آنچه از زيد بن علی (ع) اينک از متون و رسائل در دست است و در سنت های زيدی نقل می شود همگی بی استثناء نوشته های دوران های بعد است؛ عمدتا متونی از زيديان مکتب کوفه در اواخر سده دوم و يا اوائل سده سوم قمری. تعدادی هم کار دوره های بعدی در عراق يا در يمن است. در برخی از نوشته های سابق نويسنده اين سطور ريشه برخی از اين رساله ها را نشان داده ام. رساله پر برگ ايمان که در مجموع رسائل زيد بن علي منتشر شده از اين دست نوشته های منحول است. در آن آشکارا از "کفر نعمت" سخن رفته که مفهومی است که زيديان از اواخر سده دوم قمری آن را مطرح می کرده اند. در اين رساله از ولاء و براء هم بحث شده و خود اين نشان از کهنگی اين رساله دارد. به احتمال قوی رساله ايمان در اواخر سده دوم قمری در کوفه از سوی شماری از زيديان به نام زيد بن علی ساخته شد.


رساله تثبيت الإمامة که در مجموع رسائل زيد بن علي (ع) در سنت زيدی متنی شناخته است اثری است منحول که نمی تواند تأليف زيد بن علي (ع) باشد؛ با اينکه سند آغازين آن به زيد می رسد اما روشن است که سند ساختگی است. اين رساله در قالب متنی کلامی و جدلی تدوين شده. با اين همه دور نيست که تأليف يکی از زيديان اوائل سده سوم در مکتب سنتگرای کوفه باشد. بعيد است اين اثر تأليف زيديان يمن باشد. از جمله به دليل گرايش ضد رأی و قياسی متن که در آغاز آن ديده می شود. نکته جالب توجه در اين رساله اشاره به نظريه تصويب در اجتهاد است که اساسا در زمان زيد بن علي هنوز مطرح نبوده است. اينجا قبلا درباره اين رساله نوشته ام:

https://ansari.kateban.com/post/1858


از رساله هایی که در سنت های مختلف زيدی به زيد بن علي (ع) نسبت می دهند رساله تثبيت الوصية است. اين رساله هم باز مانند ديگر رسائل و کتاب هایی که به او نسبت داده شده از وی نيست و ساخته و پرداخته دورانهای بعد است. در اين رساله از اختلاف ميان اهل بيت (ع) سخن رفته که آشکارا نشان می دهد اين رساله تأليف دورانی است که ميان سادات زيديه در کوفه و حجاز اختلافات فقهی و کلامی وجود داشت؛ مانند اختلافات ميان قاسم رسي و احمد بن عيسی بن زيد. احتمالا اين رساله تأليف دوران آغازين سده سوم قمری در مکتب قديم کوفه است. در آخر رساله از بهره وری از علوم اهل کتاب انتقاد شده. دور نيست اشاره و انتقادی باشد از قاسم رسي (د. 246 ق) که می دانيم در مصر با مسيحيان آنجا ارتباط داشت و از آرای آنان بی تأثير نبود.

رساله الجواب علی المجبرة که باز به زيد بن علي (ع) نسبت داده می شود از او نيست و بايد تأليفی از زيديان دوران اعتزال باشد. در رساله آشکارا از عدل و توحيد و وعد و وعيد سخن رفته و زيد بن علي (ع) در قامت يک نويسنده معتزلی تصوير سازی شده؛ در دورانی که زيديه ناچار بوده اند گرايششان به معتزله را به پشتوانه عقايد زيد بن علي (ع) تحکيم کنند؛ در حالی که زيد ارتباطی با انديشه معتزله نداشت. جالب تر از همه خطبه و مقدمه کتاب است که به نوشته های سده چهارم و پنجم شباهت دارد.

از رساله هایی که در سنت زيدی به زيد بن علی (ع) منسوب است و به روايت فرزندش حسين يکی هم الرسالة المدنية است. در اين رساله از اختلافات در ميان اهل بيت (ع) و به طور خاص خاندان خود زيد سخن رفته؛ امری که طبعا مربوط به دوران زيد نيست و بلکه از مهمترين دلمشغولی های زيديه مکتب قديم کوفه در آغاز سده سوم بود. ديگر مضامين رساله نيز با اين دوران مناسب است و نه عصر و عقايد زيد بن علي (ع). در بسياری موارد و از جمله در ميان زيديه گاه نوشته های فرزندان و اخلاف پيشوای اصلی يک مکتب/ فرقه را به او و نه نويسندگان واقعی آن متن ها منسوب می کرده اند. احتمالا اين رساله نوشته يکی از نوادگان زيد بن علی (ع) در کوفه اوائل سده سوم قمری است که به خود زيد نسبت داده شده. قبلا گفتيم که تقريبا همه متونی که در سنت های زيدی به زيد بن علی نسبت می دهند تأليف او نيست و ساخته و پرداخته دوره های بعد است.