کتاب تثبیت الامامه آیا از الهادی الی الحق است؟

یکی از خوانندگان این کانال متنی فرستاده از یکی از نویسندگان و فضلایی که روی زیدیه کار می کند که در آن انتساب متنی به عنوان تثبیت الامامه به الهادی الی الحق مسلم فرض شده و این خواننده محترم نظر من را خواسته است. اینجا چند سطری در این مورد می نویسم:

متنی که تحت عنوان تثبیت الامامه منسوب به الهادی الی الحق سال ها پیش همراه دو کتاب المنتخب و الفنون امام الهادی (روایت محمد بن سلیمان الکوفی) منتشر شد و بعدا هم چندین بار و از جمله یک بار به وسیله محقق محترم آقای سید محمد رضا جلالی منتشر شد بی تردید از الهادی الی الحق نیست و بعید نیست تألیفی باشد از طیبیان یمن در سده ششم قمری. هر چه هست بسیار بعید است که نویسنده از زیدیه باشد. در نسخه های خطی مجموع الهادی الی الحق این متن موجود نیست (گرچه یکی دو متن کوچک دیگر در امامت در مجموع الهادی هست که ربطی به متن تثبیت محل بحث ندارد). متأسفانه از مجموع الهادی نسخه های قدیم چندان موجود نیست. یک نسخه هست از جزء دوم آن که من آن را چند سال پیش در کتابخانه مونیخ دیدم و آن را در کاتبان معرفی کردم. آن نسخه از سده ششم و یا اوائل سده هفتم قمری است. جزء دوم مجموع امام هادی اساسا متن های امامت او را شامل نمی شود و این متن ها در جلد اول مجموع آمده است. المجموعه الفاخره که خیلی سال پیش در یمن چاپ شد و مجموعه رساله های الهادی الی الحق است دقیقا بر اساس همان مدلی تنظیم شده که نسخه مونیخ بر آن اساس است. در مجموعه فاخره خبری از متن تثبیت الامامه نیست و حتما این متن در جلد اول نسخه مونیخ هم موجود نبوده است. نسخه های دیگر و جدیدتر مجموع الهادی هم این متن را فاقدند. در چاپ جدید مجموع امام هادی هم که اوائل این قرن در یمن منتشر شد متن تثبیت نیامده است. این بدین دلیل است که در سنت های اصیل زیدی این رساله را از الهادی نمی شمرده اند. باری در سده هفتم قمری این متن نخستین بار مورد استفاده برخی از زیدیه همانند المنصور بالله حسن بن بدر الدین قرار گرفت و برخی آن را در غیر مجموعه های الهادی (که موسوم به مجموع الامام الهادی است) در نسخه های خطی دیگر نقل کردند. معلوم نیست چگونه این متن به الهادی نسبت داده شده است، گرچه می توان برای انگیزه آن حدس هایی را مطرح کرد. مطالب آن بیشتر به نویسنده ای امامی مذهب و یا اسماعیلی شباهت دارد. متن کتاب و قلم نویسنده به هیچ وجه به قلم و فکر الهادی شباهت ندارد و با دیگر آثار او در امامت و سایر آثارش به کلی متفاوت است. در آن تعابیری هست که نسبت آن را به دوران الهادی به کلی نفی می کند. مانند تعبیر سلطان من سلاطین الجور و تعبیراتی مشابه. این اثر را باید به عنوان اثری احتمالا اسماعیلی و یا امامی از سده ششم قمری بازشناخت. ولله الحمد اولا وآخرا.

جوابی به یک نقد

آنچه بالا آمد پاسخی بود به فاضل محترم آقای دکتر علی موسوی نژاد که درباره متن رساله تثبیت الامامه منسوب به امام الهادی الی الحق اظهار نظر کرده بودند. ایشان درباره زیدیه مطالعاتی دارند و کتابی هم درباره فهرست کتاب های چاپی زیدیه نوشته اند که قابل تقدیر است. با این همه بر اساس آنچه تاکنون منتشر کرده اند من توقع ندارم ایشان از مباحث عقاید زیدیه و تحولات فکری آنان و همچنین رشته نسخه شناسی و متن شناسی و تحلیل متون سر رشته داشته باشند. بنابراین اگر به ایشان پاسخ دادم صرفا به دلیل آن بود که پاسخ دوستی محترم را که نظر من را درباره مطلب ایشان خواستار شده بود داده باشم. آقای موسوی نژاد در پاسخ مطلب مفصلتری نوشته اند که به لطف همان دوست ساعتی پیش دستیاب شد و همینک برای ایضاح بیشتر ناچارم اینجا چند سطری را به یادداشت قبلی اضافه کنم.

نیاز نیست کسی عمرش را در مطالعات زیدی سپری کرده باشد تا بداند متن تثبیت الامامه که به نام الهادی الی الحق منتشر شده نمی تواند از او باشد. اگر کسی حتی اندکی در این زمینه مطالعه کرده باشد هم همین نظر را خواهد داشت. متن کتاب با اندیشه و آثار دیگر الهادی الی الحق سازگاری ندارد. من در اینجا در این زمینه استدلالی نمی کنم. الهادی الی الحق در فقهش و در آثارش نظراتش درباره امامت روشن است و مطالب این متن کوتاه با بحثی تفصیلی در این زمینه متناسب نیست. بحث در جزئیات این مطلب تفصیلی می طلبد که همینک وقت آن را ندارم و بدین دلیل فقط به یک مورد در این متن اشاره کردم و آن اینکه تعبیر سلطان من سلاطین الجور تعبیر متناسب با سده سوم نیست. تا آنجا که به خاطر دارم این نوع تعابیر به سده ششم قمری باز می گردد. شگفتا اینکه آقای موسوی نژاد گفته اند این تعبیر حتی در سده دوم هم به کار می رفته. من تنها می توانم بگویم متأسفانه چنین چیزی را سراغ ندارم.

به زید بن علی، قاسم رسی و الهادی الی الحق هر کدام متن هایی با عنوان تثبیت الامامه نسبت داده اند. نه تثبیت الامامه زید از اوست و نه تثبیت الامامه الهادی از او. درباره آنچه به قاسم هم نسبت داده شده بحث هایی هست که بعدا در نوشته ای دیگر متعرض آن خواهم شد. الهادی البته متن هایی درباره امامت داشته و از جمله متنی به نام تثبیت امامه امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع) که آن اصیل است و ربطی به تثبیت الامامه منحول ندارد. روشن است که کسانی نام این دومی را بر اساس اولی پیشنهاد کرده اند. مقایسه میان این دو متن نشان می دهد که قلم این دو کتاب یکی نیست.

آقای موسوی نژاد میان دو دسته مختلف نسخه های خطی مجموع رسائل امام هادی تفاوت نگذاشته اند: نسخه اساس چاپ المجموعه الفاخره (چاپ قدیم آن که چاپ عکسی المجموع است) به گواهی آقای الرازحی ناشر چاپ دوم همین مجموعه در سال های اخیر شامل متن تثبیت الامامه نیست و من اضافه می کنم که ترتیب آن هم بر اساس نسخه اقدم مونیخ است. تعدادی از مجموعه های رسائل امام هادی درست از همین سنت تبعیت می کنند. نوع دوم مجموع رسائل امام هادی آنهایی است که در پایان خود چند متن اضافی دارند که در اصل در مجموع امام هادی نبوده و بعدا به آن اضافه شده است. ترتیب و قرار این رساله ها بدین صورت است: کتاب الفنون، کتاب الرضاع، کتاب تثبیت الامامه (که در برخی نسخه های همین دست گفته شده که این ممکن است از زید بن علی باشد و نه از الهادی، توجه کنید)، عهد الهادی الی عماله، کتاب تأویل العرش والکرسی. در چاپ المنتخب (همراه الفنون) این سنت مجموع رسائل امام هادی مورد استفاده قرار گرفته و به همین دلیل هم می بینید که در همین چاپ اخیر تثبیت الامامه درست همراه الفنون و الرضاع منتشر شده. در این دست نسخه ها چند متن از غیر از سنت اصلی روایت مجموع الامام الهادی دیده می شوند. الفنون که اثری در فقه است در اصل تألیف محمد بن سلیمان الکوفی است که بر اساس فقه امام هادی تنظیم کرده. متن های المنتخب و همچنین الرضاع هم از قدیم در شمار سنت روایت مجموع الهادی نبوده اند. کما اینکه مهمترین اثر امام هادی یعنی الاحکام هم هیچگاه در شمار متن های سنت المجموع قرار نمی گرفته است. بنابراین در نسخه اساس چاپ المنتخب از سنتی از المجموع استفاده شده که طبق آن و از اوائل سده هفتم به بعد برخی کتاب ها را از جاهای دیگر بر می داشته و در آخر نسخه ها به مجموع اضافه می کرده اند و از آن جمله تثبیت الامامه را. به همین دلیل عرض کردم که این متن از اوائل این سده در شمار آثار الهادی قلمداد شده و ریشه اش به کتابی بر می گردد که در سده ششم احتمالا یک امامی و یا اسماعیلی طیبی نوشته است.


در هیچ یک از متون زیدی تا قبل از دوران المنصور بالله حسن بن بدر الدین در نیمه سده هفتم (یعنی بیش از سیصد سال فاصله) به این کتاب امام هادی اشاره نشده و از آن نه نامی آمده و نه نقلی شده است. حتی کسی مانند حمیدان در مجموع معروفش که از آثار متعدد مشابه نام برده از این کتاب یادی نمی کند. در آثار مطرفیه هم که بیشمار نقل قول از آثار الهادی در کتاب هایشان دیده می شود ابدا نقلی از این متن دیده نمی شود.

کافی است با منطق فقهی امام هادی در الاحکام و در کتاب القیاس او آشنا باشید تا عدم آشنایی کسی که تثبیت الامامه را به امام هادی نسبت می دهد دریابید. آقای موسوی نژاد گفته اند مگر المنصور بالله حسن بن بدر الدین با سنت هادوی آشنا نبوده که این اثر را به الهادی نسبت داده؟ پاسخ را باید این طور عرض کنم:

تحلیل تاریخی متون دانشی است مدرن و بر اساس منطقی مدرن. روشن است که کار مورخ با کار المنصور بالله حسن بن بدر الدین و انگیزه های مذهبی او و امثال او تفاوت دارد. تحلیل متون یعنی دقت در محتوای متون و بازشناسی متن ها و نسخه ها و طبقه بندی ریشه های نسخه ها و تبار آنها بر اساس شیوه تحلیل تاریخی. اینکه شما نسخه هایی را ردیف کرده اید که شامل متن تثبیت است کار قابل تقدیری است اما اندکی هم احتمال دهید این کمترین این نسخه ها را هم دیده باشد. اگر ردیف کردن نسخه ها تحقیق تاریخی بود پس همه فهرست نویسان و یا حتی مجموعه داران و صاحبان کتابخانه ها هم بزرگترین محققان تاریخ متون بودند. اگر منطق ایشان در ردیف کردن نسخه ها مقبول باشد پس باید هر ادعا و هر متنی که به صورت خطی باقی مانده را اصیل دانست. مگر از توحید مفضل کم نسخه موجود است با اینکه همه می دانیم که این اثر از امام صادق (ع) نیست؟ من از ایشان توقع ندارم که در رشته تحلیل تاریخی متون دستی داشته باشند اما گمان می کنم کمترین توقع این است که " با دقت بیشتری مطالعه کنند و بنویسند".



یکی از خوانندگان محترم کانال از من خواسته درباره این عکس توضیح بیشتری بدهم. این تصویر یکی از نسخه های کتاب تثبیت الامامه منسوب به الهادی الی الحق است. در این نسخه همینطور که می بینید به طور مشخص گفته شده که منبع اصلی این متن بر اساس یک نسخه منحصره ای بوده که مستقل از مجموع الامام الهادی بوده. یعنی در خود نسخه های اصلی مجموع الامام الهادی چنین متنی وجود نداشته و بعدا به آن بر اساس منبع متفاوتی در نسخه های متأخر اضافه شده. لازم به توضیح نیست که وقتی سخن از مجموع الامام الهادی می شود همانند مجموع هایی که به قاسم رسی و برخی دیگر از امامان متقدم زیدی نسبت داده شده مقصود مجموعه هایی است که زیدیان قدیم یمن در سده های سوم تا ششم آن را به عنوان مجموع امام ترتیب می داده اند و حجم و اندازه و محتویات آن کاملا روشن و معین بوده. این کار در اصل به احتمال بسیار زیاد توسط نسل شاگردان الهادی انجام شده بود و بعد در سنت مطرفیان یمن که تا اواخر سده ششم فعال بودند با عنوان مجامیع ائمه تداوم یافت.

نسخه E413 مجموع الامام الهادی در کتابخانه آمبروزیانا

در دنباله بحث از نسخه های مجموع الامام الهادی در اینجا باید به نسخه E413 از این مجموع یاد کنم که در کتابخانه آمبروزیانا هست و وصف دقیقش در فهرست کتابخانه آمده است. این نسخه از نسخه های خوب و نسبتا کهنسال و بسیار کامل کتاب است و در آغاز آن فهرستی از رساله های مجموع آمده و من عکسی از آن در اختیار دارم. در این نسخه هم مانند تعدادی دیگر از نسخه های مجموع امام هادی خبری از متن تثبیت الامامه منسوب به او نیست. البته آن یکی تثبیت یعنی تثبیت امامه امیر المؤمنین در این نسخه موجود است. اینجا عرض کنم که یکی از نسخه های کهنسال از مجموع المرتضی محمد بن یحیی که شاید سومین نسخه موجود از آن از حیث قدمت باشد چند متن از الهادی هم هست و در آن یک متنی به نام تثبیت الامامه به همان خط کهن دیده می شود که ارتباطی به هیچ یک از دو متن یاد شده ندارد و در برخی نسخه ها و از جمله در همین نسخه کهن کما اینکه قبلا گفتیم علاوه بر الهادی الی الحق به زید بن علی نیز منسوب شده. من قبلا در مقاله ای انتساب آن را به زید رد کرده ام. درباره انتساب آن به الهادی باید تحقیق دقیقتری صورت گیرد. متن کتاب به سده سوم شباهت دارد منتهی به نظر من کتاب در سنت کوفی زیدیه نوشته شده و بعید است از الهادی باشد (در این مورد چند نکته اضافی هم باید بگویم که آن را به یادداشتی دیگر محول می کنم). بنابراین می بینید که سه متن با عنوانی مشابه تثبیت در میان زیدیه به الهادی نسبت داده می شده. در پایین دو عکس مرتبط با این مجموعه کهنسال را قرار می دهم


نسخه کهنه سال مجموع الامام الهادی در کتابخانه مونیخ


نسخه شماره ۱۱۸۴: الجزء الثاني من مجموع الإمام الهادي إلی الحقّ. در آغاز نسخه، پايان جلد اول بر فراز برگ نخست ديده می شود. جلد دوم شامل اين کتابها و رساله هاست:
در آغاز کتاب الردّ علی الحسن بن محمد بن الحنفية والإحتجاج في الجبر واثبات الحقّ ونقض قوله ديده می شود. در ۲ جزء است. پايان در ۶۳ ب.
۶۴ الف: وله أيضاً عليه السلام کتاب الردّ علی المجبرة القدرية مما أجاب به صلوات الله عليه إبنه المرتضی لدين الله محمد بن يحيی بن الحسين بن القاسم ...
۷۶ الف: وله عليه السلام کتاب دعوة وجّه بها إلی أحمد بن يحيی بن أزيد من قبله
۸۴ ب: وله أيضاً عليه السلام کتاب الردّ علی المجبرة القدرية. الثاني
قال يحيی بن الحسين .... الحمد لله الذي لا تراه عيون الناظرين ...
۹۵ الف: وله أيضاً عليه السلام جواب مسائل الحسن بن عبد الله الطبري
۱۰۲ الف: وله أيضاً عليه السلام جواب مسائل لإبنه المرتضی عليهما السلام
۱۰۵ الف: يتلوه خبر دخوله عليه السلام اليمن ...
بسم الله الرحمن الرحيم قال أبو جعفر محمد بن سليمان الکوفي رحمه الله ...
۱۰۵ ب: در پايان نسخه گواهی تولدی ديده می شود به تاريخ نيمه جمادي الأول سنه ۶۰۸ ق. نسخه بسيار کهنه ای است. در برگ آغازين يادداشتی ديده می شود از ابراهيم بن محمد بن عبد الله بن الهادي بن ابراهيم بن علي بن المرتضی بن المفضل بن الهادي إلی الحقّ عليهم السلام
مجموعه الهادي چند باری در يمن چاپ شده اما نسخه های کهنه خارج يمن هيچگاه اساس تصحيح نبوده است.



از طبرستان تا یمن : معرفی یکی از کهنترین نسخه های خطی زیدیه ( مجموعه ای از نوشته های امامان قاسم تا احمد الناصر)

این نسخه را حدود هشت و یا نه سال قبل در کتابخانه مونیخ دیدم. تا آن زمان عکس نسخه دستیاب نبود. عکس آن را همان زمان همراه با مجموعه ای حدود چهل نسخه دیگر درخواست کردم که همینک در اختیار دارم. در کتابخانه خوشبختانه اصل نسخه را توانستم ببینم. اینجا توصیفی از آن را که همان زمان در کتابخانه نوشتم می آورم. در سال های اخیر برخی متن های این مجموعه به دلیل اینکه همینک به صورت آنلاین موجود است امکان انتشار یافت.


شماره ۱۱۸۶: نسخه ای کهنسال و بسيار ارزشمند که مشتمل بر تعدادی کتاب و رساله زيدی بسيار کهن است؛ از جمله از قاسم رسّي و احمد الناصر، فرزند الهادي إلی الحقّ و احمد بن موسی الطبري و ديگران. اين مجموعه شامل رساله های زير است:
رسالة الناصر لدين الله أحمد بن يحيی الهادي إلی الحقّ صلوات الله عليهما إلی أهل طبرستان
در آغاز آن: ... قد کنت کتبت إليکم في العام الماضي مع أبي عبد الله محمد بن ابراهيم الرازي رحمه الله کتاباً أشرح لکم فيه ... تا برگ ۱۹ الف.
در برگ ۱۹ الف: يتلوه کتاب التعزية عن الإمام (در حاشيه: المرتضی لدين الله) من الناصر لدين الله أحمد بن الهادي إلی الحقّ يحيی بن الحسين عليه وعلی آبائه السلام تا برگ ۲۴ ب.
۲۴ ب: يتلوه دعوة ورسالة إلی طبرستان الإمام (کذا: للإمام) الناصر لدين الله أحمد بن الهادي
... في المثل الأعلی والشرف الأسنی ...
۴۳ الف: يتلوه کتاب الموجز في الفقه علی مذهب القاسم بن إبراهيم صلوات الله عليه وعلی آبائه الطاهرين وسلّم
در اين برگ گواهی تملکی هست که نشان می دهد اين نسخه زمانی متعلق به کتابخانه دانشمند برجسته مطرفي مذهب زيدی يمن در سده ششم قمری، يحيی بن الحسين البحيري (اليحيري) بوده است: صار ليحيی بن الحسين بن عبد الله بن أحمد بن محمد بن يوسف البحيري (يا: اليحيري؛ بنابر نظر مادلونگ) المشمري بحقّ الشری
در کتاب الموجز، در برگ ۹۷ ب، باب السير والجهاد قرار گرفته که آغاز آن چنين است:
" باب السير والجهاد. صفة الإمام الذي يجب طاعته وتحرم معصيته أن يکون من ولد الحسن والحسين عليهما السلام عالماً بما يحتاج إليه الأمة من الحلال والحرام زاهداً في حطام الدنيا سخياً شجاعاً حليماً علی الرعيّة مشاوراً لهم بنفسه ودعا إلی الله عزّوجلّ إلی نفسه فحينئذٍ يجب علی الأمة نصرته واتباعه والمجاهدة بين يديه والإمام فموفق قادر علی الاتيان بما يزيل امامته من الکبائر وليس له أن ينفکّ منها بعد ما وجد علی أمر الله تعالی معينين فإن خالفه أصحابه وترکوه وجب عليه التنحي منهم والرفض لهم ومن بايع / ۹۸ الف إماماً عادلاً ثمّ نکث بيعته لم يقبل شهادته ولم يعطی ما يعطی غيره من الفيء وکان من الفاسقين ويجب للإمام علی الرعية أن يسمعوا قوله ويطيعوا أمره ويعادوا من عاداه ويتولّوا من تولّاه ويجب علی الإمام لهم أن يهديهم إلی الحقّ ويأمرهم بالمعروف وينهاهم عن الفسق ويساوي بينهم في القسم.
در پايان نسخه الموجز: صار ملکاً للفقيه بحبّ محمد وآله أجمع أحمد بن حسن دعدع عفی الله عنهم بالشراء الصحيح ...
۱۰۲ الف، در فراز برگ، باز اين گواهی ديده می شود: صار ليحيی بن الحسين بن عبد الله بن أحمد بن محمد بحقّ الشری
از اين برگ به بعد اين رساله آمده است: کتاب فيه مديح القرآن عن سيدنا أبي محمد القاسم بن إبراهيم عليهما السلام
در حاشيه همين برگ عنوان باز گواهی ديگری برای تملک آمده بدين ترتيب:
ملک الفقيه عبد الله بن أحمد /
ابن أبي الخير /
الخولاني /
عبد الله /
و رساله تا ۱۰۸ الف ادامه دارد. در پايين همين برگ آغاز و عنوان رساله ديگری آمده در همان موضوع با اين عنوان: يتلوه مديح القران الکبير عن القاسم بن إبراهيم عليه السلام رواية محمد بن الحسن بن القاسم رحمة الله عليه
و اين رساله هم ادامه دارد تا ۱۲۴ الف.
در برگ ۱۲۴ ب: يتلوه رسالة الإمام الناصر لدين الله أحمد بن الهادي إلی الحقّ يحيی بن الحسين إبن رسول الله صلی الله عليه وعلی آله وسلّم تسليماً إلی أهل طبرستان وهي رسالة الموادع نفع الله بها
آغاز آن در ۱۲۵ الف: الحمد لله الواحد القديم العلي العظيم الحيّ القيوم العالم ...
اين رساله در ابواب مختلفی است. باب اول در توحيد است گويا و بعد ابواب زير:
باب العدل، ۱۲۷ ب
۱۲۹ الف: باب الوعد والوعيد
۱۳۰ الف: باب الإقرار بالشهادتين
۱۳۰ ب: باب ذکر النبي
۱۳۱ ب: باب الإمامة
۱۳۴ الف: باب الجهاد
۱۳۷ الف: باب الزکاة والغنائم
۱۳۹ الف: باب الموعظة وذکر الزهد في الدنيا
۱۴۳ ب: باب تبيين الحال
۱۵۰ ب: باب المعتبة علی من رجع بعد الهجرة
۱۵۷ الف: باب المعتبة علی أهل الجبل خاصة وتنبيه وتحذير من الغفلة لأهل السهل والأولياء عامّة
۱۶۳ب: باب ذکر المکاتبة
.. وبعد أرشدکم الله وهداکم فيما أظنّ والله أعلم إلا أنّ هذا الکتاب آخر کتاب أکتبه إليکم ....
۱۶۵ الف: باب الورع

۱۷۰ ب: آخر رساله گويا افتاده است.
۱۷۱ الف: رساله مجهول العنوان تازه ای آغاز می شود. در بالای صفحه چنين آمده: خط مولانا الأخير والأجل الأوجل الناصر لدين الله المنتصر بالله الواثق به ذي الشرفين أمير بني الحسن والحسين ؟ محمد بن جعفر بن الإمام القاسم بن علي صلوات الله عليه
اين رساله تا برگ ۱۸۸ الف ادامه می يابد.
نام رساله همانطور که گفتيم معلوم نيست اما موضوع آن امامت است؛ در پاسخ به پرسش شخصی در رد بر سنيان و حشوي مذهبان. ذو الشرفين، يکی از پيشوايان حسينيه يمن در اواسط سده پنجم بوده و در نسخه ما بخشی به خط او ديده می شود و از اين لحاظ هم اهميت اين نسخه کهنسال پيدا می شود.
در برگ ۱۸۸ ب رساله ديگری می آيد؛ با اين عنوان: کتاب الناسخ والمنسوخ والمبدل والمکرر والمنشا (؟) المقرّ تأليف القاسم بن إبراهيم عليه وعلی آبائه السلام
اين رساله تا برگ ۲۰۵ ب پايان می پذيرد
بعد از آن اشعاری نقل می شود از ابو العتاهية و ديگران و از جمله اين مورد:
...وقال علي بن عمر الشريفي رحمه الله يمدح الإمام المهدي لدين الله الحسين بن القاسم بن علي صلوات الله وعلی آبائه الطاهرين ...
در برگ ۲۱۲ ب" رساله ای بدون نام از احمد بن موسی الطبري، دانشمند مهم ايرانی و زيدی يمن در عصر هادي و فرزندانش در يمن.
در پايان آن نويسنده در برگ ۲۹۷ الف می گويد که : ".. قال أبو الحسين أحمد بن موسی الطبري رحمة الله عليه جميع ما صنّفت في کتابي هذا والّفته من خطابي من أوله إلی آخره من مذهب الهادي إلی الحقّ ...:
اين رساله نسخه ای است بسيار کهنه از کتاب الأنوار يا المنير طبري که در يمن بر اساس نسخه های بسيار متأخر به چاپ رسيده، در حالی که نسخه ما نسخه ای است از نيمه اول سده پنجم و يا حتی زودتر.
رساله بعدی در اين مجموعه هم باز تأليفی است ديگر از الطبري اما تاکنون ناشناخته، بدين ترتيب:
در دنباله برگ ۲۹۷ الف: ... ثمّ أتبع أحمد بن موسی الطبري نضّر الله وجهه کلامه هذا المختصر الذي صنّفه في الفرائض. أبواب الفرائض واختصارها.
اين رساله تا برگ ۳۰۵ ادامه می يابد اما پايان آن افتاده به دليل افتادگی پايان نسخه.
نسخه کما اينکه ملاحظه می شود تاريخ کتابت ندارد، اما خط نسخه، نسخ بسيار کهنه و در بسياری مواقع، نسخ تحول يافته کوفی است (از حدود نيمه قرن پنجم و شايد در پاره ای از قسمتها از سده چهارم) و زمانی هم نسخه در اختيار يکی از عالمان مهم مطرفي مذهب يمن در سده ششم قمري بوده است. مطرفيان می دانيم که به اقوال امامان متقدم زيدي يمن اعتنای زيادی داشتند. پيش از آن هم از بخشهايی از مجموعه پيداست که نسخه زمانی در اختيار عالمان و پيشوايان زيدي حسيني يمن بوده، يعنی هواداران امام المهدي الحسين بن القاسم العياني. چنانکه ملاحظه می کنید اين مجموعه شامل تعدادی از رساله های منتشر نشده و يا نسخه های کهنه سال از قاسم رسي و الناصر احمد بن الهادي إلی الحقّ و نيز رساله های احمد بن موسی الطبري، عالم ايرانی الأصل زيدی يمن در اوائل سده چهارم قمری است.


تثبیت الامامه: اندر اهمیت تحلیل تاریخی متون و تبارشناسی نسخ خطی

هفته گذشته به مناسبتی چند یادداشت از نویسنده این سطور درباره اصالت متن کتابی موسوم به تثبیت الامامه و منسوب به بنیانگذار دولت زیدی یمن، الهادی الی الحق (د. ۲۹۸ ق) منتشر شد. فارغ از موضوع کتاب و اهمیت آن که شاید موضوعی کاملا تخصصی باشد طرح این بحث به انگیزه توجه دادن به مسئله ای مهمتر بود، موضوعی که اگر از آن غفلت شود پژوهش های ما به سطحی از تکرار مکررات و نقل ها و توهمی از تحقیق و به هاویه تقلید فرو می کاهد. اینجا در چند شماره و با عنایت به متن کتاب تثبیت الامامه خلاصه بحث های آن چند یادداشت را می آورم:

۱- کتاب تثبیت الامامه متنی است که از آن تا سیصد سال پس از درگذشت الهادی الی الحق کسی نه نامی برده و نه نقلی کرده و نه در هیچ نسخه ای خطی شاهدی از آن باقی است. این در حالی است که نوشته های اصیل او را زیدیان یمن و ایران و به ویژه مطرفیه یمن از زمان درگذشت او در آثارشان مورد استناد قرار می داده اند. از بیشتر آثار او نسخه های کهنه ای باقی است. از این اثر یادی و نامی در هیچ یک از این کتاب ها و نسخه ها نرفته است.

۲- نوشته های قاسم رسی و الهادی الی الحق و فرزندانش (همچون مجموع فقه روایت شده از زید بن علی که آن را ابوخالد واسطی فراهم کرد) را زیدیان از همان آغاز تحت عنوان المجموع گرد می آورده اند. این مجموع ها خود در گذر زمان تبدیل شد به مجموع های رسمی و البته محتوای آنها گاه مورد مناقشه میان دو گروه از زیدیان یمن یعنی مطرفیه و مخترعه بود (این موضوعی است که تفصیلش را در نوشته ای دیگر آورده ام). با این وصف اصل این مجموع ها و حتی ترتیب رساله ها در هر کدام معمولا از یک سنت معین تبعیت می کرد. گاهی البته برخی از این رساله ها را در مجموعه ها و نسخه های مستقل دیگری هم کتابت می کرده اند اما طبعا نه ذیل عنوان مجموع امام هادی و یا امام قاسم. در قرون بعدی گاهی متن های تازه ای به امامان متقدم نسبت داده می شد که در جزء متون رسمی و یا قدیم النسبه مجموع های رسمی و معمول نبود. بخشی از این متن ها را زیدیان متأخر به حسب تحولات اعتقادی و نزاع های ایدئولوژیک خود ترتیب می داده و به امامان متقدم به عنوان مراجع مسلم و مورد قبول همه نسبت می داده اند. این کار را کم و بیش همه فرقه های مذهبی کرده اند. در واقع نسبت دادن متن ها و گفتارهایی به یک مرجع مسلم و مورد قبول همه که بر سرش قبل از اختلافات بعدی اجماع نظر بوده کاری است معمول در ادبیات فرقه شناسی تا بدین وسیله یا راهی برای رفع اختلافات پسینی فراهم شود و یا در نزاع های مذهبی با این انتسابات و متن های جدید تکلیف حدود و ثغور پاک دینی روشن شود (برای تفصیلی درباره این بحث، نک: مقدمه من بر کتاب امامت و غیبت، به زبان فرانسه. چاپ بریل).

۳- کتاب تثبیت الامامه از همین متن هاست که در نسخه های اصلی و کهن و در واقع رسمی مجموع الامام الهادی از آن خبری نیست. این متن را در سده هفتم به امام هادی نسبت دادند و بعدا به برخی نسخه های مجموع الامام الهادی راه یافت. اما داستان راه یافتنش چه بود: در مورد متون اصلی و رسمی و اصیل امام هادی که در نسخه های مجموع او موجود است هیچگاه نیاز نبود که درباره ریشه انتساب و اصل نسخه رساله تذکر و توضیحی داده شود. اما در مورد آنچه بعدا به این مجموع ها اضافه می شد دو کار انجام می شد: این رساله های جدید را تحت عنوان تکمله مجموع بدان می افزوده اند (پس بنابراین گواهی می شد که این متن ها از خود مجموع نیست) و ثانیا مثلا درباره متنی مانند تثبیت الامامه گفته می شد که ریشه اش به نسخه ای خاص و نقل حسن بن بدر الدین در انوار الیقین و با تباری ویژه می رسد. بنابراین اگر در چند نسخه متأخر و برخلاف تمامی نسخ کهنسال موجود از مجموع امام هادی و یا حتی برخلاف نسخه های قدیم حاوی رسالاتی از او این متن دیده می شود، در واقع یا به عنوان تکمله مجموع از آن یاد شده و یا اشاره شده که هم ریشه با اصل مجموع امام هادی نیست.

۴- به امام هادی سه متن با عنوان تثبیت و مرتبط با امامت نسبت داده شده که یکی از آنها اصیل است و در نسخه های بسیار کهن آن موجود است. یکی از آنها را نیز هم به او نسبت داده اند و هم به امام زید بن علی. و سومی همین متنی است که به نام او چند بار چاپ شده (و از جمله توسط دانشمند آقای جلالی) که حتما منحول است. نه قلم کتاب با نوشته های اصیل الهادی الی الحق تناسبی دارد و نه نوع موضعگیری های تند آن با دیگر نوشته های او شباهتی دارد. قلم کتاب به نوشته ای از سده سوم شباهت ندارد و این موضوعی است که بر آگاهان بر تحول ادبیات و عقاید مذهبی اسلامی و از جمله زیدی پوشیده نخواهد ماند.


۵- برای تحقیق در اصالت متن های مذهبی دو کار همزمان لازم است: بررسی های زبانی و درون متنی در کانتکست تاریخی و دوم بررسی شواهد خارجی و از جمله بررسی نسخه های خطی هر اثر. ردیف کردن نسخه ها تحقیق نیست. تحقیق دقیق یعنی بررسی ریشه های نسخه های خطی. به تعبیر دیگر بررسی های تبارشناختی نسخه های خطی و با عنایت به پیش زمینه های مذهبی و تاریخی.

تثبیت الامامه تنها یک نمونه است. در گستره اندیشه و فرهنگ اسلامی برای دهها متن اساسی دیگر هم باید به همین دست تحلیل های تاریخی و تبارشناسی های نسخه شناختی و شواهد درونی و بیرونی متن متوسل شد.


نسخه های اساس چاپ دوم المجموعة الفاخرة:

1- نسخه حدود سنه 648 ق در کتابخانه جامع کبير با عنوان: كتاب المجموع من كتب الإمام الهادي إلى الحق يحيى بن الحسين بن القاسم بن إبراهيم بن إسماعيل بن إبراهيم بن الحسن بن الحسن بن علي بن أبي طالب صلوات الله عليهم أجمعين وسلامه. بر روی برگ اول عناوين متن ها چنين است:

كتاب البالغ المدرك، كتاب الأصول، جوابه لأهل صنعاء، كتاب المسترشد، باب الرد على أهل الزيغ من المشبهين، مسألة في العلم والقدرة والإرادة والمشيئة، كتاب تفسير معاني السنة، جواب مسألة النبوة والإمامة، كتاب تثبيت إمامة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب صلوات الله عليه، باب إثبات النبوة، مسالة لرجل من أهل قم، جواب مسائل الحسين بن عبد الله الطبري، مسألة أجاب بها أيضاً في الإمامة، كتاب إثبات النبوة لمحمد صلى الله عليه وآله وسلم، كتاب الجملة، كتاب المنزلة بين المنزلتين، كتاب تفسير الكرسي، كتاب الديانة، كتاب الخشية، كتاب الرد على من زعم أن القرآن قد ذهب بعضه، جواب مسائل لابنه المرتضى ومن مسائل محمد بن عبيد الله العلوي، كتاب الرد على ابن جرير، مسالة من مسائل التباعي، رواية عنه عليه السلام ورواية أخرى، موعظة له عليه السلام، كتاب القياس، جواب مسائل أبي القاسم الرازي، كتاب المناهي، ذكر خطايا الأنبياء عليهم السلام، كتاب الرد على المجبرة القدرية، كتاب العرش والكرسي، كتاب الفنون، كتاب تثبيت الإمامة، كتاب فيه معرفة الله في العدل والتوحيد وتصديق الوعد والوعيد عن الإمام المرتضى عن أبيه، كتاب الرد على الحسن بن محمد بن الحنفية، منتزع من سياسة النفس، كتاب عهده إلى عماله.
2- نسخه مورد اساس المجموعة الفاخرة (چاپ عکسی اول، مكتبة اليمن الكبرى)، نسخه ای است از اواخر سده يازدهم (1097ق)، نسخه معروف به نسخه القاضي ضياء الدين يحيى بن الحسين السحولي. ترتيب آثار در اين مجموع بر اساس آغاز نسخه:
كتاب المسترشد، كتاب الرد على أهل الزيغ، كتاب البالغ المدرك، كتاب الخشية، جواب مسالة النبوة والإمامة، تثبيت إمامة أمير المؤمنين، جواب مسألة لرجل من أهل قم، إثبات النبوة، تثبيت نبوة محمد صلى الله عليه وآله وسلم، مسألة في الذبائح، كتاب تفسير الكرسي، كتاب العرش والكرسي، جواب أهل صنعاء، كتاب أصول الدين، ذكر خطايا الأنبياء صلوات الله عليهم، كتاب الجملة، كتاب المنزلة بين المنزلتين، كتاب القياس، جواب مسائل الرازي، كتاب الديانة، كتاب معاني السنة، كتاب العدل والتوحيد، الرد على من قال إن القرآن قد ذهب بعضه، الرد على ابن جرير، جواب مسألة من مسائل التباعي، كتاب النهي، مسألة في العلم والقدرة والإرادة والمشيئة، جواب مسألة في أكل لحوم الخيل والبغال والحمير، كتاب الرد على الحسن بن محمد بن الحنفية، كتاب الرد على المجبرة القدرية الأول، كتاب الرد على المجبرة الثاني، كتاب دعوة إلى أحمد بن يحيى بن زيد، مسائل الحسين بن عبد الله الطبري، جواب مسائل لابنه المرتضى ومن مسائل علي بن محمد العلوي، ومن مسائل محمد بن عبيد الله، خبر دخوله اليمن.

3 - نسخه سال 1372 ق با عنوان: مجموع من كتب الإمام الهادي إلى الحق يحيى بن الحسين. مجموع رسائل بدين ترتيب است:
كتاب البالغ المدرك، كتاب الديانة، كتاب الخشية، كتاب المسترشد، باب الرد على أهل الزيغ، مسألة في العلم والقدرة والإرادة والمشيئة، كتاب تفسير معاني السنة، جواب مسألة النبوة والإمامة، تثبيت إمامة أمير المؤمنين، باب إثبات النبوة، مسألة في الإمامة، جواب مسألة لرجل من أهل قم، جواب مسائل الطبري، الدليل على نبوة النبي صلى الله عليه وآله وسلم، كتاب الجملة، مسألة في الذبائح، كتاب المنزلة بين المنزلتين، كتاب تفسير الكرسي، جواب أهل صنعاء، كتاب اصول الدين، الرد على من زعم أن القرآن قد ذهب بعضه، مسائل متفرقة، الرد على سليمان بن جرير، مسألة من مسائل التباعي، رواية عن الهادي فيها نبذ من سيرته، موعظة له، دعوة أحمد بن يحيى بن زيد، مسألة لابنه المرتضى، كتاب القياس، جواب مسائل الرازي، كتاب النهي، كتاب خطايا الأنبياء، كتاب الرد على المجبرة والقدرية الثاني، كتاب الفنون، كتاب الرضاع، كتاب تثبيت الإمامة، وقيل إنه لزيد بن علي، عهده إلى عماله، كتاب تأويل العرش والكرسي.

نسخه مجموعه کتابخانه آل الهاشمي، نسخ سنه 1335 ق، عناوين رساله ها:
1- البالغ المدرك.
2- الديانات.
3- الخشية.
4- المسترشد في التوحيد [الجزء الأول والثاني].
5- باب الرد على أهل الزيغ المشبهة.
6- مسألة في العلم والإرادة والمشيئة.
7- تفسير معاني السنة.
8- جواب مسألة النبوة والإمامة.
9- تثبيت إمامة أمير المؤمنين (عليه السلام).
10- باب إثبات النبوة.
11- مسألة في الإمامة.
12- جواب مسألة رجل من أهل قم.
13- جواب مسألة الحسين بن عبدالله الطبري.
14- الجملة.
15- مسألة في الذبائح.
16- المنزلة بين المنزلتين.
17- باب ذكر التوحيد.
18- باب في خلق القرآن.
19- باب في ذكر عدل الله عز وجل.
20- باب في ذكر قضاء الله.
21- باب في ذكر قدرة الله.
22- باب في ذكر الإرادة.
23- باب في ذكر المشيئة.
24- باب في ذكر المحبة.
25- باب في ذكر الرضا.
26- باب في ذكر أعمال العباد.
27- باب في ذكر مشيئة العباد.
28- باب في ذكر المخلوق.
29- باب في ذكر الاستطاعة.
30- باب في ذكر الأطفال.
31- باب في حسن نظر الله لعباده.
32- باب في ذكر المؤمنين.
33- باب في ذكر الأعمال الصالحة.
34- باب في ذكر الوعيد.
35- باب في ذكر أهل الكبائر.
36- باب في ذكر الأحكام في الكفار.
37- باب في ذكر المنافقين.
38- باب في ذكر المنزلة بين المنزلتين.
39- باب القيام بالقسط.
40- تفسير الكرسي.
41- جواب على أهل صنعاء على كتاب كتبوه إليه.
42- أصول الدين.
43- الرد على من زعم أنه ذهب بعض القرآن.
44- مسائل متفرقة من ولده إليه ومن غيره.
45- مسألة عن الهاجري ولم يخالف فيها إلا سليمان بن جرير.
46- مسألة من مسائل السباعي (کذا).
47- رواية عن الهادي (عليه السلام).
48- دعوته (عليه السلام).
49- مسألة من ولده محمد إليه في البيوع، وتفسير بعض الآيات، وفي أصول الدين.
50- موعظة له (عليه السلام).
51- جواب مسائل أبي القاسم الرازي.
52- ما نهى عنه رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم).
53- القياس.
54- خطايا الأنبياء.
55- الرد على القدرية والمرجئة.
56- الفنون.
57- الرضاع.
58- تثبيت الإمامة.
59- عهده (عليه السلام) إلى جميع عماله.
60- العرش والكرسي.


نسخه عکسی در کتابخانه محمد بن عبد العظيم بن الإمام الهادي الحسن بن يحيى القاسمي الضحياني در مجموعه ای شامل: تثبيت الإمامة از امام هادي و نيز الكواكب الدرية في النصوص على إمامة خير البرية از صلاح بن إبراهيم بن تاج الدين (درگذشته بعد از سال 702 ق)؛ و نيز النور الساطع في نفي الحرج عن الجامع از يحيى بن أحمد بن عواض الأسدي الشاطبي [1028-1106ق] و نيز: الشهاب الثاقب في مناقب أمير المؤمنين علي بن أبي طالب از احمد بن الحسن بن محمد الرصاص (د. 621 ق) و نيز: بغية الطالب المستخرجة من تيسير المطالب في أمالي السيد أبي طالب از يحيى بن أحمد بن عواض الأسدي الشاطبي [1028-1106ق] و نيز:تحسين تلاوة التنزيل الذي لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه از نويسنده ای مجهول و همچنين: شذور الذهب في تحقيق المذهب از عبد الله بن حسين دلامة (د. 1179 ق) و نيز: سؤال في العامي إذا استفتى المقلد للمذهب، مختصر من (الثمرات) للقاضي يوسف و همچنين: الموعظة الربانية لأمير المؤمنين علي (عليه السلام)، مع موعظة أخرى له؛ نيز: القصيدة الفائقة.
از محمد بن إسماعيل الأمير [1099-1182هـ]و التحفة العلوية از العلامة محمد بن إسماعيل الأمير [1099-1182هـ].




همچنين مجموعه ای در کتابخانه أحمد علي نور الدين، شامل رسائل مختلف همانند الرسالة المنقذة من الغواية في طرق الرواية از القاضي أحمد بن سعدالدين المسوري و از جمله كتاب تثبيت الإمامة.