رساله الرد علی الروافض من أصحاب الغلوّ در سنت زيديان يمن به قاسم رسي (د. ۲۴۶ ق) نسبت داده می شود. درباره اين رساله پژوهشگرانی مانند مادلونگ و آبراهاموف تاکنون اظهار نظر کرده اند. اين رساله حاوی اطلاعات تاريخی مهم و همچنين رويکرد انتقادی سختی از سوی نويسنده نه صرفا نسبت به اماميه بلکه حتی ائمه متأخر شيعه است. از قاسم رسي يک رساله ديگر در سنت های زيدی يمن موجود است که آن هم رد بر اماميه است با عنوان الرد علی الرافضة. انتساب آن به قاسم تاکنون کمتر مورد ترديد قرار گرفته (در اين زمينه در يادداشت ديگری بحث خواهم کرد). اما درباره رساله الرد علی الروافض من أصحاب الغلوّ مادلونگ ضمن رد انتساب آن به قاسم رسي معتقد است احتمالا اين رساله به قلم يکی از شاگردان و يا حتی يکی از فرزندان قاسم است. يکی از دلائلی که بر اين امر معمولا گفته می شود اين است که در اين رساله از خود قاسم رسي در شمار اهل بيت و بزرگان زيديه ياد شده و بنابراين رساله نمی تواند از او باشد. مادلونگ در عين حال می افزايد که اين رساله بر اساس باورها و و رويکرد قاسم بعدتر تدوين شده و رساله متأثر از افکار اوست. اين را هم بگويم که اين رساله خطبه و مقدمه ندارد و بعيد نيست تکه ای از کتابی درباره امامت بوده باشد.

آنچه اينجا می افزايم اين است که اولا اصلا معلوم نيست اين رساله را يکی از سادات و از نسل قاسم رسي نوشته باشد. نوع تعابيرش در کتاب احتمالا نشان می دهد نويسنده خود از سادات و اهل بيت نيست بلکه صرفا عالمی زيدی است. اين احتمال وجود دارد که نویسنده يک عالم زيدی است که با وضعيت شيعه اماميه در عراق و يا به احتمال کمتر خراسان کاملا آشنا بوده است (به ويژه نک: ص ۵۶۱ که از وضعيت اخلاقی و رفتاری جامعه اماميه انتقاد می کند و اين گويا نشانی است که با آنها از نزديک آشنا بوده است). در رساله به مناسبتی نه چندان ضروری از يمن سخن می رود (ص ۵۵۲ تا ۵۵۳) و اين خود احتمالا نشانه ای است که نويسنده ساکن يمن بوده و بنابراين رساله ما احتمالا نمی تواند تأليف دوره ما قبل حضور الهادي الی الحق، نواده قاسم رسّي در يمن باشد که می دانيم آنجا دولت زيدی يمن را در صعده تأسيس کرد؛ بنابراين رساله با اين حساب بايد در حدود نيمه دهه ۲۸۰ نوشته شده باشد.

با این وصف اشارات ديگری در اين کتاب هست که نشان می دهد اين کتاب نمی تواند تأليف قاسم رسي و حتی فرزند او و يا به هرحال کسی باشد که بلا فاصله بعد از قاسم رسي فعال بوده است: در متن اين رساله مکرر به نحوی از امام اماميه سخن می رود که گویی او در جامعه حضوری فعال ندارد و بل حتی اشاراتی به عقيده غيبت او وجود دارد (نک: ص ۵۵۷، ۵۶۲ تا ۵۶۴). عدم انتقاد صريح از باور غيبت در اين رساله البته نشانی است بر اينکه اين کتاب در زمانی تأليف نشده که عقيده غيبت امام دوازدم شيعه اماميه برای همگان امری آشکار بود. بدين ترتيب اين رساله حتما تأليف نيمه دوم دوره غيبت صغری، يعنی چند دهه آغازين سده چهارم نيست. از ديگر سو بايد گفت اين رساله متعلق به دوره ای است که شماری از وکلا و نائبان امام غائب در دو سه دهه پايانی سده سوم قمری در شهرهای مختلف فعال بودند و يکی از وظايفشان گردآوری خمس شيعيان و تأمين و رعايت جنبه های مالی و اجتماعی جامعه شيعه اماميه بود. اين ويژگی يعنی گردآوری خمس به نام امام دقيقا چند بار در رساله ما مورد انتقاد نويسنده زيدی قرار گرفته است.


با اين وجود يک نکته ديگر در اين رساله می تواند برای تاريخگذاری متن مفيد باشد: در اين رساله با وجود اينکه از فرق مختلف امامی و از جمله از باورمندان به اسماعيل و مبارکيه سخن رفته اما يادی از قرامطه نشده و روشن است نويسنده از وجود آنها تحت اين عنوان اطلاعی ندارد. با توجه به اينکه از اواخر دهه ۲۶۰ قرمطيان در يمن فعال شدند (ابن حوشب و علی بن الفضل) شايد تصور شود اين رساله مربوط به قبل از آخر اين دهه است. اما به نظر می رسد پژواک فعاليت های پنهان اين دو تحت عنوان قرمطيان حتی در خود يمن تا اواخر دهه ۲۷۰ قمری و حتی اوائل دهه ۲۸۰ ق هم نيازمند زمان بود. بنابراین مانعی ندارد تا تصور کنيم اين رساله در حدود همين زمان نوشته شد. در حدود اواخر دهه ۲۷۰ و اوائل دهه ۲۸۰ ق در بغداد و شهرهایی که اماميه حضور داشتند وکلای امام فعال بودند و احتمالا خبر آنها به نويسنده رساله ما رسيده بود. بعد از ۲۹۰ ق بود که انديشه غيبت امام دوازدهم شهرت پيدا کرد و اگر رساله ما بعد از اين تاريخ نوشته شده بود طبعا بايد از انديشه غيبت انتقاد آشکارتری می کرد. بنابراين به عقيده ما رساله الرد علی الروافض من أهل الغلوّ تأليفی است از کمی قبل از سال ۲۸۵ ق و شايد تقريبا همزمان با ورود الهادي الی الحق به يمن. به همين دليل هم در اين رساله از الهادي الی الحق به عنوان يکی از وجوه اهل بيت نامی نرفته است.

در شرايط فعلی و با توجه به اسنادی که در اختيار داريم ممکن نيست از هويت و نام واقعی نويسنده اطلاعی حاصل کنيم.