یکی از ژانرهایی که معتزله بدان علاقمند بودند ژانر امالی نگاری و مجالس نویسی بود. امالی نویسی البته شیوه های مختلفی داشت آنچه اینجا مد نظر من است همان سبکی است که بر اثر القای مستقیم مطالب از سوی استاد به منظور رونویسی از سوی مستملیان ارائه می شد و حاصل آن را مجالس و یا امالی می خواندند. این نوع مجالس معمولاً با مجالس درس فرق می کرد. در آغاز بیشتر اهل ادب به این نوع امالی نویسی روی آوردند. معتزلیان هم چون معمولاً به ادب عربی می پرداختند و از اهتمامات آنها بود خیلی زود با این نوع ادبی آشنا شدند. می دانیم که اصلاً شماری از ادبای مهم عرب در بغداد و اهواز و اصفهان و ری و خراسان معتزلی بودند. معتزلیان البته به دلیل ژانر امالی نویسی در حدیث هم به این نوع ادبیات روی آوردند. چندین امالی در حدیث از عالمان معتزله می شناسیم و از آن جمله امالی قاضی عبد الجبار و امالی ابو سعد سمان. آنچه در این میان جالب توجه است مجالسی است که عالمان معتزلی داشته اند در شرح و تفسیر آیات قرآن و احادیث که معمولاً همراه بوده است با بیان نکاتی تاریخی و یا ادبی و روایت شعری و ... امالی قاضی عبد الجبار در حدیث تنها نقل حدیث نبوده بلکه روایت احادیث با شرحی کوتاه همراه بوده. شریف مرتضی هم از همین شیوه در مجالس خود استفاده کرده و از این نقطه نظر امالی او شامل تفسیر آیات و احادیث و بیان نکات ادبی و تاریخی و از این قبیل است. معتزلیان زیدی ری و شمال ایران هم از ژانر ادبی امالی در حدیث بهره می گرفته اند و از آنان چندین امالی می شناسیم. امالی گویی در خراسان و ری سده های پنجم و ششم رشد و ظهور بیشتری داشت که نمونه های آن را در فهرست منتجب الدین می بینیم. برخی از این امالی ها بیشتر حاصل مجالس وعظ واعظان بود.

از نمونه های جالب توجه امالی نویسی معتزلیان کتاب جلاء‌ الأبصار حاکم جشمی است که متأسفانه هنوز چاپ نشده. او عالمی معتزلی و حنفی مذهب بود که گویا آخر عمر زیدی شد و به هرحال به زیدیه علاقمند بود و زیدیان هم او را از خود می دانند. مجالس او در بیهق اواخر سده پنجم قمری بر گزار می شد. شخصی به من نوشته که این کتاب را در دست تصحیح دارد. من هم بناست مقدمه ای بر آن بنویسم. امیدوارم هرچه زودتر آماده شود. وقتی در کتاب ماه دین درباره این کتاب نوشتم و اهمیت آن را متذکر شدم. این امالی شامل فوائد نظری و تاریخی و حدیثی ارزشمندی است. سال گذشته به مناسبت مقاله ای به انگلیسی درباره ژانر امالی نویسی در نزد معتزله تفصیلاً درباره امالی حاکم جشمی نوشتم. هنوز این مقاله منتشر نشده است.