درباره "الشيخ ركن الدين محمد بن علي بن محمد الجرجاني الحلي الغروي‏" و شرح احوالش مفصلاً در مقدمه تصحيح رديه او بر زيديه با عنوان الأبحاث في تقويم الأحداث سخن گفته ايم (در دست چاپ). می دانيم که او متولد و بزرگشده استراباد بوده اما بعداً به عراق رفته و در حله درس آموخته و آنگاه در نجف سکنی گزيده بوده است. مهمترين استاد او علامه حلي است و عمدتاً به دانشهای ادبی و عقلی شهرت دارد؛ گرچه چنانکه خواهيم گفت اهل فقه و اصول هم بوده است. آن زمان توجه به علم اصول فقه البته بيشتر به عنوان شاخه ای مرتبط با علوم عقلی و به ويژه منطق و جدل مطرح بوده و عموم کسانی که در فلسفه و منطق به تأليف آثاری دست می زدند و لو اينکه به فقه شهرت نداشتند اما در اصول فقه مختصرات و يا مطولاتی در قالب تأليفات مستقل و البته بيشتر در قالب شرح آثار فخر رازي و يا ابن حاجب می پرداخته اند (در اين موضوع نوشته مستقلی دارم که در آينده نزديک منتشر خواهد شد). او مبادي الأصول علامه را در زمان حيات استادش در سال 697 ق شرح کرده که در دنباله اين سلسله مقالات درباره آن هم سخن خواهيم راند. وی در مقدمه اين شرح می نويسد: " ... كما ان من حق الشيوخ إيصال المعاني المحققة بالدلائل المقررة الموشحة بالألفاظ المحبرة إلى تلاميذهم بأدنى العبارة و الكناية المحررة كذلك من حق التلاميذ ان يقرروا ما استخرج شيوخهم من اللآلي في بحار الليالي من أصداف أذهانهم و يوضحوا ما أخرجوه من الجواهر عن معادن عقولهم و ألحانهم و رأيت شيخنا المعظم و امامنا الأعظم... أبا منصور حسن بن يوسف بن المطهر الحلي أدام الله ظله على كافّة المسلمين لإفادة الوافدين عليه و القاطنين لديه بمحمد و آله أجمعين قد وضع مقدمته في أصول الفقه محكما أصولها مقلا فضولها قد اجتنت معانيها الأبكار في خباء ألفاظها و تسترت عن كثير من مخاطبيها و طلابها عزمت على ان أشرحها شرحا كافلا بإبراز محاسنها من مكانها و إظهار دررها و جواهرها من اصدافها و مغابنها ..." (برای رکن الدين جرجاني، نک: اعيان الشيعة، 9/ 425 تا 426).
او آثار متعدد و ارزشمند و در علوم گوناگونی داشته که متأسفانه تنها تعداد بسيار محدودی از آنها به چاپ رسيده و یا زیر چاپ است و از تعداد اندکی هم نسخه های خطی در دست است. مرحوم سيد محسن امين در اعيان الشيعه اظهار کرده که مجموعه ای به خط رکن الدين جرجاني در کتابخانه شيخ فضل الله نوري در تهران بوده که در ضمن آن رکن الدين فهرستی از مؤلفات خود را نيز ارائه داده بوده است. اين نسخه پس از شیخ فضل الله نوری در ضمن نسخه های کتابخانه فرزندش آقا ضياء الدين نوري بوده که می دانیم این کتابخانه بعداً در کتابخانه های مختلف ايران و عراق متفرق شد و عمدتاً سر از کتابخانه مدرسه آية الله بروجردي در نجف پيدا کرد که البته تنها فهرست بخشی از آن اين اواخر منتشر شده است. خوشبختانه اين نسخه سر از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (مجموعه مشکات) درآورد و همينک عکسی از آن در برابر من است. از بررسی اين نسخه معلوم می شود که نسخه به خط رکن الدين جرجاني نيست و اساساً مجموعه ای از کتابهای او هم نيست و تنها شامل يک کتاب از آثار اوست که بعداً آن را معرفی خواهيم کرد. در واقع نکته ای که ترديد را در ذهن من در اين رابطه ايجاد کرد مطلبی است که سيد محسن امين در رابطه با نقل ترقيمه های جرجاني و سيد حيدر آملي از اين نسخه ارائه داده است. توضيح اينکه سيد محسن امين درست در دنباله بحث از نسخه محل گفتگو که در کتابخانه شيخ فضل الله نوري ديده بوده عبارتی به نقل از ترقيمه رکن الدين نقل می کند که در نظر بدوی به نظر می رسد که مربوط است به نسخه ای به خط رکن الدين؛ اما از آنجا که در دنباله، ترقيمه کاتب نسخه محل نقل يعنی چنانکه خواهيم ديد سيد حيدر آملي را نقل می کند معلوم است که اين يادداشت او به نقل از نسخه ای است به خط سيد حيدر آملي و ربطی به خود رکن الدين جرجاني ندارد. از آنجا بود که ذهنم منتقل شد به مجموعه معروف به خط سيد حيدر که در کتابخانه مرکزی دانشگاه موجود است و معلوم شد که اساساً سيد محسن امين مجموعه ای از آثار رکن الدين را نديده بوده و مسئله مربوط است به مجموعه ای به خط سيد حيدر آملی. بنا به نقل سيد محسن امين عبارت رکن الدين در اين نسخه که به کتابت سيد حيدر آملي است چنين است: " فرغ مصنفها الملتجي إلى الحرم الغروي صلوات الله على مشرفه محمد بن علي الجرجاني عن معاودة فكره فيها بعد وضعها و زيادتها و نقصها و ترتيبها و تهذيبها في سلخ محرم سنة 720 من الهجرة حامدا و مصليا و مستغفرا". ترقيمه سيد حيدر آملي هم چنين است: "و فرغ كاتبها من كتابته يوم الأحد ثالث ذي القعدة سنة 762 و هو العبد الفقير الحقير المحتاج إلى رحمة ربه القدير الغريق في بحور الآثام المتسمك بولاية آبائه أهل اليمين ع أضعف عباد الله جرما و أقواهم جرما حيدر بن علي بن حيدر العلوي الحسيني الآملي غفر الله ذنوبه بالمشهد المذكور أعني الغروي سلام الله على مشرفه في المدرسة المرتضوية رضوان الله عليه و على جميع المؤمنين و المؤمنات (نک: اعيان ‏الشيعة، ج‏9، ص: 426. ما در دنباله اين مقالات اين ترقيمه ها را به نقل از خود نسخه خطی خواهيم آورد). در واقع آنچه سيد محسن امين در اينجا نقل می کند مربوط است به نسخه ای از کتابی از رکن الدين جرجاني در مجموعه ای به رقم سيد حيدر آملي که نسخه آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. نام اين کتاب رکن الدين الرحمة في اختلاف الأمة است که اثری است ارزشمند و متأسفانه بخش آغازين آن در اين نسخه ناقص است کما اينکه سيد محسن امين هم اين نقص را بدون اشاره واضح به اينکه در مورد چه کتابی اين ترقيمه ها را نقل می کند مورد توجه قرار داده است.
مرحوم امين فهرست تأليفات جرجاني را بر اساس اين نسخه نقل می کند و البته از آنجا که در نقل آن خطاها و افتادگی هایی رفته است اينجا ما عيناً اين فهرست را از نسخه ياد شده نقل می کنيم و توضيحاتی را در دنباله ارائه خواهيم داد. اين فهرست از نقطه نظر شناخت ابعاد مختلف شخصيت رکن الدين جرجاني حائز اهميت است. سيد حيدر آملي خود به رکن الدين جرجاني و آثارش دلبستگی داشته است. او در آغاز آن می نويسد: "هذا صورة خطه في فهرست تصانيفه قدّس الله روحه" (برگ 128 الف نسخه دانشگاه). فهرست اين آثار از اين قرار است:
"فهرست تصانيف الفقير إلى الله تعالى محمد بن علي الجرجاني غفر الله ذنوبه و ستر عيوبه بمحمد و آله: (1) کتاب روضة المحققين في تفسير الكتاب المبين خمس مجلدات (2) کتاب الإشارات في علم البلاغة المعاني و البيان و البديع (3) کتاب المباحث العربية في شرح الكافية الحاجبية (4) کتاب سرائر العربية في شرح الوافية الحاجبية (5) کتاب غاية البادي في شرح المبادي في أصول الفقه (6) کتاب الدرة البهية في شرح الرسالة الشمسية في الميزان (7) کتاب التجويد في شرح التجريد في علم الميزان (8) کتاب وسيلة النفس إلى حظيرة القدس في حقيقة الإنسان (9) کتاب إشراق اللاهوت في شرح الياقوت في علم الكلام (10) کتاب الدعامة في الامامة (11) کتاب الشافية عن أمراض القلوب القاصية (کذا: القاسية) (12) کتاب تحفة الاشراف في درر الاصداف في العلوم الثلاث (13) کتاب البديع في النحو و شرحه المسمى بالرفيع (14) کتاب الرافع في شرح النافع في الفقه (15) کتاب گلستان عربي بالفارسية في التهجد (16) کتاب غنية الطالب في شرح المطالب في العلوم الثلاث (17) رسالة الرحمة في اختلاف الأمة (18) رسالة الدر الثمين في السرّ الدفين في اختلاف الأمة (19) رسالة الأبحاث في تقويم الأحداث في تصحيح مذهب الإمامية وبطلان مذهب الزيدية (20) رسالة الشمسية في الأركان الصيدية (21) کتاب التبر المسبوك في أوصاف الملوك (22) کتاب عمدة الأملاك في هيئة الأفلاك (23) رسالة معيار الفضل في مباحث العقل (24) کتاب الاشراق في علم الأخلاق من الحكمة العملية (25) کتاب تعريب أساس الاقتباس في الميزان (26) کتاب الأخلاق النصيرية في تعريب الأخلاق الناصرية (27) کتاب تعريب أوصاف الاشراف (28) کتاب تعريب الفصول في الأصول لخواجة نصير الدين قدّس الله سرّه (29) تعريب رسالة القضاء و القدر لنصير الدين الطوسي (30) کتاب الحاوي في الفقه (31)کتاب الشافي في الفقه" (برگ 128 تا 129).
چنانکه گذشت از تعداد محدودی از اين کتابها نسخه هايی شناخته شده باقی مانده و برخی از آنها مانند ترجمه فصول خواجه به عربی بسيار مشهور است و به چاپ هم رسيده است. ما کتابهای موجود او را در دنباله اين سلسله مقالات با تفصيل بيشتری معرفی خواهيم کرد. چنانکه از اين فهرست معلوم می شود او در علوم مختلف و به ويژه در کلام و منطق و علوم فلسفی و به طور خاص در آن ميان فلسفه عملی و نيز در اصول فقه و علوم ادب و تفسير قرآن آثار متعددی داشته است. در فقه، الرافع او شرح المختصر النافع تأليف محقق حلي بوده و علاوه بر آن دو کتاب هم با عناوین الحاوي و نيز الشافي در فقه داشته است (برای نقل از دو کتاب الرافع و الحاوي او نک: شهيد اول، غاية المراد، 1/ 25). از فهرست بالا همچنين به خوبی معلوم است که رکن الدين جرجاني به آثار خواجه نصير دلبستگی داشته و علاقمند به ترجمه آثار فارسی او به عربی بوده است. اين فهرست مورد توجه مرحوم آقا بزرگ تهراني در ذريعه نبوده و از اينرو عمده اين کتابها نامشان در ذريعه نيامده است.