درباره تشیع کوفی نخستین در رابطه با آنچه مربوط به جریان های غلات شیعی می شود پژوهش نسبتاً کم نیست. نمونه اش کتاب وداد قاضی است درباره کیسانیه (این اثر به تازگی با ترجمه ممتاز فاضل گرامی آقای احسان موسوی خلخالی به فارسی منتشر شد). اخیراً هم کتاب عبد الله بن سبا و سبئیه آقای شان آنتونی اثر جالب توجهی در زمینه ای مرتبط است. اما درباره تشیع کوفی در میان جریان های معتدل شیعی و به ویژه بررسی ابعاد اندیشه های مذهبی و مکاتب فقهی آن هنوز جای تحقیق بسیار است. به ویژه در این میان تشیع شاخه هوادار امام باقر در کوفه و تا قبل از انقلاب عباسی کم و بیش بر ما ناشناخته است. همچنین طیف هایی از تشیع کوفی که بر گرد زید بن علی حلقه زدند و از او حمایت کردند. این مسئله به جرقه های نخستین شکل گیری فقه شیعه در کوفه و ارتباط آن با فقه مکه و مدینه هم مرتبط است. از کتاب هایی که متأسفانه کم و بیش در تحقیقات شیعه شناسی در ایران مغفول مانده کتاب ماندگار امام قاسم بن ابراهیم اثر استاد مادلونگ است که به رغم نامش شامل بحث های مهمی در رابطه با تشیع نخستین کوفه هم هست. در سنت های شیعی و به ویژه زیدی آثاری در فقه و تفسیر و عقاید به زید بن علی نسبت داده شده که تقریباً همه آنها اصالت ندارد. در این میان البته مسند زید کتاب و سند مهم و کهنی است؛ کما اینکه پاره ای دیگر از روایات هم هست که به زیدیه نخستین و شیعیان منتسب به این سنت در سده دوم قمری منسوب شده. کتاب آقای نجم حیدر در رابطه با تشیع کهن کوفی و سنت فقهی آن که با محوریت چند مسئله فقهی و حدیثی نوشته شده گام دومی است برای شناخت ما از تشیع کوفی نخستین. در این راستا آنچه اهمیت دارد بررسی نسبت مکاتب فقهی شیعی قدیم در کوفه است با جریان اهل رأی از یک سو و اهل حدیث از دیگر سو و همچنین ارتباطش با سنت های مدنی و مکی. مقاله آقای مادلونگ در رابطه با ابن عباس و فقه شیعی از این جهت اهمیت بسیار دارد. متأسفانه در ایران هنوز این پژوهش ها ترجمه نشده و در مقالات و کتاب های منتشر شده در ایران اثری از آگاهی نسبت به این نوع رویکرد در شیعه شناسی دیده نمی شود.

باز هم درباره تشیع نخستین

از جمله آثار ارزشمندی که در سال های اخیر درباره تشیع نخستین کوفه چاپ شد این کتاب است:

The Rebellion of Muḥammad al-Nafs al-Zakiyya in 145/762. Ṭālibīs and Early ʿAbbāsīs in Conflict

تألیف Amikam Elad است که متخصص موضوع نفس زکیه و قیام شیعی اوست. این کتاب برای فهم تحول اولیه تشیع و از جمله تشیع کوفی بسیار مهم و ارزشمند است و باید ترجمه شود. کتاب تاکر درباره شیعیان غالی اولیه که مجموعه ای از مقالات قدیم اوست نیز از کتاب های مناسب برای ترجمه است. نظریه آقای نجم حیدر در رابطه با تشیع زیدی اولیه در کوفه و مناسبات تشیع زیدی بتری و تشیع زیدی جارودی که در کتاب او مطرح شده در نقدی که آقای مادلونگ بر این کتاب نوشته به کلی رد شده است. ما هنوز تحقیق مناسبی درباره تشیع عصر امام سجاد علیه السلام نداریم.

یکی از مهمترین و همینک کلاسیک ترین مقالات در حوزه تشیع نخستین مقاله مهم زیر است که بایستی به فارسی ترجمه شود. این مقاله نکته های مهم نظری خوبی در رابطه با روند شکل گیری تشیع دارد.

Marshall G. S. Hodgson (1955), How Did the Early Shî'a become Sectarian? Journal of the American Oriental Society, Vol. 75, No. 1 (Jan. - Mar., 1955), pp. 1-13