شاید برخی تصور کنند این داوری نوعی اغراق گویی است اما واقعیت این است که به طور سنتی شناخت ما از مکتب کلامی و مذهبی اشاعره بسیار محدود و عمدتا متکی بر داوری های غلط و جدلی قدماست. بیشتر شناخت ما از مکتب کلامی اشاعره مبتنی است بر داوری های آثار کلامی علامه حلی و شاگردان مستقیم و یا غیر مستقیم او که غالباً گزارش هایی است جدلی و داوری هایی یک طرفه و ناقص از مکتب اشاعره. اگر به دلیل تأثیر اعتزال بر تشیع و همچنین اقبالی که کم و بیش به مکتب اعتزال در میان محققان ما در پنجاه سال اخیر وجود داشته تا اندازه ای بتوان گفت آشنایی مختصری با کلام معتزلی در ایران فراهم شده در مورد اشاعره چنین زمینه ای مطلقاً وجود نداشته است. در بهترین حالت شناخت عالمان ما از کلام اشعری و بر پایه آثار اشعریان به برخی کتاب های فخر رازی محدود می شود در حالی که می دانیم فخر رازی نه نماینده مکتب قدیم اشاعره است و نه نماینده تحولی که با جوینی در کلام اشعری رقم خورد. خوشمزه اینجاست که عده زیادی از نویسندگان ما غزالی را نماینده تفکر اشعری معرفی می کنند و از آن رهگذر کلام اشعری را تحقیر و ناچیز و سهمش را در کلام اسلامی مخرب و مخالف عقل گرایی می پندارند. این در حالی است که غزالی اساساً از دیدگاه متکلمان اشعری نماینده کلام اشعری قلمداد نمی شده و بیشتر آثارش نوعی گذار از کلام اشعری را نمایندگی می کند. در سال های اخیر آثار مهمتری در کلام اشعری در تونس و مراکش و ترکیه و کویت و همچنین در غرب از سوی اسلامشناسان غربی منتشر شد که شناخت تازه و مهمی نسبت به کلام اشعری به دست می دهد. برخلاف دیدگاه رایج در ایران که معمولا کلام اشعری را کلامی ضد عقلی و غیر نظری و کم و بیش همپایه حنبلیان و اصحاب حدیث اعتقادی جلوه می دهد و بیشتر هم بر روی مسئله مخالفت اشاعره با حسن و قبح عقلی و نظریه کسب اشعری مانور می دهد مکتب کلامی اشعری از آغاز مکتبی نظری در میان اصحاب حدیث بود که گرچه با عقاید مذهبی معتزله مخالف بودند اما نسب به نسلی از متکلمان کهنتر می بردند که آنان همگام با معتزله با شیوه های کلامی و جدلی و بحث های نظری آشنایی یافته بودند و در تحول آن شیوه ها خود تأثیری تمام داشتند. فرق آنان با معتزله در واقع در نوع بیان دیدگاه های کلامی و یا شیوه های بحث های نظری نبود بلکه اختلافشان تمایزهای مذهبی بود. بعدها هم چنانکه می دانیم این نه معتزلیان که اشعریان بودند که بیشترین دفاع را از به کار گیری بحث های نظری در کلام ارائه می دادند و در این زمینه تأثیرگذار بودند. وانگهی با جوینی و بعد از او با غزالی و به ویژه فخر رازی بود که کلام اشعری پیوندی مهم با فلسفه ابن سینا پیدا کرد و اشعریان در تفسیر و تحول فلسفه سینایی در خراسان مهمترین تأثیر را ایفا کردند. سهل است مبانی آنان تا اندازه زیادی با فلسفه ابن سینا بیشتر قابلیت سازگاری داشت تا کلام معتزلی با فلسفه سینوی. دفاع از فاعلیت مختار خداوند و نفی ضرورت علی و معلولی هم گرچه در اصل در کلام اشعری جایگاه مهمی داشت اما این مخصوص آنان نبود بلکه عمده معتزلیان و به ویژه بهشمیان همین دیدگاه را در مقابل فلاسفه داشتند. بنابراین دعوا سر دو طیف اهل کلام فارغ از اشعری گری و یا اعتزال بود با اهل فلسفه. از دیگر سو، بسیاری از مبانی استدلال ورزی کلامی و نظری و شیوه های آداب البحث و استدلالی و حتی مبتنی بر منطق ارسطویی بعدها توسط اشعریان گسترش یافت و متحول شد و به کار گرفته شد. حسن و قبح عقلی و ذاتی و نفی آن داستان دیگری است و ربطی به عقل گرایی و یا نقل گرایی ندارد؛ کما اینکه بعدها در مباحث علم اصول و بحث از اعتباریات در واقع دیدگاه های اشعریان بود که دست برتر را یافت. نظریه کسب اشعری را هم در واقع با توجه به پیچیدگی های مبحث جبر و اختیار نمی توان به نوعی جبری گری محض و سطحی فروکاست و تفسیر کرد. اخیراً یکی از آشنایان مباحثی را برای من فرستاد که میان برخی دوستان درگرفته است در ارتباط با نسبت تصوف و مکتب اشاعره و سهم اشعریان و صوفیه در انحطاط تفکر اسلامی. آن مطالب بیشتر من را متقاعد کرد که تقریباً در ایران ما هیچ گونه تلاشی برای شناخت مکتب کلامی اشاعره نداشته ایم. یکی از استادان عالی مقام را هم می شناسم که دائما بر این نظر تأکید می کند که در تاریخ تفکر همواره دو دیدگاه در تقابل با هم بوده: دیدگاه معتزلی که محور را به عقل می دهد و دیدگاه اشاعره که ضد عقل است و مقلد محض. روشن است که این سخت از بن غلط و نادرست است. پیشنهاد من این است که همتی شود و آثار ریچارد فرانک و دانیل ژیماره به فارسی ترجمه شود.