یکی از خوانندگان این کانال از من پرسیده فرق میان اختیار و طریقه در کتاب های کلامی معتزلی چیست؟ گاهی مثلا گفته می شود طریقه ابی هاشم و یا در مقابل گفته می شود اختیار ابی الحسین. یا گفته می شود طریقه ابی هاشم و در مقابل گفته می شود اختیار عبد الجبار.

این پرسش را مدتی پیش خاطرم هست کسی از من پرسید و من پاسخ کوتاهی دادم. بد نیست اینجا چند سطری درباره اش توضیح بیشتری بدهم:

طریقه در این پیش زمینه مقصود دیدگاه اصولی و مبنایی است که متکلمی مانند ابو هاشم با توجه به مبانی خودش و در ساختاری هماهنگ با دیگر آرایش در یک موضوع اتخاذ کرده. در مقابل مقصود از اختیار جایی است که متکلمی یک نظر را تنها مرجح می داند و نه اینکه تنها دیدگاه قابل دفاع است. به عبارت دیگر اختیار جایی است که بر مبنای همان طریقه اصلی بتوان احتمال در نظر گرفتن نظرات دیگر را در چارچوب همان طریقه در نظر گرفت، نظراتی که صاحب طریقه خود یا در نظر گرفته بوده و یا از باب الزامات می توانسته آنها را هم مد نظر قرار دهد. این موارد به ویژه در جاهایی خود را نشان می دهد که نظرات مؤسسین مکتب گاهی در آثار مختلفشان با تفاوت هایی ارائه شده و هر کدام به وجهی قابل تبریر است. در اینجا اختیارات مختلفی می تواند برای اتباع مکتب مفروض باشد که اختیارات ناظر به این موارد هم می شود. اما چنانکه عرض کردم گاهی حتی شامل الزامات و استلزامات هم هست. بنابراین کسی مانند عبد الجبار با وجود آنکه تابع طریقه ابو هاشم است (چه در کلیات و چه در نحوه طرق استدلال) اما گاه اختیارات خاص خودش را دارد که ناظر به دو معنایی است که اینجا گفتیم. همین را البته در کتاب های فقهی اهل سنت هم داریم در فرق میان اجتهادات و اختیارات. اجتهاد از آن مجتهدان مطلق است و اختیارات مبتنی است یا بر نقل های متفاوت از صاحب مذهب و یا بر اساس الزامات و قیاسات.