کتاب مصباح الأنوار منسوب به شخصی به نام هاشم بن محمد که از آن چندین نسخه در دست است و چندین قرن است مورد استناد قرار می گیرد کتابی است که هویت دقیق نویسنده اش روشن نیست. از این کتاب که ظاهراً در مجموع و با احتساب نسخه های خطی مختلفش جز قسمت هایی محدود از آن تماماً در دست است در منابع قدیم یادی نشده و انتساب آن به شیخ طوسی که در برخی منابع گفته شده معلوم است که نادرست است. این کتاب بنابر آنچه شنیده ام در دست چاپ است و من اینجا چند نکته ای را که شاید به کار مصحح متن بیاید تذکر می دهم. از نسخه های این کتاب من خیلی سال پیش نسخه کتابخانه مرعشی (جلد اول) را بررسیده بودم (و مکرر هم در نوشته های سابق خود درباره هویت و اصالت آن ابراز تردید کرده ام) و چون عکسی از آن را اینجا در اختیار نداشتم به لطف محقق نسخه شناس و سختکوش جناب آقای موسوی بروجردی نسخه ای از آن با وساطت فاضل محترم جناب آقای دکتر عطایی نظری دستیاب شد. نسخه دیگری که در اختیار دارم نسخه کهنه سال کتابخانه آل خرسان است که مجلد دوم کتاب را پوشش می دهد.
در این کتاب سندهای مستقیم به محدثانی از سده ششم قمری داده شده که بی تردید ارتباطی به نویسنده کتاب ندارند. این سندها بدون تذکر به اینکه از کتاب هایی به واسطه نقل شده تلقی نادرستی را ایجاد می کنند که گویی مؤلف خود از آن مشایخ حدیث شنیده است. این در حالی است که با مطالعه کل کتاب معلوم است که چنین نیست. نویسنده به روشنی تحت تأثیر چندین کتاب مشخص است: مناقب خطیب خوارزمی؛ مناقب ابن شهرآشوب؛ آثار ابن بطریق و بالاخره آثار ابن طاووس. نحوه ارجاع او به نسخه ها و کتاب ها بسیار مشابه شیوه ابن طاووس است و حتی این گمانه را دامن می تواند زند که گویی مؤلف کتاب کسی نیست جز خود ابن طاووس؛ به ویژه با توجه به این واقعیت که تقریبا همه جا همان منابعی مورد نظر نویسنده کتاب است که ما نقل از آنها را در آثار ابن طاووس شاهد هستیم. آنچه مسلم است بسیاری از منابعی که در طول کتاب بدان ارجاع داده شده مورد رجوع مستقیم نویسنده کتاب نبوده و او در واقع از طریق منابع واسطه همچون آثار ابن بطریق و یا ابن شهرآشوب و ابن طاووس به آنها دسترسی داشته است. گرچه شیوه نقل مستقیم سندهای روایات به گونه ای که چنین وانمود شود که گویی خود مؤلف احادیث را با آن سندها شنیده، بدون اشاره به منبع واسطه به طور نمونه مناقب خوارزمی کاری است ناشایست و بر خلاف اصول اولیه نقل حدیث اما به نظر می آید که اینجا اشکال به نسخه های کتاب باشد نه نویسنده خود کتاب. احتمال دارد که در نسخه اصل کتاب قبل از نقل هر سندی نام منبع در حاشیه نقل می شده اما کاتبان بعدی آن نام ها را مورد اعتنا قرار نداده اند.
در طول کتاب روایاتی با گرایشات غالیانه در متن کتاب مصباح الأنوار دیده می شود. با این وصف مسلم است که نویسنده عالمی امامی بوده است. با توجه به اینکه بخشی از کتاب به نقل روایات مثالب خلفا و حتی نقل روایت معروف نهم ربیع اختصاص یافته و گرایش کلی نویسنده نسبت به اهل سنت و خلفا بسیار تند است این احتمال می تواند مطرح شود که شاید اصلاً کتاب تألیفی است از خود ابن طاووس اما او از اینکه کتاب را به خود نسبت دهد به دلیل شرایط زمانی و تقیه ابا داشته است. ابن طاووس چند بار دیگر هم درباه آثار خود چنین کرده است و بنابراین این احتمال شاید بعید نباشد. نکته جالب توجه در این میان این است که در یک فصل نویسنده کتاب مجموع نقل های کتاب الوصیه منسوب به عیسی بن المستفاد را نقل می کند؛ همانی که ابن طاووس در الطرف خود نقل کرده اما این بار برخلاف نسخه های موجود الطرف این نقل ها با سند کامل نقل می شوند. این خود این احتمال که گویی نویسنده کتاب مصباح الأنوار خود ابن طاووس است را تقویت می کند. به هر حال با توجه به قدمت برخی نسخه های کتاب به احتمال زیاد نویسنده متعلق به سده هفتم قمری بوده است و نه متأخر از این تاریخ.
در پایان این نکته را هم تذکر دهم که نسبت کتاب به شخصی به نام هاشم بن محمد هم ظاهراً اصلی ندارد. ظاهراً این انتساب به دلیل سوء برداشتی است از یک روایت در کتاب که در آن نقلی از شخصی به نام هاشم بن محمد دیده می شود. بررسی دقیقتر این نکته پس از انتشار کتاب بیشتر می تواند مورد توجه قرار گیرد.