من قبلا هم نوشتم که اگر می خواهيد عظمت کار فردوسی را در شاهنامه بدانيد به آثار هم عصران او و از جمله ثعالبی بنگريد که چگونه با وجود آنکه در خانه با اهل و عيال و با مردم کوچه و خيابان و محله به فارسی سخن می گفت اما مانا که هيچگاه کتابی به زبان فارسی ننوشت و همه آثارش و از جمله بسياری از کتاب های بعضا تکراری اش همه به زبان عربی نگاشته شد؛ حتی آنجا که از سخنان پادشاهان قديم و يا معاصران ايرانی اش مطلبی نقل می کند همه را به زبان عربی بر می گرداند. شايد گمان می کرده با اين کار هم به زبان عربی خدمت می کند (و آن دوران عصر رقابت و منافسه ميان اهل ادب عربی و مفاخره بدان بود در ميان اهالی بلاغت و سخنوری و کاتبان و ...) و هم خدمتی است برای ماندگاری اين کلمات و انتشارش حتی در ميان غير فارسی زبانان. اما هر چه هست آدم وقتی ایرانیانی مانند ثعالبی و صاحب بن عباد و ابوبکر خوارزمی و ابن العمید و بدیع الزمان همدانی و بسياری ديگر را در آن دوران می شناسد که چطور با يکديگر مسابقه عربی دانی و عربی نويسی به راه انداخته بودند و آنگاه می بیند که فردوسی اثر جاودانه خود را نوشت و بهترين خدمت ها را به زبان ملی کشورش کرد بی اختيار ستايشگرش می شود.

باری در دربار سامانيان و آل بويه و همچنين در دستگاه های اداری و وزارتی غزنويان و سلجوقيان بی ترديد زبان اول زبان فارسی بود و ترديدی نيست که وقتی صاحب بن عباد مثلا در دربارش در ری با کارگزارانش سخن می گفته و يا نامه ای برای همقطارانش و یا اعیان و بزرگان شهرها و يا برای شاه آل بويه می نوشته و يا حکم قضاوت برای اشخاص تحریر و امضا می کرده و یا نامه ای دوستانه برای یک ایرانی دیگر در اصفهان و یا خراسان می نوشته آنها را به زبان فارسی می نگاشته. اصلا چرا بايد خلاف اين را تصور کرد؟ مگر در دستگاه اداری آل بويه همه زبان عربی می دانسته اند؟ گيرم صاحب بن عباد دلبسته ادب عربی بود و به گواهی ابو حيان توحيدی مفاخره را در این کار می دید اما آيا قابل تصور است که مثلا برای ابلاغ حکمی به شخصی برای کاری اداری قلم به دست گيرد و به زبان عربی برای او که شاید اصلا عربی نمی دانست و یا حتی اگر می دانست زبان عربی زبانی نبود که در خانه و اداره با آن صحبت می کرد مکتوبی به عربی بنويسد؟ شگفتا...

من تصور می کنم عمده آنچه از رسائل عربی از کارگزاران حکومتی در این دوره ها از وزیران و کاتبان معروف امروز دستیاب است؛ آنها که زبان اصلی شان فارسی بود و در دستگاه های اداری حکومت های ایرانی و یا دستگاه های اداری ایرانی کار می کردند همه اصلشان به فارسی نوشته شده و بعدا تحریرهای عربی آنها صرفا برای مفاخره اهل ادب تحریر و تنظیم شده و برای ما به ودیعت گذاشته شده. افسوس که پیشینیان ما در حفظ مکاتيب اداری خاصه به زبان فارسی همت لازم را نداشتند.