نسخه اين کتاب که همينک در کتابخانه مجلس نگهداری می شود به رقم دانشمندی است از شاگردان فاضل مقداد سيوري که می دانيم خود نواده (سبط) رکن الدين جرجاني بوده است. نام اين دانشمند تاج الدين الحسن بن محمد بن راشد الحلي است. در برگ آغازين نسخه يادداشت زير ديده می شود که گويای مطالبی جالب توجه درباره اين دانشمند است:
"کتاب اشراق اللاهوت في شرح کتاب الياقوت وکتاب الياقوت هو الرسالة المشهورة بالمقدّمة للشيخ المولی الفاضل أبي إسحاق إبراهيم بن نوبخت رحمه الله والشرح هذا للشيخ الکامل المحقق أبي عبد الله محمد بن علي الجرجاني رحمة الله عليه وهو بخطّ المولی الأولی الشيخ العلم الأعلم الأفضل الأورع الأتقی عمدة المتشرعين المتشيعين قدوة العلماء الزهّاد المتورعين محيي مذهب الأئمة المعصومين صلوات الله عليهم أجمعين تاج الدين حسن بن محمد بن راشد غفر الله له ولأسلافه؛ وفي أوّله وآخره إجازات أکابر العلماء المجتهدين له منها الشيخ الإمام العلّام القمقام المرشد إلی سبيل الرشاد المجتهد في مذهب الأئمة الأمجاد أبو عبد الله المقداد ومنها السيّد السند الإمام الحبر النحرير العلّامة سيّد المجتهدين سند المتعبدّين بقية أئمة الدين جلال النقابة والسيادة والإجتهاد أبو العزّ عبد الله بن شرفشاه بن عربشاه الحسيني الشيرازي من أبناء أعمام العبد الفقير إلی الله الغني صدر بن منصور بن محمد بن منصور بن محمد بن إبراهيم بن إسحاق بن علي بن عربشاه المشهور المذکور رحمة الله عليهم أجمعين وجعلهم علی النور".
در برگ 69ب در پايان کتاب نويسنده، يعنی رکن الدين جرجاني چنين نوشته است: " واذ وفينا بما وعدنا فلنحمد الله تعالی علی حسن توفیقه وهدایته لنا إلی صواب طريقه ونصلّي علی أشرف بريّته محمد وآله وعترته صلاة دائمة غير منقطعة وإنّي أجدد الإلتماس من الناظر المعنيّ فيه إصلاح ما عسی (کذا) يجده من السهو والنسيان إذ هما من لوازم الإنسان لا سيّما والدهر ؟ العوائق والحدثان نفع الله به المستفيدين (؟) بمحمد وآله الطيبين الطاهرين. "
کاتب هم در دنباله آن چنين مرقوم کرده است: " کان في النسخة (؟) المنقول منها: ووقع الفراغ من تأليفه ليلة السبت الخامس والعشرين من شهر الله المبارک سنة أربع وسبعمائة علی يدي العبد (الجاني؛ اما روی آن خط کشيده شده) الفقير إلی رحمة ربّه القدير محمد بن علي الجرجاني وفرغ من مشقّة کتبه (؟) العبد المحتاج إلی عفو الله الواحد حسن بن محمد بن راشد أسبغ الله عليه جناح لطفه وحفظه بمعصماته (؟) من شرّ يديه ومن خلقه يوم الأربعاء غرّة جمادي الآخر من سنة عشر وثمان مائة بالحلة السيفية بالمدرسة الزينية حماهما الله من المصائب بمحمد وآله الأطائب والحمد لله ربّ العالمين وحده والصلاة علی سيّدنا محمد وآله الطاهرين".
با اين حساب کتاب اشراق اللاهوت در سال 704 ق و در زمان حيات علامه حلي که استاد رکن الدين جرجاني بوده نوشته شده است. بايد نسبت ميان اين شرح را با شرح علامه حلي و نيز شرح ديگر شاگرد علامه يعنی شرح عميد الدين الأعرجي که با نام غلط اشراق اللاهوت به چاپ رسيده به دقت بررسی کرد. اين کتاب برخلاف شرح عميد الدين شرح خود کتاب الياقوت ابن نوبخت است که از آن يعنی از متن ياقوت در خود مقدمه رکن الدين به "مقدمه" تعبير شده است (برگ 1 ب).
تاريخ کتابت نسخه نيز چنانکه می بينيم سال 810 ق است؛ در مدرسه زينيه حله که مدرسه ای شناخته شده است در آن دوران (نمونه، نک: التوضيح الأنور، ص 14 که به غلط الزينبية چاپ شده، نیز نک: الفوائد الطریفه افندی، ص ۲۱۰ که از اقامت ابن ابی جمهور احسایی در سال ۸۸۳ ق در همین مدرسه که مجاور مقام صاحب الزمان در حله بوده و بر اساس نسخه ای به خط همو یاد می کند. در اینجا هم نام مدرسه با تصحیف نقل شده). کاتب نسخه چنانکه گفتيم الحسن بن محمد بن راشد الحلي است که خود از دانشمندان است و صاحب تأليفات متعدد. اصولاً به ويژه در حله در ميان سده های ششم تا نهم قمری کتابت نسخه های خطی در ميان اهل علم بسيار شايع بوده و کسان زيادی را در اين دوران می شناسيم (و از آن جمله خود رکن الدين جرجاني که در دنباله اين مقالات به اين موضوع خواهيم پرداخت)که با وجود آنکه خود اهل علم بوده اند برای ترويج آثار شيعی و شايد به دليل محدوديتهای اقتصادی نسخه های خطی شيعی را کتابت و تصحيح می کرده اند. الحسن بن محمد بن راشد چنانکه در يادداشت برگ نخست نسخه ديديم خود از شاگردان دو تن از عالمان حله و نجف در آن دوران بوده؛ يکی فاضل مقداد و ديگری أبو العزّ عبد الله بن شرفشاه بن عربشاه الحسيني الشيرازي. از آنجا که فاضل مقداد خود نواده (سبط) رکن الدين جرجانی و بسيار مهتم به آثار نيايش بوده (نک: مقداد سيوري، الأنوار الجلالية في شرح الفصول النصيرية، ص 44، نیز نک: الفوائد الطریفه از میرزا عبد الله اصفهانی معروف به افندی، ص ۴۷۳ تا ۴۷۴ که از نسخه ای از کتاب غایه البادی جرجانی یاد می کند که بر اساس نسخه فاضل مقداد کتابت شده بوده است. نسخه فاضل مقداد تاریخ ۷۸۸ ق و مقابله ۷۹۱ ق را داشته است) بنابراين شايد به همين مناسبت شاگرد فاضل مقداد به کتابت اين نسخه پرداخته است. صاحب رياض العلماء مجموعه ای از مؤلفات رکن الدين جرجاني را به خط خود او ديده بوده که در آن قصيده ای هم در مدح حضرت امير (ع) از منظومه های حسن بن راشد ديده می شده است و از او در اين نسخه چنين ستايش شده بوده: " ... للمولى الامام الأعظم البحر الهمام الأعلم جامع فضيلتي المعقول و المنقول مستخرج مسائل الفروع من الأصول شيخ مشايخ الفقهاء المجتهدين و خاتمهم و رئيس الأئمة المتكلمين و عالمهم مولانا تاج الملة و الحق و الدين الحسن بن راشد أسبغ الله تعالى عليه ظلاله و أدام عليه فضله و افضاله " (نک: اعيان الشيعة، 5/ 65). اينها نشان از موقعيت برجسته علمی حسن بن محمد بن راشد دارد. درباره اين مجموعه که به خط خود رکن الدين جرجاني بوده اطلاعی نداريم اما به نظر می رسد که اگر اين مجموعه به خط او بوده از طريق سبطش فاضل مقداد به شاگردان و حوزه درسی او و از جمله برخی معاصران الحسن بن محمد بن راشد رسيده بوده و در آن نسخه قصيده ای از وی شايد در آغاز و يا انجام نسخه نقل شده بوده است. گفتنی است که همو بوده که تاريخ مرگ استادش فاضل مقداد را نيز در یک نسخه خطی قواعد شهيد و با تاریخ 26 جمادى الثانية سال 826 ثبت کرده است(نک: اعيان الشيعة، 5/ 66). درباره او می دانيم که کفعمي در نسخه ای که از الجمانة البهية في نظم الألفية الشهيدية او فراهم کرده بوده نويسنده را "الشيخ الامام العالم الفاضل نادرة الزمان الشيخ تاج الدين الحسن بن راشد" خوانده بوده است. او اين ارجوزه را در حله به تاريخ 825 ق و در 653 بيت ساخته بوده است (نک: اعيان الشيعة، 5/ 66 تا 67). کفعمي تقريظی از فاضل مقداد که او را استاد حسن بن راشد می خواند بر کتاب شاگردش در نسخه مذکور نقل کرده است(نک: الذريعه، 5/ 131 تا 132). نسخه ای از نظم الألفيه در کتابخانه آية الله مرعشي موجود است (فهرست، 1/ 80). حسن بن محمد بن راشد کتابی هم در کلام داشته با عنوان مصباح المهتدين في أصول الدين که صاحب رياض نسخه ای از آن را با کتابت تاريخ 883 ق در استراباد ديده بوده است (نک: اعيان الشيعة، 5/ 66). همینک نسخه ای از مصباح المهتدين در 182 برگ در مرکز احيای قم موجود است (فهرست، 1/ 32). الحسن بن محمد بن راشد دست کم تا سال 830 ق زنده بوده و در اين تاريخ (17 شعبان) نسخه ای از مصباح شيخ طوسي را مقابله کرده بوده است (نک: اعيان الشيعة، 5/ 65). حسن بن محمد بن راشد نسخه های ديگری را نيز کتابت و استنساخ و تصحيح و مقابله کرده بوده است: فی المثل می دانيم که او نسخه ای از قواعد علامه حلي را نيز کتابت کرده است (نک: اعيان الشيعة، 5/ 65). او نسخه ای هم از حاشيه معروف و مفصل فاضل يمني بر کشّاف زمخشري کتابت کرده بوده، به تاريخ 17 ربيع الأول سنة 824 که آن را صاحب رياض العلماء در اصفهان ديده بوده است. بر اين نسخه حواشی زيادی بوده که شايد بيشتر آنها از خود حسن بن راشد بوده است (نک: اعيان الشيعة، 5/ 66). آثار ديگری برای الحسن بن محمد بن راشد الحلي بر شمرده اند مانند أرجوزة في تاريخ الملوك و الخلفاء و نيز أرجوزة في تاريخ القاهرة و نيز اشعار و قصائد و مراثی بسيار در مورد امامان و نيز " قصيدة له في الرد على من ذكر في تاريخ له مدح معاوية و سائر ملوك بني أمية" (برای او همچنين نک: ميرزا عبد الله اصفهاني معروف به افندي، رياض العلماء، 1 / 185 تا 187 ؛ 342 ؛ نيز نک: الذريعة، 1/ 464 تا 465، 482؛ 21/ 121؛ 24/ 198؛ طبقات اعلام الشيعة، قرن نهم، ص 41 تا 42).
درباره استاد ديگرش ابو العزّ سیّد جلال الدين عبد الله بن شرفشاه بن عربشاه الحسيني الشيرازي، از علمای برجسته دورانش و صاحب کتابخانه ای مهم و چندين تأليف قبلاً در مقاله ای که درباره الإعتماد في شرح واجب الإعتقاد شمس الدین محمد بن صدقه نوشته و منتشر کرده ايم توضيحاتی داده ايم. از او چند کتاب باقی است و از آن ميان منهج الشيعة في فضائل وصيّ خاتم الشريعة او به چاپ رسيده است ( نک: الذريعة، 23/ 193). ابو العزّ سیّد جلال الدين خود از بنی اعمام نويسنده يادداشت آغاز نسخه، صدر بن منصور بن محمد بن منصور بن محمد بن إبراهيم بن إسحاق بن علي بن عربشاه بوده و از انساب همین شخص اخیر هم معلوم است که از خاندان معروف دشتکی شيراز (یعنی صدر الدین سید سند و فرزندش غیاث الدین منصور) بوده است.
در دو برگ پايانی نسخه اشراق اللاهوت محل گفتگو، چندين گواهی مطالعه و يا تملک نسخه هست از دوره های مختلف و از آن جمله: «هذا الکتاب الشریف النفیس فی مطالعه أفقر الوری و أحقر من وطأ الثری ابي ‌نصر صدر بن ناصرالشریعه (؟) منصور بن محمد الحسنی الحسینی الزیدی (؟) نسباً... مسکناً» (باقی زیر وصّالی رفته است) (نک: برگ 71 ب). نیز تملکی از عز (جمال) الدین حسن بن الحسین بن مطر الجزائری الأسدی، عالم امامی و شاگرد مهم ابن فهد حلی که می دانیم ابن ابی جمهور شاگرد شاگرد او حسن بن عبد الکریم الفتال بوده است (نک: موسوعه طبقات الفقهاء، جلد ۹، ص ۸۸ تا ۸۹).
همچنين در همين برگ 71 ب با خطی کهن کتاب اشراق اللاهوت في شرح الياقوت را شخصی به اشتباه به فاضل مقداد نسبت داده اما شايد همين شخص و يا شخص ديگر بر روی نام مقداد خط کشيده است. چنانکه از عبارت اين شخص معلوم است علت اشتباه او وجود اجازه ای از مقداد سيوری در آغاز کتاب بوده که او گمان برده پس کتاب تأليف خود اوست در حالی که آن اجازه به تصريح ياددداشت آغاز نسخه که آن را نقل کرديم اجازه ای از مقداد سيوری برای کاتب نسخه يعنی حسن بن محمد بن راشد است و آن اجازه از فاضل مقداد به عنوان نويسنده صادر نشده است.
متأسفانه از آن اجازه هايی که در اين يادداشت آغازين از آنها سخن رفته در نسخه موجود خبری نيست منتهی در برگهای 70 ب و 71 الف دو برگ آغازين از دو متن از حسن بن محمد بن راشد ديده می شود که از موفقيت خود در حضور و تحصيل نزد دو استاد علوم عقلی و نقلی سخن می رود اما متأسفانه به دليل افتادگی اوراق نام اين اشخاص معلوم نيست. محتملاً مقصود از آن دو يکی فاضل مقداد سيوري است و آن ديگر بايد مقصود أبو العزّ عبد الله بن شرفشاه بن عربشاه الحسيني الشيرازي باشد که در همان يادداشت نخستين چنانکه گفتیم از آنها به عنوان مشايخ حسن بن محمد بن راشد سخن رفته است.