة ثمان وثلاثين وستمائة ...
دو گواهی ديگر هم در اين صفحه ديده می شود.
61- فاضل احمد پاشا، ش 901: الملخص في الحکمة رازي با گواهی تملک محمود بن المظفر بن محمد التبريزي اواسط ربيع الأول 690
62- فاتح ش 2901 از اربعين في الکلام تأليف فخر رازي، کتابت 680 در "مدينة قونية في المدرسة الجلالية المعروف بقرنطای". در دنباله محصل آمده از همان کاتب در 680 در همان مدرسه در آخرمتن المحصّل از آن به عنوان "المختصر في اصول الدين" ياد کرده
63- باز نسخه ديگری از محصل فخر رازي در لاله لی ش 2152: کتابت 651 ق؛ نيز در لاله لی ش 2436 کتابت 711 ق
64- باز نسخه ديگری از المحصّل فخر رازي در عاطف افندی ش 1365 بدون اشاره به نام "الأنوار القواميه" در خطبه کتاب و آخر کتاب هم فرق می کند. نسخه بحث امامت را ندارد. کتابت 881 ق.
65- نسخه کهن ديگر از المحصّل در کتابخانه عاطف افندی ش 1366: کتابت صفر 594 ق. در حاشيه دارد: قوبل بالأصل وکان سقيماً في سلخ صفر سنة أربع وتسعين وخمسمائة
66- نسخه ديگر از المحصّل در آياصوفيا ش 2351: فرغت من نسخه بتوفيق الله وعونه يوم السبت في سلخ ذي الحجة سنة ستّ عشرة وستمائة کتبه العبد الضعيف أبو الحسين مرتضی بن المطهر بن المرتضی الحسني البطحاوي يعرف بالهمذاني
67- نسخه کهنه سال المباحث المشرقية تأليف فخر رازي در فاتح ش 3218 کتابت 692 ق.
68- باز نسخه ديگری از همان کتاب در فاضل احمد ش 897: جلد دوم مباحث است به خط مغربی از کاتبی در حلب در ربيع الآخر 615 ق. در پايان آن دو گواهی مقابله است از نيمه سده هفتم يکی از آن دو در دمشق.
69- نسخه ای از شرح الملخص. از کاتبي قزويني؟ (بايد بررسی شود که شرح ديگری نباشد)؛ نيمه دوم در فاتح، ش 3207 ؛ کتابت 718 و باز از همان کتاب در همان کتابخانه، ش 3208 در 715 ق؛ نسخه کامل. بر روی نسخه ها اشاره به نام مؤلف نيست.
70-باز در همان کتابخانه، ش 3209: کتابت در 698 ق در حماة، جلد چهارم شرح الملخص از کاتبي؟
71- همان کتابخانه، ش 3210: جلد دوم شرح دبيران کاتبي قزويني است بر ملخص فخر رازي.
72- شرح عیون الحکمة فخر رازي، کتابت 665 در کتابخانه بشير آغا، ش 101
73- فاضل احمد، ش 884 از شرح عيون الحکمة، کهنه سال
74-فاضل احمد، ش 796 : نسخه تأسيس التقديس فخر رازي، کتابت 629 ق.
75- نسخه حکيم اوغلی ش 821 از کتاب تأسيس التقديس فخر رازي: کتابت 598 ق در هرات (شايد تاريخ درست نباشد)
76- نسخه فاضل احمد پاشا، ش 793 شامل: الاشاره في علم الکلام فخر رازي، کتابت به تاريخ 588ق در مدرسه فخريه در موصل و نيز تبصره او در منطق از همان کاتب بی تاريخ
77- کتاب فصول الأشرفية في القواعد البرهانية والکشفية تأليف "الفقير إلی الله تعالی محمد التستري عفا الله عنه ووفّقه للصواب برسم خزانة المولی المعظم مالک أزمّة الأمراء الأعاظم حامي الأطراف والأماکن کهف الوری ؟؟؟؟ سليمان ؟؟؟؟"؛ مختصری در ابواب فلسفه؛ نسخه آن در آياصوفيا ش 2445
آن را به رسم "مبارز الدنيا والدين سيف الله في الاسلام والمسلمين سليمان الزمان محمد بن سليمان ..." (3 الف) نگاشته و نام کتاب را نيز در خطبه آن آورده: 3 ب: وسميتها الفصول الأشرفية في الأصول البرهانية والکشفية
در فلسفه است و متن جالبی است و نسخه به خطّ مؤلف است. 56 ب: وفرغ من تبييضه مؤلفه الفقير إلی الله تعالی محمد التستري أحسن الله شأنه وصانه عمّا شانه أواسط ذي القعدة من سنة عشر وسبعمائة بمدينة قونية. هويت مؤلف را بايد شناسايی کرد.
78- نسخه بسيار کهنه از النجاة ابن سينا؛ بخش منطقی. فاضل احمد پاشا، ش 903
79- لاله لی ش 2560 : کتاب البصائر النصيرية في علم المنطق ابن سهلان؛ کتابت 18 صفر 640 ق
80-کتاب اللباب في أصول الدين للقاضي ناصر الدين الأرموي، نسخه اسعد افندي ش 1276
بر روی آن خط فيروزآبادی صاحب قاموس ديده می شود.
رقم کاتب: 82 الف: فرغ من کتابة لباب الأربعين في أصول الدين الفقير إلی ربّه الغني أبو الحسن علي بن محمد بن الحسن الحمويني الجويني أصلح الله أحواله وأنجح آماله وأحسن منقلبه ومآبه بالنبيّ وعترته وصحبه وآله ليلة الإثنين لخمس وعشرين ليال مضين من شهر الله الحرام ذي الحجّة من سنة (؟) ثلث وثلثين وسبعمائة بدار الملک تبريز في الزاوية المنسوبة إلی المولی السعيد العلّامة قطب الدين الشيرازي (در حاشيه: من نسخة مصححة عليها خطّه) قدّس نفسه وروح رمسه والحمد لله ربّ العالمين وصلّی الله علی محمد وآله أجمعين وحسبنا الله
در حاشيه گواهی قرائت کتاب از سوی کاتب که خود اهل علم بوده ديده می شود بر عضد الدين ايجي: وقد فرغت من قرآءته (در بين السطور: سوی الوجوه المغالطية) علی حضرة مولانا العلّامة أفضل المتأخرين علّامة العلماء الراسخين أستاذ المتکلّمين المؤيد بتأييد ربّ العالمين عضد الدين (؟) عماد الإسلام والمسلمين عبد الرحمن الإيجي متّع الله الطلبة بإدامة حيوته يوم الخميس التاسع عشر من شهر الله الحرام المحرّم المحترم لسنة أربع وثلثين وسبعمائة وهذا خطّ أقلّ مستفيديه الفقير إلی الله الغني علي بن محمد الحمويي الجويني وقاه الله ممّا يفسد دينه واعتقاده وأحسن مرجعه ومعاده ورزقه متابعة الأئمة الراشدين والسلف الصالحين بمحمد وآله أجمعين
اجازه عضد الدين ايجي: 82ب: الحمد لله آلائه المتواترة ونعمائه الباطنة والظاهرة والصلاة والسلم علی محمد المبعوث بالآيات الظاهرة والمعجزات المتظاهرة وعلی آله وأصحابه وعترته الطاهرة صاحب الکتاب (در حاشيه: وهو المولی العلاّمة فرع دوحة الإمامة أسد الناظرين وأشدّ المناظرين صدر الملة والدين علي بن محمد بن أبي الحسن الحمويي أفاض الله عليه محال أنعامه) قرأ عليّ کتاب لباب الأربعين من مفتتحه إلی مختتمه قراءة کشف بها عن وجه مقاصده القناع وميّز فيه القشر من اللباب والبرهان من الإقناع وجرّ به ذيل التبريز (؟) ساجمه (؟) وبان له من نهج التقديس لاحبه (؟) فأجزت له أن يرويه عنّي مما سمعه من الفوائد الزوائد (کذا) منّي بعد رعاية ما يجب رعايته والمأمول من سجاياه أن لا يخليني (؟) عن دعاء يسمع في مظانّه وبالله العون والقوة کتبه عبد الرحمان بن أحمد الإيجي أحمد الله عواقبه في محرم سنة أربع وثلثين وسبعمائة بمدينة تبريز
شنبه ۱۱ خرداد ۱۳۹۲ ساعت ۱۲:۳۳
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .