آرشیو
آمار بازدید
بازدیدکنندگان تا کنون : ۲٫۰۵۱٫۵۰۶ نفر
بازدیدکنندگان امروز : ۵۵ نفر
تعداد یادداشت ها : ۲٫۰۹۷
بازدید از این یادداشت : ۴۴۹

پر بازدیدترین یادداشت ها :
آقای مادلونگ در مقاله معروف خود درباره فرق الشيعه نوبختي منبع اصلی بخش مهم کتاب های فرق الشيعه و المقالات والفرق سعد اشعري را کتاب اختلاف الناس في الإمامة از هشام بن الحکم می داند. من با اين نظر موافق نيستم. اين کتاب در نهايت می تواند يکی از منابع منبع مستقيم اين بخش باشد، اما اينکه آن را منبع مستقيم نوبختي و سعد اشعري بدانيم دليلی متقن ندارد. به اين بحث در نوشته ای ديگر باز خواهم گشت. اينجا مطلب ديگری را به بحث می گذارم. صديق مکرم جناب آقای دکتر مدرسی در کتاب ارزشمند ميراث حديث شيعه (اصل انگليسی، ص 265 تا 266) با نظر آقای مادلونگ مخالفت کرده اند. ايشان احتمال داده اند که به جای کتاب اختلاف الناس في الإمامة شايد کتاب الميزان که در منابع قديم به هشام نسبت داده شده و از نقل های محدود آن در کتاب الفصل ابن حزم (نک: الفصل في الملل و الأهواء و النحل ؛ ج‏3 ؛ ص11؛ ج‏3 ؛ ص120) روشن است درباره مباحث فرقه شناسی بوده منبع دو کتاب نوبختي و سعد اشعري است. با اين وصف جناب آقای مدرسی به درستی گفته اند که نقل های محدود الميزان در کتاب های نوبختي و سعد اشعري ديده نمی شود. به هرحال اگر کتاب الميزان هشام درباره بحث های فرقه ای بوده ديگر جای آن نيست که کتاب اختلاف الناس في الامامة را تأليفی در زمينه فرق بدانيم. بعيد است هشام دو کتاب در اين زمينه نوشته باشد. مگر اينکه فرض کنيم عنوان اصلي کتاب همان الميزان بوده و عنوان "في اختلاف الناس في الإمامة" تنها عبارتی توضيحی برای کتاب الميزان است؛ به ويژه اينکه در فهرست ابن النديم و به تبع او در فهرست های نجاشي و شيخ طوسي علاوه بر کتاب الميزان در دنباله نام کتابی به نام الميدان که اصل عنوانش ناشی از خطای در نسخه ابن نديم (احتمالاً توسط کاتبان) و انتقال حاشيه به متن و حفظ هر دو عنوان علی البدل الميزان/ الميدان است، عنوان کتاب اختلاف الناس في الإمامة ديده می شود که محتملاً در اين عنوان "کتاب" زائد و مابقی عبارتی توضيحی درباره محتوای کتاب الميزان است (نک: ابن النديم، ص 250؛ نجاشي، ص 433؛ طوسي، الفهرست، 494) . دست کم از يکی از دو مورد نقل از کتاب الميزان معلوم می شود که آنچه در کتاب الميزان گفته شده (در اينجا: در خصوص حسن بن صالح بن حيّ) مخالف است با آنچه در کتاب های نوبختي و سعد اشعري درباره عقيده او درباره امامت گفته شده و معلوم است که نويسنده هر دو نمی تواند هشام بن الحکم باشد (اينجا بد نيست عين عبارت ابن حزم را نقل کنيم: "و وقف بعضهم في عثمان رضي اللّه عنه و تولاه بعضهم، و ذكرت طائفة أنّ هذا كان مذهب الفقيه الحسن بن صالح بن حي الهمذاني. قال أبو محمد: و هذا خطأ و قد رأيت لهشام بن الحكم الرافضي الكوفي في كتابه المعروف بالميزان‏، و قد ذكر الحسن بن حي، أن‏ مذهبه كان أن الإمامة في جميع ولد فهر بن مالك. قال أبو محمد: و هذا الذي لا يليق بالحسن بن حي غيره، فإنه كان أحد أئمة الدين، و هشام بن الحكم أعلم به ممن نسب إليه غير ذلك، لأن هشاما كان جاره بالكوفة و أعرف الناس به و أدركه و شاهده، و الحسن بن حي رحمه اللّه يحتج بمعاوية رضي اللّه عنه و بابن الزبير رضي اللّه عنهما، و هذا مشهور عنه في كتبه، و روايات من روى عنه."؛ مقايسه کنيد با فرق الشيعة، ص 9).
وانگهی هشام بن الحکم (د. 179 ق)به عنوان متکلمی همطراز ابو الهذيل علاف و از قدمای متکلمان نمی تواند گزارشگر تمامی مطالبی باشد که در بخش مورد نظر آقای مادلونگ در کتاب های نوبختي و سعد اشعري نقل شده است.
جناب آقای مدرسی در مقابل معتقدند احتمالاً مقصود از کتاب اختلاف الناس في الامامة متنی است که در کتاب کمال الدين شيخ صدوق (برای متن آن، نک: پايينتر) به عنوان مناظره هشام در مجلس يحیی بن خالد البرمکي نقل شده است. درست است که در اين متن از "یا عَبْدَ اللَّهِ كَلِّمْ هِشَاماً فِيمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنَ الْإِمَامَةِ" سخن رفته اما روشن است كه این با "اختلاف الناس في الإمامة" فرق می کند. وانگهی این مجلس به روایت هشام نقل نشده تا آن را در ليست کتاب های هشام بن الحکم قرار دهند. راوی اين متن ابن ابي عمير است از شخصی به نام علي الأسواري که هويتش بر ما معلوم نيست و محتمل است مقصود از او علي بن منصور از متکلمان اماميه و از شاگردان هشام بن الحکم باشد و طبعا بايد نام اين کتاب / مجلس ذيل نام علي الأسواري بيايد. علي بن منصور کتابی داشته به نام كتاب التدبير في التوحيد و الإمامة (نک: نجاشي، ص 250: علي‏ بن‏ منصور أبو الحسن‏. كوفي، سكن بغداد، متكلم من أصحاب هشام. له كتب منها: كتاب التدبير في التوحيد و الإمامة). از کتاب التدبير اتفاقاً در فهرست آثار خود هشام بن الحکم هم نام برده شده است، با اين عنوان: كتابه التدبير في الإمامة و هو جمع علي‏ بن‏ منصور من كلامه (نجاشي، ص 433؛ نيز نک: ابن نديم، همانجا) و اين درست قبل از عنوان های الميزان و اختلاف الناس في الامامة در فهرست آثار هشام بن الحکم ذکر شده است. بنابراين به احتمال قوی متن مناظره منقول در کتاب کمال الدين بخشی از کتاب التدبير علي بن منصور بوده که در آن عيناً مجالس هشام را روايت کرده بوده است. به همين دليل من قوياً معتقدم ربطی ميان اختلاف الناس في الامامة و متن مناظره منقول در کتاب کمال الدين وجود ندارد.
هر چه هست متن اين مجلس از اصيل ترين نقل هایی است که ما درباره هشام بن الحکم در اختيار داريم. در آن نظريه هشام بن الحکم درباره امامت، نص و عصمت به تلخيص آمده و حاوی نکات مهمی است که وقتی ديگر درباره آن به بحث خواهيم پرداخت. محتوای مجلس منقول نشان می دهد که در آن بحث درباره اختلاف مردم در خصوص امامت ارائه نشده، بلکه تنها هشام به بحث از ديدگاه کلامی خود درباره امامت پرداخته است. در اين متن همچنين نکات مهمی درباره حوادث پايانی زندگی هشام بن الحکم نقل شده است. تذکر اين نکته مفيد است ک آنچه در اين مجلس درباره ضرار بن عمرو گفته شده مخالفتی با آنچه از او در خصوص آرايش درباره جبر می شناسيم ندارد.

تذکر یک نکته: درباره نام کتاب ها در فهارس قديم، چه منبع آنها خود مؤلفين و يا شاگردان باشند به هرحال يک چيز مسلم است و آن اينکه می بايست اسم با مسمی سازگار باشد و مناسب. در مورد رسائل و متن های کوچک، ذکر نام آنها در فهارس دلائل مختلف و شیوه های گوناگونی داشته که جای بحثش اينجا نيست. فهرست کتاب های هشام را طبعا يکی از شاگردان او فراهم کرده بود و ابن نديم هم منبع مستقيم و يا غير مستقيمش همان بود که بعداً نجاشي و شيخ هم از آن بهره برده اند. در اينجا هم حقيقت کتاب اختلاف الناس في الامامة معلوم نيست. آنچه هست اين است که به احتمال قوی اين متن بخشی از متن کتاب التدبير و يا چيزی شبيه آن بوده. احتمالی که آقای مدرسی فرموده اند تنها يک احتمال بسیار ضعيف است و آنچه من نوشته ام یک احتمال ديگر. کتاب الميزان دست کم از نقل های آن معلوم است که درباره فرق بوده. استاد ما آقای مادلونگ نظرش بر اين است که اختلاف الناس في الامامه منبع نوبختی و اشعري است. من معتقدم اگر هم چنين باشد منبع مستقيم نيست. نيز احتمال می دهم که شايد نام اصلی کتاب هشام، الميزان بوده و "اختلاف الناس في الامامه" تنها عبارتی توضيحی است.


متن مجلس مناظره:
كمال الدين ؛ ج‏2 ؛ ص361 به بعد
قال مصنف هذا الكتاب رضي الله عنه: إحدى العلل التي من أجلها وقعت الغيبة الخوف كما ذكر في هذا الحديث و قد كان موسى بن جعفر ع في ظهوره كاتما لأمره و كان شيعته لا تختلف إليه- و لا يجترون‏ على الإشارة خوفا من طاغية زمانه حتى‏
إِنَّ هِشَامَ بْنَ الْحَكَمِ لَمَّا سُئِلَ فِي مَجْلِسِ يَحْيَى بْنِ خَالِدٍ عَنِ الدَّلَالَةِ عَلَى الْإِمَامِ أَخْبَرَ بِهَا فَلَمَّا قِيلَ لَهُ مَنْ هَذَا الْمَوْصُوفُ قَالَ صَاحِبُ الْقَصْرِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ هَارُونُ الرَّشِيدُ وَ كَانَ هُوَ خَلْفَ السِّتْرِ قَدْ سَمِعَ كَلَامَهُ فَقَالَ أَعْطَانَا وَ اللَّهِ مِنْ جِرَابِ النُّورَةِ فَلَمَّا عَلِمَ هِشَامٌ أَنَّهُ قَدْ أَتَى هَرَبَ وَ طَلَبَ فَلَمْ يَقْدِرْ عَلَيْهِ وَ خَرَجَ إِلَى الْكُوفَةِ وَ مَاتَ بِهَا عِنْدَ بَعْضِ الشِّيعَةِ فَلَمْ يَكُفَّ الطَّلَبَ عَنْهُ حَتَّى وُضِعَ مَيِّتاً بِالْكُنَاسَةِ وَ كُتِبَتْ رُقْعَةٌ وَ وُضِعَتْ مَعَهُ هَذَا هِشَامُ‏ بْنُ‏ الْحَكَمِ‏ الَّذِي يَطْلُبُهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ حَتَّى نَظَرَ إِلَيْهِ الْقَاضِي وَ الْعُدُولُ وَ صَاحِبُ الْمَعُونَةِ وَ الْعَامِلُ فَحِينَئِذٍ كَفَّ الطَّاغِيَةُ عَنِ الطَّلَبِ عَنْهُ‏.
(ذكر كلام هشام بن الحكم رضي الله عنه في هذا المجلس و ما آل إليه أمره)
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادٍ الْهَمَدَانِيُّ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ نَاتَانَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالا حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ قَالَ أَخْبَرَنِي عَلِيٌّ الْأَسْوَارِيُّ قَالَ: كَانَ لِيَحْيَى بْنِ خَالِدٍ مَجْلِسٌ فِي دَارِهِ يَحْضُرُهُ الْمُتَكَلِّمُونَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ وَ مِلَّةٍ يَوْمَ الْأَحَدِ فَيَتَنَاظَرُونَ فِي أَدْيَانِهِمْ يَحْتَجُّ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ فَبَلَغَ ذَلِكَ الرَّشِيدَ فَقَالَ لِيَحْيَى بْنِ خَالِدٍ يَا عَبَّاسِيُّ مَا هَذَا الْمَجْلِسُ الَّذِي بَلَغَنِي فِي مَنْزِلِكَ يَحْضُرُهُ الْمُتَكَلِّمُونَ قَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا شَيْ‏ءٌ مِمَّا رَفَعَنِي بِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ بَلَغَ بِي مِنَ الْكَرَامَةِ وَ الرِّفْعَةِ أَحْسَنَ مَوْقِعاً عِنْدِي مِنْ هَذَا الْمَجْلِسِ فَإِنَّهُ يَحْضُرُهُ كُلُّ قَوْمٍ مَعَ اخْتِلَافِ مَذَاهِبِهِمْ فَيَحْتَجُّ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ يُعْرَفُ الْمُحِقُّ مِنْهُمْ وَ يَتَبَيَّنُ لَنَا فَسَادُ كُلِّ مَذْهَبٍ مِنْ مَذَاهِبِهِمْ فَقَالَ لَهُ الرَّشِيدُ أَنَا أُحِبُّ أَنْ أَحْضُرَ هَذَا الْمَجْلِسَ وَ أَسْمَعَ كَلَامَهُمْ عَلَى أَنْ لَا يَعْلَمُوا بِحُضُورِي فَيَحْتَشِمُونِي وَ لَا يُظْهِرُوا مَذَاهِبَهُمْ قَالَ ذَلِكَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ مَتَى شَاءَ قَالَ فَضَعْ يَدَكَ عَلَى رَأْسِي أَنْ لَا تُعْلِمَهُمْ بِحُضُورِي فَفَعَلَ ذَلِكَ وَ بَلَغَ الْخَبَرُ الْمُعْتَزِلَةَ فَتَشَاوَرُوا بَيْنَهُمْ وَ عَزَمُوا عَلَى أَنْ لَا يُكَلِّمُوا هِشَاماً إِلَّا فِي الْإِمَامَةِ لِعِلْمِهِمْ بِمَذْهَبِ الرَّشِيدِ وَ إِنْكَارِهِ عَلَى مَنْ قَالَ بِالْإِمَامَةِ قَالَ فَحَضَرُوا وَ حَضَرَ هِشَامٌ وَ حَضَرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يَزِيدَ الْإبَاضِيُّ وَ كَانَ مِنْ أَصْدَقِ النَّاسِ‏ لِهِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ وَ كَانَ يُشَارِكُهُ فِي التِّجَارَةِ فَلَمَّا دَخَلَ هِشَامٌ سَلَّمَ عَلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَزِيدَ مِنْ بَيْنِهِمْ فَقَالَ يَحْيَى بْنُ خَالِدٍ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَزِيدَ يَا عَبْدَ اللَّهِ كَلِّمْ هِشَاماً فِيمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنَ الْإِمَامَةِ فَقَالَ هِشَامٌ أَيُّهَا الْوَزِيرُ لَيْسَ لَهُمْ عَلَيْنَا جَوَابٌ وَ لَا مَسْأَلَةٌ إِنَّ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ كَانُوا مُجْتَمِعِينَ مَعَنَا عَلَى إِمَامَةِ رَجُلٍ ثُمَّ فَارَقُونَا بِلَا عِلْمٍ وَ لَا مَعْرِفَةٍ فَلَا حِينَ كَانُوا مَعَنَا عَرَفُوا الْحَقَّ وَ لَا حِينَ فَارَقُوَنا عَلِمُوا عَلَى مَا فَارَقُونَا فَلَيْسَ لَهُمْ عَلَيْنَا مَسْأَلَةٌ وَ لَا جَوَابٌ فَقَالَ بَيَانٌ‏ وَ كَانَ مِنَ الْحَرُورِيَّةِ أَنَا أَسْأَلُكَ يَا هِشَامُ أَخْبِرْنِي عَنْ أَصْحَابِ عَلِيٍّ يَوْمَ حَكَّمُوا الْحَكَمَيْنِ أَ كَانُوا مُؤْمِنِينَ أَمْ كَافِرِينَ قَالَ هِشَامٌ كَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ مُؤْمِنُونَ وَ صِنْفٌ مُشْرِكُونَ وَ صِنْفٌ ضُلَّالٌ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَمَنْ قَالَ مِثْلَ قَوْلِي إِنَّ عَلِيّاً ع إِمَامٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مُعَاوِيَةَ لَا يَصْلُحُ لَهَا فَآمَنُوا بِمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي عَلِيٍّ ع وَ أَقَرُّوا بِهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِكُونَ فَقَوْمٌ قَالُوا عَلِيٌّ إِمَامٌ وَ مُعَاوِيَةُ يَصْلُحُ لَهَا فَأَشْرَكُوا إِذْ أَدْخَلُوا مُعَاوِيَةَ مَعَ عَلِيٍّ ع وَ أَمَّا الضُّلَّالُ فَقَوْمٌ خَرَجُوا عَلَى الْحَمِيَّةِ وَ الْعَصَبِيَّةِ لِلْقَبَائِلِ وَ الْعَشَائِرِ فَلَمْ يَعْرِفُوا شَيْئاً مِنْ هَذَا وَ هُمْ جُهَّالٌ قَالَ فَأَصْحَابُ مُعَاوِيَةَ مَا كَانُوا قَالَ كَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ كَافِرُونَ وَ صِنْفٌ مُشْرِكُونَ وَ صِنْفٌ ضُلَّالٌ-فَأَمَّا الْكَافِرُونَ فَالَّذِينَ قَالُوا إِنَّ مُعَاوِيَةَ إِمَامٌ وَ عَلِيٌّ لَا يَصْلُحُ لَهَا فَكَفَرُوا مِنْ جِهَتَيْنِ إِذْ جَحَدُوا إِمَاماً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَصَبُوا إِمَاماً لَيْسَ مِنَ اللَّهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِكُونَ فَقَوْمٌ قَالُوا مُعَاوِيَةُ إِمَامٌ وَ عَلِيٌّ يَصْلُحُ لَهَا فَأَشْرَكُوا مُعَاوِيَةَ مَعَ عَلِيٍّ ع وَ أَمَّا الضُّلَّالُ فَعَلَى سَبِيلِ أُولَئِكَ خَرَجُوا لِلْحَمِيَّةِ وَ الْعَصَبِيَّةِ لِلْقَبَائِلِ وَ الْعَشَائِرِ فَانْقَطَعَ بَيَانٌ عِنْدَ ذَلِكَ فَقَالَ ضِرَارٌ وَ أَنَا أَسْأَلُكَ يَا هِشَامُ فِي هَذَا فَقَالَ هِشَامٌ أَخْطَأْتَ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّكُمْ كُلَّكُمْ مُجْتَمِعُونَ عَلَى دَفْعِ إِمَامَةِ صَاحِبِي وَ قَدْ سَأَلَنِي هَذَا عَنْ مَسْأَلَةٍ وَ لَيْسَ لَكُمْ أَنْ تُثْنُوا بِالْمَسْأَلَةِ عَلَيَّ حَتَّى أَسْأَلَكَ يَا ضِرَارُ عَنْ مَذْهَبِكَ فِي هَذَا الْبَابِ قَالَ ضِرَارٌ فَسَلْ قَالَ أَ تَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَدْلٌ لَا يَجُورُ قَالَ نَعَمْ هُوَ عَدْلٌ لَا يَجُورُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَالَ فَلَوْ كَلَّفَ اللَّهُ الْمُقْعَدَ الْمَشْيَ إِلَى الْمَسَاجِدِ وَ الْجِهَادَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ كَلَّفَ الْأَعْمَى قِرَاءَةَ الْمَصَاحِفِ وَ الْكُتُبِ أَ تَرَاهُ كَانَ يَكُونُ عَادِلًا أَمْ جَائِراً قَالَ ضِرَارٌ مَا كَانَ اللَّهُ لِيَفْعَلَ ذَلِكَ قَالَ هِشَامٌ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ لَا يَفْعَلُ ذَلِكَ وَ لَكِنَّ ذَلِكَ عَلَى سَبِيلِ الْجَدَلِ وَ الْخُصُومَةِ أَنْ لَوْ فَعَلَ ذَلِكَ أَ لَيْسَ كَانَ فِي فِعْلِهِ جَائِراً إِذْ كَلَّفَهُ تَكْلِيفاً لَا يَكُونُ لَهُ السَّبِيلُ إِلَى إِقَامَتِهِ وَ أَدَائِهِ قَالَ لَوْ فَعَلَ ذَلِكَ لَكَانَ جَائِراً قَالَ فَأَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَلَّفَ الْعِبَادَ دِيناً وَاحِداً لَا اخْتِلَافَ فِيهِ لَا يَقْبَلُ مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يَأْتُوا بِهِ كَمَا كَلَّفَهُمْ قَالَ بَلَى قَالَ فَجَعَلَ لَهُمْ دَلِيلًا عَلَى وُجُودِ ذَلِكَ الدِّينِ أَوْ كَلَّفَهُمْ مَا لَا دَلِيلَ لَهُمْ عَلَى وُجُودِهِ فَيَكُونَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ كَلَّفَ الْأَعْمَى قِرَاءَةَ الْكُتُبِ وَ الْمُقْعَدَ الْمَشْيَ إِلَى الْمَسَاجِدِ وَ الْجِهَادَ قَالَ فَسَكَتَ ضِرَارٌ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ لَا بُدَّ مِنْ دَلِيلٍ وَ لَيْسَ بِصَاحِبِكَ قَالَ‏ فَتَبَسَّمَ هِشَامٌ وَ قَالَ تَشَيَّعَ شَطْرُكَ‏ وَ صِرْتَ إِلَى الْحَقِّ ضَرُورَةً وَ لَا خِلَافَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ إِلَّا فِي التَّسْمِيَةِ قَالَ ضِرَارٌ فَإِنِّي أُرْجِعُ الْقَوْلَ عَلَيْكَ فِي هَذَا قَالَ هَاتِ قَالَ ضِرَارٌ لِهِشَامٍ كَيْفَ تَعْقِدُ الْإِمَامَةَ قَالَ هِشَامٌ كَمَا عَقَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النُّبُوَّةَ قَالَ فَهُوَ إِذاً نَبِيٌّ قَالَ هِشَامٌ لَا لِأَنَّ النُّبُوَّةَ يَعْقِدُهَا أَهْلُ السَّمَاءِ وَ الْإِمَامَةَ يَعْقِدُهَا أَهْلُ الْأَرْضِ فَعَقْدُ النُّبُوَّةِ بِالْمَلَائِكَةِ وَ عَقْدُ الْإِمَامَةِ بِالنَّبِيِ‏ وَ الْعَقْدَانِ جَمِيعاً بِأَمْرِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ قَالَ فَمَا الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَالَ هِشَامٌ الِاضْطِرَارُ فِي هَذَا قَالَ ضِرَارٌ وَ كَيْفَ ذَلِكَ قَالَ هِشَامٌ لَا يَخْلُو الْكَلَامُ فِي هَذَا مِنْ أَحَدِ ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ إِمَّا أَنْ يَكُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَفَعَ التَّكْلِيفَ عَنِ الْخَلْقِ بَعْدَ الرَّسُولِ ص فَلَمْ يُكَلِّفْهُمْ وَ لَمْ يَأْمُرْهُمْ وَ لَمْ يَنْهَهُمْ فَصَارُوا بِمَنْزِلَةِ السِّبَاعِ وَ الْبَهَائِمِ الَّتِي لَا تَكْلِيفَ عَلَيْهَا أَ فَتَقُولُ هَذَا يَا ضِرَارُ إِنَّ التَّكْلِيفَ عَنِ النَّاسِ مَرْفُوعٌ بَعْدَ الرَّسُولِ ص قَالَ لَا أَقُولُ هَذَا قَالَ هِشَامٌ فَالْوَجْهُ الثَّانِي يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ النَّاسُ الْمُكَلَّفُونَ‏ قَدِ اسْتَحَالُوا بَعْدَ الرَّسُولِ ص عُلَمَاءَ فِي مِثْلِ حَدِّ الرَّسُولِ فِي الْعِلْمِ حَتَّى لَا يَحْتَاجَ أَحَدٌ إِلَى أَحَدٍ فَيَكُونُوا كُلُّهُمْ قَدِ اسْتَغْنَوْا بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَصَابُوا الْحَقَّ الَّذِي لَا اخْتِلَافَ فِيهِ أَ فَتَقُولُ هَذَا إِنَّ النَّاسَ اسْتَحَالُوا عُلَمَاءَ حَتَّى صَارُوا فِي مِثْلِ حَدِّ الرَّسُولِ فِي الْعِلْمِ بِالدِّينِ حَتَّى لَا يَحْتَاجَ أَحَدٌ إِلَى أَحَدٍ مُسْتَغْنِينَ بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ غَيْرِهِمْ فِي إِصَابَةِ الْحَقِّ قَالَ لَا أَقُولُ هَذَا وَ لَكِنَّهُمْ يَحْتَاجُونَ إِلَى غَيْرِهِمْ قَالَ فَبَقِيَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ وَ هُوَ أَنَّهُ لَا بُدَّ لَهُمْ مِنْ عَالِمٍ يُقِيمُهُ‏ الرَّسُولُ لَهُمْ لَا يَسْهُو وَ لَا يَغْلَطُ وَ لَا يَحِيفُ مَعْصُومٌ مِنَ الذُّنُوبِ مُبَرَّءٌ مِنَ الْخَطَايَا يَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَيْهِ وَ لَا يَحْتَاجُ إِلَى أَحَدٍ قَالَ فَمَا الدَّلِيلُ عَلَيْهِ قَالَ هِشَامٌ ثَمَانُ دَلَالاتٍ أَرْبَعٌ فِي نَعْتِ نَسَبِهِ وَ أَرْبَعٌ فِي نَعْتِ نَفْسِهِ فَأَمَّا الْأَرْبَعُ الَّتِي فِي نَعْتِ نَسَبِهِ فَإِنَّهُ يَكُونُ مَعْرُوفَ الْجِنْسِ مَعْرُوفَ الْقَبِيلَةِ مَعْرُوفَ الْبَيْتِ وَ أَنْ يَكُونَ مِنْ صَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ إِلَيْهِ إِشَارَةٌ فَلَمْ يُرَ جِنْسٌ مِنْ هَذَا الْخَلْقِ أَشْهَرُ مِنْ جِنْسِ الْعَرَبِ الَّذِينَ مِنْهُمْ صَاحِبُ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ الَّذِي يُنَادَى بِاسْمِهِ فِي كُلِّ يَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ عَلَى الصَّوَامِعِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَتَصِلُ دَعْوَتُهُ إِلَى كُلِّ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ وَ عَالِمٍ وَ جَاهِلٍ مُقِرٍّ وَ مُنْكِرٍ فِي شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ لَوْ جَازَ أَنْ تَكُونَ الْحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ عَلَى هَذَا الْخَلْقِ فِي غَيْرِ هَذَا الْجِنْسِ لَأَتَى عَلَى الطَّالِبِ الْمُرْتَادِ دَهْرٌ مِنْ عَصْرِهِ لَا يَجِدُهُ وَ لَجَازَ أَنْ يَطْلُبَهُ فِي أَجْنَاسٍ مِنْ هَذَا الْخَلْقِ مِنَ الْعَجَمِ وَ غَيْرِهِمْ وَ لَكَانَ مِنْ حَيْثُ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَكُونَ صَلَاحٌ يَكُونُ فَسَادٌ وَ لَا يَجُوزُ هَذَا فِي حِكْمَةِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ عَدْلُهُ أَنْ يَفْرُضَ عَلَى النَّاسِ فَرِيضَةً لَا تُوجَدُ فَلَمَّا لَمْ يَجُزْ ذَلِكَ لَمْ يَجُزْ أَنْ يَكُونَ إِلَّا فِي هَذَا الْجِنْسِ لِاتِّصَالِهِ بِصَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ فَلَمْ يَجُزْ أَنْ يَكُونَ مِنْ هَذَا الْجِنْسِ إِلَّا فِي هَذِهِ الْقَبِيلَةِ لِقُرْبِ نَسَبِهَا مِنْ صَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ هِيَ قُرَيْشٌ وَ لَمَّا لَمْ يَجُزْ أَنْ يَكُونَ مِنْ هَذَا الْجِنْسِ إِلَّا فِي هَذِهِ الْقَبِيلَةِ لَمْ يَجُزْ أَنْ يَكُونَ مِنْ هَذِهِ الْقَبِيلَةِ إِلَّا فِي هَذَا الْبَيْتِ لِقُرْبِ نَسَبِهِ مِنْ صَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ وَ لَمَّا كَثُرَ أَهْلُ هَذَا الْبَيْتِ وَ تَشَاجَرُوا فِي الْإِمَامَةِ لِعُلُوِّهَا وَ شَرَفِهَا ادَّعَاهَا كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فَلَمْ يَجُزْ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مِنْ صَاحِبِ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ إِشَارَةٌ إِلَيْهِ بِعَيْنِهِ وَ اسْمِهِ وَ نَسَبِهِ كَيْ لَا يَطْمَعَ فِيهَا غَيْرُهُ وَ أَمَّا الْأَرْبَعُ الَّتِي فِي نَعْتِ نَفْسِهِ فَأَنْ يَكُونَ أَعْلَمَ النَّاسِ كُلِّهِمْ بِفَرَائِضِ اللَّهِ وَ سُنَنِهِ وَ أَحْكَامِهِ حَتَّى لَا يَخْفَى عَلَيْهِ مِنْهَا دَقِيقٌ وَ لَا جَلِيلٌ وَ أَنْ‏ يَكُونَ مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ كُلِّهَا وَ أَنْ يَكُونَ أَشْجَعَ النَّاسِ وَ أَنْ يَكُونَ أَسْخَى النَّاسِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يَزِيدَ الْإِبَاضِيُّ مِنْ أَيْنَ قُلْتَ إِنَّهُ أَعْلَمُ النَّاسِ قَالَ لِأَنَّهُ إِنْ لَمْ يَكُنْ عَالِماً بِجَمِيعِ حُدُودِ اللَّهِ وَ أَحْكَامِهِ وَ شَرَائِعِهِ وَ سُنَنِهِ لَمْ يُؤْمَنْ عَلَيْهِ أَنْ يُقَلِّبَ الْحُدُودَ فَمَنْ وَجَبَ عَلَيْهِ الْقَطْعُ حَدَّهُ وَ مَنْ وَجَبَ عَلَيْهِ الْحَدُّ قَطَعَهُ فَلَا يُقِيمُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَدّاً عَلَى مَا أَمَرَ بِهِ فَيَكُونُ مِنْ حَيْثُ أَرَادَ اللَّهُ صَلَاحاً يَقَعُ فَسَاداً قَالَ فَمِنْ أَيْنَ قُلْتَ إِنَّهُ مَعْصُومٌ مِنَ الذُّنُوبِ قَالَ لِأَنَّهُ إِنْ لَمْ يَكُنْ مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ دَخَلَ فِي الْخَطَإِ فَلَا يُؤْمَنُ أَنْ يَكْتُمَ عَلَى نَفْسِهِ وَ يَكْتُمَ عَلَى حَمِيمِهِ وَ قَرِيبِهِ وَ لَا يَحْتَجُّ اللَّهُ بِمِثْلِ هَذَا عَلَى خَلْقِهِ قَالَ فَمِنْ أَيْنَ قُلْتَ إِنَّهُ أَشْجَعُ النَّاسِ قَالَ لِأَنَّهُ فِئَةٌ لِلْمُسْلِمِينَ الَّذِي يَرْجِعُونَ إِلَيْهِ فِي الْحُرُوبِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلى‏ فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ‏ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ شُجَاعاً فَرَّ فَيَبُوءُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ لَا يَجُوزُ أَنْ يَكُونَ مَنْ يَبُوءُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ قَالَ فَمِنْ أَيْنَ قُلْتَ إِنَّهُ أَسْخَى النَّاسِ قَالَ لِأَنَّهُ خَازِنُ الْمُسْلِمِينَ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ سَخِيّاً تَاقَتْ نَفْسُهُ إِلَى أَمْوَالِهِمْ‏ فَأَخَذَهَا فَكَانَ خَائِناً وَ لَا يَجُوزُ أَنْ يَحْتَجَّ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ بِخَائِنٍ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ ضِرَارٌ فَمَنْ هَذَا بِهَذِهِ الصِّفَةِ فِي هَذَا الْوَقْتِ فَقَالَ صَاحِبُ الْقَصْرِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ كَانَ هَارُونُ الرَّشِيدُ قَدْ سَمِعَ الْكَلَامَ كُلَّهُ فَقَالَ عِنْدَ ذَلِكَ أَعْطَانَا وَ اللَّهِ مِنْ جِرَابِ النُّورَةِ وَيْحَكَ يَا جَعْفَرُ وَ كَانَ جَعْفَرُ بْنُ يَحْيَى جَالِساً مَعَهُ فِي السِّتْرِ مَنْ يَعْنِي بِهَذَا فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ يَعْنِي‏ بِهِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ قَالَ مَا عَنَى بِهَا غَيْرَ أَهْلِهَا ثُمَّ عَضَّ عَلَى شَفَتَيْهِ وَ قَالَ مِثْلُ هَذَا حَيٌّ وَ يَبْقَى لِي مُلْكِي سَاعَةً وَاحِدَةً فَوَ اللَّهِ لَلِسَانُ هَذَا أَبْلَغُ فِي قُلُوبِ النَّاسِ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ سَيْفٍ وَ عَلِمَ يَحْيَى أَنَّ هِشَاماً قَدْ أُتِيَ‏ فَدَخَلَ السِّتْرَ فَقَالَ يَا عَبَّاسِيُّ وَيْحَكَ مَنْ هَذَا الرَّجُلُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ حَسْبُكَ تُكْفَى تُكْفَى ثُمَّ خَرَجَ إِلَى هِشَامٍ فَغَمَزَهُ فَعَلِمَ هِشَامٌ أَنَّهُ قَدْ أُتِيَ فَقَامَ يُرِيهِمْ أَنَّهُ يَبُولُ أَوْ يَقْضِي حَاجَةً فَلَبِسَ نَعْلَيْهِ وَ انْسَلَّ وَ مَرَّ بِبَيْتِهِ وَ أَمَرَهُمْ بِالتَّوَارِي وَ هَرَبَ وَ مَرَّ مِنْ فَوْرِهِ نَحْوَ الْكُوفَةِ فَوَافَى الْكُوفَةَ وَ نَزَلَ عَلَى بَشِيرٍ النَّبَّالِ وَ كَانَ مِنْ حَمَلَةِ الْحَدِيثِ مِنْ أَصْحَابِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ ثُمَّ اعْتَلَّ عِلَّةً شَدِيدَةً فَقَالَ لَهُ بَشِيرٌ آتِيكَ بِطَبِيبٍ قَالَ لَا أَنَا مَيِّتٌ فَلَمَّا حَضَرَهُ الْمَوْتُ قَالَ لِبَشِيرٍ إِذَا فَرَغْتَ مِنْ جِهَازِي فَاحْمِلْنِي فِي جَوْفِ اللَّيْلِ وَ ضَعْنِي بِالْكُنَاسَةِ وَ اكْتُبْ رُقْعَةً وَ قُلْ هَذَا هِشَامُ بْنُ الْحَكَمِ الَّذِي يَطْلُبُهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مَاتَ حَتْفَ أَنْفِهِ وَ كَانَ هَارُونُ قَدْ بَعَثَ إِلَى إِخْوَانِهِ وَ أَصْحَابِهِ فَأَخَذَ الْخَلْقَ بِهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَهْلُ الْكُوفَةِ رَأَوْهُ وَ حَضَرَ الْقَاضِي وَ صَاحِبُ الْمَعُونَةِ وَ الْعَامِلُ وَ الْمُعَدِّلُونَ بِالْكُوفَةِ وَ كَتَبَ إِلَى الرَّشِيدِ بِذَلِكَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَفَانَا أَمْرَهُ فَخَلَّى عَمَّنْ كَانَ أَخَذَ بِهِ.


پنجشنبه ۱۹ مرداد ۱۳۹۶ ساعت ۱۱:۲۳
نظرات



نمایش ایمیل به مخاطبین





نمایش نظر در سایت

عباس
۲۰ مرداد ۱۳۹۶ ساعت ۷:۲۲
شرمنده ام که دو باره من فارسی ندان مجبورم مزاحم شوم. شما فرض کلام را بر این گذاشته اید که کتاب اختلاف الناس فی الامامه اگر چه منبع نوبختی و سعد اشعری نبوده ولی کتابی بوده در فرق شیعه و بعد اشکال میکنید که متن منقول در کمال الدین که ربطی به اختلاف ناس در امامت ندارد. این مطلب را از کجا بدست آوردید که هشام کتابی در فرق داشته؟ حرف استاد مدرسی هر دو مبنا را باطل کرد. نه هشام کتابی در باب فرق به این اسم داشته و نه کتابی از او مبنای نوبختی و سعد اشعری بوده. یکی از اساتید بزرگ ما از رجالیون بزرگ عصر میفرمایند که این عناوین موجود در کتب رجال اسمائی است که مؤلفین این کتابها یک کلمه در متن را گرفته و برای تمییز به صورت اسم روی رسائل صغیرالحجم گذاشته اند که گاهی دو سه ورقه بیش نبوده. استاد مدرسی میفرمایند این متن مناظره هشام را هم مؤلفین رجال برای تمییز از فوائد دیگر بهمان اسمی گذاشته اند که در اوائل آن بوده (كَلِّمْ هِشَاماً فِيمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنَ الْإِمَامَةِ). ناس یعنی همین شیعه و خوارج حاضر درمجلس نه کل عالم. وجود در مجموعه تقریرات علی بن منصور هم منافات با ذکر در آثار هشام ندارد.

پاسخ: آقای اطهر عباسی. خواهش می کنم. خوشحال می شوم برای آگاهی بخشی منشأ خدمتی باشم. درباره نام کتاب ها چه منبع آن خود مؤلفين و يا شاگردان به هرحال يک چيز مسلم است و آن اينکه می بايست اسم با مسمی سازگار باشد و مناسب. در مورد رسائل و متن های کوچک، ذکر نام آنها در فهارس دلائل مختلف و شیوه های گوناگونی داشته که جای بحثش اينجا نيست. فهرست کتاب های هشام را طبعا يکی از شاگردان او فراهم کرده بوده و ابن نديم هم منبع مستقيم و يا غير مستقيمش همان بود که بعداً نجاشي و شيخ هم از آن بهره برده اند. در اينجا هم حقيقت اين کتاب معلوم نيست. آنچه هست اين است که به احتمال قوی اين متن بخشی از متن کتاب التدبير و يا چيزی شبيه آن بوده. احتمالی که آقای مدرسی فرموده اند تنها يک احتمال بسیار ضعيف است و آنچه من نوشته ام یک احتمال ديگر. اما اينکه هشام کتابی در فرق نداشته چنين مطلبی را آقای مدرسی نفرموده اند. کتاب الميزان دست کم از نقل های آن معلوم است که درباره فرق بوده. استاد ما آقای مادلونگ نظرش بر اين است که اختلاف الناس في الامامه منبع نوبختی و اشعري است. من معتقدم اگر هم چنين باشد منبع مستقيم نيست. نيز احتمال داده ام که شايد نام اصلی الميزان بوده و اختلاف الناس في الامامه تنها عبارتی توضيحی است. گمان می کنم با اين توضيحات مطلب کاملاً قابل فهم برای شما باشد. برای شما توفيق در تحصيل علم و کوشایی در آن را از خداوند خواستارم.