يکی از موضوعات جالب برای رساله های دکتری تبارشناسی خاندان های اهل علم است به ويژه از دوره های صفويه و قاجار به اين طرف. شناخت اين موضوع می تواند آشنایی و تحليل ما را نسبت به مناسبات دين و قدرت و همچنين تحولات اجتماعی و سياسی و فرهنگی در بستر تاريخ عميقتر کند. از قديم چنين بوده که عموما علم و دانش به عنوان ميراثی در خاندان های مهم اهل علم باقی می مانده و گسترش می يافته. در ری سده ششم قمری چندين خاندان مهم اهل علم داريم؛ چه در ميان شيعيان و چه در ميان اهل سنت. در خراسان و اصفهان هم خاندان های زيادی می شناسيم. در دوره صفوی بر شمار اين خاندان ها افزوده شد و گستره جغرافيايي و دنباله های آن از يک سو به جبل عامل می رسيد و از ديگر سو تا ايران و عراق و حتی شبه قاره (مانند مورد خاندان ابن خاتون) کشیده می شد. اين خاندان ها معمولا از طريق ازدواج های فيمابينی و پيوندهای سببی به هم مرتبط هم می شدند. پيوندهای خاندانی در دوره صفوی در تشيع گستردگی عميقتری پيدا کرد. بسياری از خاندان های مهم شيعه در دويست سال اخير به نحوی با خاندان های دوره صفوی مرتبطند (از خاندان های معروف پايان دوران صفوی بايد به خاندان خاتون آبادی اشاره کرد که امام جمعه های طهران عصر قاجار و پهلوی از آنها بودند. اين خاندان با خاندان مجلسی نسبت نزديک داشتند. خود خاندان مجلسي بعدا با خاندان های وحيد بهبهاني (آل آقا) و طباطبایی و بروجردی طباطبایی ارتباط داشت. اصولا خاندان های شيخ الاسلام ها و امامان جمعه در طی دوران صفوی و قاجار تا نسل ها سنت های خاندانی خود را حفظ می کردند). خاندان های شهيد اول و دوم، کرکی، حر عاملي، خوانساری، صدر، کاشف الغطاء، آل شيخ محمد تقی، آل صاحب روضات و برادرش صاحب اصول آل الرسول و چندين خاندان ديگر اصفهان و عراق و جبل عامل با هم ارتباط خاندانی دارند. اين ارتباطات در طول دوران قاجار و قدرت گرفتن علمای اصولی وسعت بيشتری يافت و خود در قدرت گرفتن علما و نفوذ اجتماعی آنان تأثيری تمام گذاشت. خاندان صدر با بسياری از خاندان های معروف شيعه مرتبط است. همچنين خاندان های بحر العلوم، کاشف الغطاء، آل صاحب جواهر و خاندان ميرزای شيرازی شبکه وسيعی از ارتباطات و پيوندهای خاندانی را تشکيل می دهند. طبعا علاوه بر مناسبات خانوادگی ارتباطات علمی بود که ميان اين خاندان ها ارتباطات را تعميق می بخشيد. خاندان های سادات از ميان اهل علم بيشتر از بقيه بر حفظ پيوندهای خاندانی و شجره انساب خود اصرار و تأکيد داشتند. از مهمترين خاندان های صد سال اخير ايران و عتبات بايد به خاندان های طباطبایی يزدی، آخوند خراسانی، حکيم، شيرازی، قمی و طبعا صدر اشاره کرد. خاندان طباطبایی يزدی در طی اين صد سال با بيشتر خاندان های علمی ديگر ارتباط يافته است. علاوه بر مراکز اصلی حوزه های علوم دينی در طول دوران قاجار تقريبا بيشتر شهرهای مهم ايران شاهد بسط و حضور خاندان های اهل علم بود؛ شهرهایی مانند تبريز و قزوين و زنجان و شيراز. در المآثر والآثار و بسياری ديگر از کتاب های تراجم احوال علمای دوران قاجار به اين پيوندها اشاره می رود. اخيرا ديدم دانشمند محترم جناب آقای ناصر الدين انصاری قمی در حواشی فاضلانه خود بر بخش تراجم کتاب اعتماد السلطنه به بسياری از اين ارتباطات اشاره کرده که بسيار مفيد است. کتاب های اجازات هم معمولا حاوی اطلاعات مفيد در اين زمينه است. برای فهم تاريخ فرهنگی، اجتماعی و سياسی قاجار تا به امروز ايران و عتبات بايد اين پيوندها را به درستی شناخت. بسياری از اين خاندان ها در تعدادی از تحولات سياسی دويست ساله اخير (مانند قيام تنباکو و همچنين انقلاب مشروطه) سهم عمده و مهم و حياتی داشته اند.