ويلفرد مادلونگ، زيدی شناس نامدار آلمانی علاوه بر کتابی که درباره قاسم رسي، عالم زيدی و مؤسس مکتب قاسمی منتشر کرده چندين پژوهش ديگر هم به او اختصاص داده است. از جمله مقاله ای درباره ارتباط انديشه او با معتزله؛ و ديگر مقاله ای در موضوع رابطه قاسم رسّي با کلام مسيحی. در هر دو مقاله مادلونگ نظريه آبراهاموف را که او نيز چندين پژوهش درباره قاسم رسي منتشر کرده به شدت رد می کند. طبق نظر آبراهاموف و برخی ديگر پيش از او قاسم رسيّ در عقايد خود تا اندازه بسيار زيادی متأثر از معتزله بوده است. او برای اين کار انتساب همه آثار منتسب به قاسم را به او که در سنت زيدی بدو منسوب شده (به استثنای کتاب الکامل المنير) تأييد می کند. مادلونگ در مقابل انتساب شماری از اين آثار را به قاسم رسي رد می کند و معتقد است قاسم تحت تأثير معتزله نبوده و برخی عقايد عقلگرایانه، تنزيهی و نيز عدلگرایانه او و از جمله اعتقاد به اختيار آزاد انسان را نه از معتزله بلکه از برخی متکلمان مسيحی و به طور خاص ابو قرّه، متکلم معروف مسيحی ملکائی (بيزانسی) که برخی آثارش را علاوه بر يونانی به عربی می نوشت و معاصر قاسم رسي بود تأثير پذيرفته است.

مادلونگ به چند نکته برای استدلال خود توجه می دهد: 1) در سنت زيديان کوفه (و از جمله در کتاب الجامع الکافي) عقايد محافظه کارانه و سنتگرا و غير معتزلی به قاسم نسبت داده می شود. سنت زيديان قديم کوفه آشکارا غير معتزلی بود و در برخی عقايد و از جمله عقيده به جبر کاملا رويکردی ضد معتزلی داشت. 2) زيديان يمن در دوره های بعد و از جمله حميدان بن يحيی مکتب قاسم رسي را مخالف با معتزله قلم می برده اند. 3) قاسم در حجاز پرورش يافت و تا پيش از آنکه به مصر رود و آنجا چند سالی اقامت داشته باشد به نظر نمی رسد که با تعاليم معتزلی آشنایی حاصل کرده باشد. حجاز در آن زمان جای مناسبی برای آشنایی با معتزله نبود. 4) در مصر هم قاسم رسي راهی برای آشنای با تعاليم معتزله نداشت. بر عکس آنجا به خوبی می توانست با تعاليم و سنت های کلامی مسيحی آشنایی حاصل کند. شماری از کتاب های او که در دوره اقامت در مصر نوشته شده آشکارا آشنایی او را با تعاليم کلامی مسيحی نشان می دهد. 5) انديشه های عقلی، تنزيهی و ضد جبری در ميان متکلمان مسيحی آن دوره عقاید رايج بود و با مقايسه شماری از کتاب های قاسم رسي و از جمله الدليل الکبير او با آثار متکلمانی مانند عمار البصري، ابو قرّه و ابو رائطه تکريتی می توان اين شباهت ها را معاينه ديد. به ويژه تأثير انديشه ها و آثار ابو قرّه بر قاسم رسي با مقايسه آثار اين دو کاملا آشکار است. 6) تعدادی از آثار قاسم رسي که گرايش آشکار او را به اعتزال نشان می دهند با آرایی که در آثار مسلم او و به ويژه آنهایی که در مصر نوشته شده مخالفت دارد. اين آثار طبعا بايد منحول باشند. در شماری از آثار اصيل او آرایی مطرح شده که آشکارا با آرای اصلی معتزله مخالفت دارد. 7) آثار اصلی و مسلم او گرچه به نظر بدوی اعتقاداتی شبيه آرای معتزله را هم نشان می دهند اما آن آراء در واقع معتزلی نيستند بلکه به سبب تأثيرپذيری قاسم از انديشه های متکلمان مسيحی اند.

آنچه مادلونگ در اينجا بر آن استدلال می کند از جهات مختلف دچار ايراد است. نخست اجازه دهيد اين توافق را با مادلونگ اظهار کنم که بی شک شماری از آثاری که در سنت های زيدی به قاسم رسّي نسبت داده شده از او نيست. اين آثار زمانی به عقيده من به قاسم در يمن نسبت داده شد که ميان دو گروه مخترعه (بهشمی مسلک) و مطرفی (زيديان غير معتزلی که به تدريج تحت تأثير معتزله بغداد قرار گرفتند) شکاف و تقابل صورت گرفت. زيديان متمايل به بهشميه شماری آثار را به قاسم نسبت دادند که رنگ معتزلی قوی تری داشت. مطرفيه هم در مقابل آثاری را به قاسم نسبت دادند که می توانست برای عقايد مطرفيه به کار آيد. بعدا در سده های بعدی گروهی از زيديان يمن با تأثير پذيری از اين نزاع جريان سومی را رهبری کردند که مکتب امامان کهن زيدی را به عنوان "مکتب اهل بيت" در مقابل معتزله قرار می داد. آنان بعدتر از کتاب الجامع الکافي بهره بردند و حتی برخی از آنها تا آنجا پيش رفتند که سنت زيديان غير معتزلی و ضد اهل کلام قديم کوفه را احياء کردند. در اين سنت عقايد و متن هایی به قاسم نسبت داده می شد که با سنت های زيدی يمن (چه سنت کهن زيدی يمن در عصر الهادي الی الحق و اخلافش و چه با دو سنت مطرفی و مخترعی) متفاوت بود. آنچه امروز در سنت های زيدی از قاسم رسي می شناسيم ادبياتی است که از همه اين سنت های متخالف به دست ما رسيده و هر کدام چهره متفاوتی از قاسم رسي را به ما بازتاب می دهد.

بنابراين در اينکه شماری از آثار منتسب به قاسم حقيقتا از او نيست ترديدی نيست. اما تحويل گرايش های تنزيهی و عدل گرايانه قاسم رسي به منابع غير اسلامی به نحوی که مادلونگ توضيح می دهد درست نيست. آشکار است که قاسم رسي در مصر با متکلمان مسيحی و آرای آنان و حتی آرای سنت های فلسفی در ميان آنان آشنایی خوبی حاصل کرد. اما قاسم رسي پيش از مصر در سن و سالی بود که می بايست تحصيلاتش را پيشتر تکميل کرده باشد. با وجود اينکه گزارشی نداريم که او در اين فاصله به عراق و به ويژه کوفه (شهری که بعدها و بعد از بازگشت از مصر بی ترديد مدتی نامعلوم در آن سکنی داشت) سفر کرده باشد اما احتمال آن کم نيست. وانگهی در حجاز هم در ميان زيديه و سادات متمايل به زيديه شماری از اواخر سده دوم قمری بودند که با معتزله نزديکی سياسی و بل اعتقادی پيدا کرده بودند. می دانيم که در دوره قاسم در کوفه ارتباط ميان زيديه آنجا و معتزليان بغداد کم و بيش سابقه داشت.

شباهت برخی مفاهيم و اصطلاحات در آثار قاسم با کتابهای ابو قرّه تنها در حد وامگيری برخی مفاهيم است و يا در سطح سببی برای آشنایی با کلام مسيحی. اين شباهت ها به اندازه ای نيست که بتواند کليت گرايش کلامی قاسم رسي و آثارش را تفسير و تبرير کند. قاسم رسي چه در دوران قبل از اقامت در مصر و چه در دوران اقامت مصر گرچه نه حتما همیشه مستقيم می توانسته با شماری از آرای معتزله آشنایی حاصل کرده باشد. با اين وصف قاسم خود را معتزلی نمی دانست؛ درست به همان معنایی که بعدتر الهادي الی الحق که گرایشات معتزلی قوی تری داشت خود را يک معتزلی نمی پنداشت. زيديان تنها از دوران دو برادر هاروني رسما خود را معتزلی قلم می بردند. قاسم رسي گرچه در برخی موضوعات کلامی از معتزله تأثير پذيرفت اما بايد گرايش های عقل گرايانه، توحيدی و عدل گرايانه او را هر کدام به منابع مختلفی مستند کرد. عقايد تنزيهی او اساسا ريشه در وجود همين گرايش تنزيهی در ميان اهل بيت داشت. در ميان شيعيان در سده دوم گرايش به عقل گرایی مستقل از معتزله امروزه امری مسلم تلقی می شود. سهم انديشه های تنزيهی جهميه را هم که در کوفه و بغداد دوره قاسم رسي در جای خود گواهی شده بايد در نظر گرفت. گرايش ضد جبری هم در ميان طيفی از شيعيان وجود داشت. قاسم رسي از همه اين جريان ها و از جمله معتزله تأثيراتی پذيرفته است.

آقای مادلونگ در ارتباط دادن انديشه های تنزيهی و عدلی و عقلی قاسم به آثار متکلمان مسيحی دچار تکلف شده و شواهدی که ارائه می دهد مطلقا از آن حد از اعتبار برخوردار نيست تا بتواند منظومه فکری قاسم رسي را کاملا توضيح دهد. وانگهی شواهدی وجود دارد که نشان می دهد ابو قرّه خود تحت تأثير معتزليان بوده است که بحث از آن مجال و حوصله ديگری را می طلبد؛ ولله الحمد أولاً وآخرا.