هفته قبل به مناسبت درخواست مجله سياستنامه به چند پرسش درباره تفکر فلسفی مرحوم آقای حاج آقا مهدی حائری يزدی پاسخ می دادم. مرحوم دکتر حائری يزدی تا آنجا که من می شناسم تنها عالم شيعی و بل شايد مسلمانی باشد با چنين تجربه ای بی مانند در زندگی علمی اش: با وجود آنکه در اجتهاد او ترديدی نبود و در بالاترين سطوح علمی چه در اصول و چه در فلسفه تحصيل کرده بود و به مقام اجتهاد در اين دو رشته رسيده بود به غرب رفت و در فلسفه های غربی تحصيل کرد و مؤفق به اخذ مدرک دکتری در اين زمينه شد. کسان ديگری در چند دهه گذشته بوده اند که در ميان حوزويان برای تحصيل به غرب رفته اند اما من کسی را در پايه علمی او که بتوان وی را مجتهد خواند و در عين حال دوره کاملی از تحصيل در غرب را از مرحله آغازين يعنی دوره ليسانس تا دکتری خوانده باشد نمی شناسم. نه مجتهدی در اندازه و يا حتی با فاصله ای از او و نه کسی که تحصيلاتش از آغاز و از دوره ليسانس تا دکتری در غرب ادامه داشته باشد و همچون او فلسفه غربی را در مهمترين دانشگاه های آمريکا و کانادا خوانده باشد. ساده نيست. او زمانی به آمريکا رفت که تحصيلات حوزوی اش را در طی 15 سال در حوزه قم و نزد مهمترين استادان آن مرکز عالی علمی به اتمام رسانده بود. نزد مهمترين استادان فقه و اصول و فلسفه را آموخته بود و در اصول تقريراتی کامل را فراهم کرده بود. در فلسفه دوره اسفار را در طی ده سال خوانده و نزد مرحوم آقای خوانساری، يعنی بزرگترين استاد فلسفه مشای دورانش شفا را فرا گرفته بود و در فلسفه سينوی استادی مسلم قلمداد می شد. در تهران به مقام دانشياری دانشکده الهيات رسيده بود و مدرس رسمی مدرسه قديم سپهسالار و جانشين مرحوم ميرزا مهدی آشتيانی شده بود (در اصل و در زمان ناصر الدين شاه اين جايگاه از آن حکيم مؤسس آقا علی مدرس بود و طبق وقفنامه تنها به "ماهر در معقول و ناظر در منقول" هر نسلی می رسيد). او خود پیشترها نزد مرحوم آميرزا مهدی فلسفه مشاء را خوانده بود. همان زمان او با معرفی مرحوم آية الله بروجردی به عنوان مجتهد جامع الشرايط و با انتصاب زنده ياد دکتر محمد مصدق عضويت در شورايعالی فرهنگ را در کارنامه خود داشت. چنين آدمی با چنين گواهی هایی می رود به آمريکا و از نو شروع می کند به تحصيل و از همان مرحله ليسانس آغاز می کند بمثابه يک محصل جوان و تا دکتری و در طی حدود سيزده چهارده سال پيش می رود. من مشابه چنين موردی را در مجامع علمی شيعی و حتی اسلامی مطلقا نمی شناسم؛ با چنين پشتکاری و همتی و با چنين پيشينه علمی و اجتهادی و فلسفی. فقط بايد در غرب درس خوانده باشيد تا بدانيد طی طریق تحصيل در مراحل ليسانس تا دکتری آن هم در رشته فلسفه در دانشگاه های درجه يک غرب و آن هم برای کسی که زبان انگليسی زبان دومش است تا چه اندازه می تواند سخت باشد؛ آن هم برای کسی که پيشتر مراتب علمی را در سنتی ديگر تکميل کرده و به بالاترين مراحل دست يافته باشد.

من از اوان جوانی آن هنگام که به فلسفه علاقمند شدم تاکنون مقيد بوده ام سالانه يک و يا دو اثر مرحوم آقای حائری را از نو بخوانم. تقريبا بيشتر آثار او را خوانده ام. متأسفانه چند کتاب که تازه چاپ شده را نخوانده ام. به تازگی درس های حرکت اسفار را گرفتم که بخوانم. خاطرات او را چندين بار خوانده ام و شنيده ام. اگر خدا توفيق دهد بنا دارم در چند درس شفاهی ابتکارات فلسفی او را تا آنجا که می دانم و می فهمم بحث کنم. کتاب هرم هستی او اثر مهمی است.
مرحوم پدرم با مرحوم آقای حائری رفيق بود. اين دوستی به سال های جوانی باز می گشت و بعدها نيز ارتباطی علمی با هم داشتند. آن دو تقريبا هم سن و سال بودند؛ شايد پدرم سه چهار سالی سنش بيش از او بود. خود پدرم می گفت زمانی و برای مدتی بحثی فلسفی را با آقای حائری داشتند و شرح اشارات را به بحث با ايشان می خواندند و مذاکره می کردند. مرحوم پدرم به تقوا و زهد آقای حائری ايمان داشت و هميشه به اين جنبه شخصيتی او اشاره می کرد. پدر من چند ماهی قبل از آقای حائری از اين جهان رخت بربست. پدرم در اسفند 77 و آقای حائری در تير 78. مرحوم دکتر حائری در فوت مرحوم پدرم اعلاميه تسليتی نوشت که در کيهان منتشر شد: يا ايتها النفس المطمئنة ارجعي الی ربک راضية مرضية. ضايعه جبران ناپذير رحلت اندوهبار عالم عامل صاحب نفس زکيه مرحوم حضرت آية الله حاج شيخ محمود انصاری قمی بر آگاهان اين ديار تسليت باد. علو درجات ايشان را از حق تعالی خواستارم. مهدی حائری يزدی.

رحمت و غفران را برای هر دوی آن بزرگواران از خداوند خواستارم.