من قبلا مکرر نوشته ام که به نظر می رسد الشافی شریف مرتضی تألیف حدود سال های ۳۸۵ ق و تا قبل از سال ۳۹۰ ق باشد. در واقع کتاب الشافی از نخستین تألیفات مرتضی است و او آن را نسبتا در اوائل زندگی علمی خود نوشته است. شریف مرتضی هنگامی که به نوشتن این کتاب آغاز کرد هنوز شخصا با قاضی عبد الجبار آشنا نبود. آوازه او را شنیده بود و کتاب المغنی و بخش امامت آن که در سال ۳۸۰ ق پایان گرفته بود تازه به بغداد رسیده بود. توقع این است که با توجه به حملات کتاب المغنی نسبت به تفکر امامت شیعیان امامی، شریف مرتضی (شاید به توصیه استادش شیخ مفید) خیلی زود بدان پاسخ داده باشد. درست است که المغنی تألیفش در ری پایان گرفت اما طبیعی است که نسخه های آن شاید همان سال و یا یک سالی دیرتر سر از بغداد درآورده باشد. با این حساب من خیلی بعید می دانم که شریف مرتضی و یا علمای امامیه پایتخت سال ها بدان واکنشی نشان نداده و تا حدود ۴۰۰ ق این کتاب بی پاسخ مانده باشد. از دیگر سو می دانیم که قاضی عبد الجبار سال ۳۸۹ ق به سفر حج رفت و در بازگشت از حج مدتی در بغداد بود. در این زمان شریف رضی از خدمت قاضی بهره علمی برد و به احتمال زیاد شریف مرتضی هم با استاد برادرش ملاقات هایی داشته است. من قرائنی دارم که نشان می دهد شریف مرتضی موضعش نسبت به کلام معتزلی در مجموع بعد از این زمان اندکی مثبت تر شده و به فراگیری کلام معتزلی بیشتر همت نشان داد. در واقع شریف مرتضی آن هنگام که به تألیف الشافی اقدام کرد چندان به مشایخ معتزله خوشبین نبود و گرچه مطالعاتی در کلام معتزلی داشت اما در مجموع موضعش کم و بیش همانند شیخ مفید نسبت به معتزله انتقادی بود. بعدا و به ویژه بعد از ملاقات با قاضی عبد الجبار و تحصیلات برادرش در محضر قاضی به مطالعه عمیقتر کلام بهشمی روی آورد و بسیاری از مبانی آنان را پذیرفت. کتاب های الملخص و الذخیره محصول این دوران دوم است (جزئیات این مطلب را در مقدمه کتابی که درباره الشافی با همکاری یکی از شاگردانم منتشر خواهم کرد خواهید دید). البته در بحث امامت شریف مرتضی همواره منتقد معتزله بود. اما این انتقادها در اوائل کتاب الشافی رنگ متفاوتی نسبت به کتاب هایی مانند الذخیره و یا الذریعه دارد. به هرحال آشنایی عمیقتر او با کلام بهشمی فاصله او را از استادش شیخ مفید به تدریج بیشتر کرد. می دانیم که شریف مرتضی هیچگاه در آثارش یادی از استادش شیخ مفید نکرده (مگر در الفصول المختاره که اصلا تلخیص کتاب های شیخ مفید است).

کتاب الشافی کتاب کوچکی نیست. بنابراین تألیف آن طبیعتا زمان زیادی برده و احتمال دارد که چند سالی شریف مرتضی مشغول بدان بوده است. طبق یک گزارش که در پایان نسخه خطی کتاب الشافی موجود در کتابخانه مجلس به شماره ۱۳۶۴ دیده می شود املای این کتاب روز یکشنبه هفتم رمضان سال ۳۹۸ ق پایان گرفته (ص ۴۲۶). این گزارش می تواند درست باشد. بدین ترتیب محتملا تألیف کتاب را شریف مرتضی از حدود سال های ۳۸۵ و یا شاید کمی دیرتر (مثلا حدود سال ۳۸۸ ق) شروع کرده و حدود ده سال بعد آن را پایان داده است. عبارتی از پایان کتاب می تواند مؤید این نظر باشد آنجا که نویسنده به تغییر شیوه تألیفی خود در طول تدوین کتاب اشاره می کند و تصریح می کند که نسخه های بخشی های اولیه آن خیلی زود در اختیار کاتبان و خوانندگان قرار گرفته بوده است (جلد ۴ ص ۳۶۵ تا ۳۶۶):

ونحن الآن قاطعون كتابنا على هذا الموضع لوفائنا بما شرطناه وقصدناه، ولم نأل جهدا وتحريا للحق فيما اشتمل عليه هذا الكتاب من كلامنا بحسب ما بلغته أفهامنا، واتسعت له طاقتنا، ونحن نقسم على من تصفحه وتأمله لا يقلدنا في شئ منه، وأن لا يعتقد بشئ مما ذكرناه إلا ما صح في نفسه بالحجة، وقامت عليه عنده الأدلة. ومن تأمل هذا الكتاب وجد بين ابتدائه وانتهائه تفاوتا في باب الاختصار والشرح، والعلة في ذلك أن النية اختلفت فيه فابتدأناه بنية مختصر عازم على حكاية أوائل كلام صاحب الكتاب وأطراف فصوله. وإيجاز الكلام واختصاره ورأينا من بعد أن نبسط الكلام ونشرحه، ونحكي كلامه على وجهه من غير حذف لشئ منه فعملنا على ذلك بعد أن مضت قطعة من الكتاب على الرأي الأول، وقد كان الواجب أن نعطف على ما تقدم من الكتاب فنشرحه ليلحق بأواسطه وآخره لكن منع من ذلك أن الذي خرج منه سار في البلاد، وتناوله الناس قبل كمال الكتاب وتمامه، ولم يكن تلافيه لهذا الوجه وأشفقنا من أن تتغير النسخ مما تقدم منه فتختلف وتتفاوت. والحمد لله رب العالمين على ما وهبه من المعونة. ورزقه من البصيرة. وإياه نسأل أن يؤيدنا بتوفيقه وتسديده، وأن يجعل أقوالنا وأعمالنا مقربة من ثوابه، مبعدة من عقابه إنه سميع الدعاء قريب مجيب، وصلاته على خيرته من خلقه محمد نبيه، والطيبين من عترته وذريته، وسلامه ورحمته وبركاته.