در برخی کتابهای زيديه به نشوان حميري، دانشمند و اديب و لغت دان و مؤرخ برجسته يمن در سده ششم قمری و با گرايشات ويژه زيدی کتابی در تفسير قرآن نسبت داده شده با عنوان التبيان في تفسير القرآن. در مورد ريشه اين انتساب جای کار هست و البته مقصود من در اين يادداشت بحث درباره اين موضوع نيست (درباره او، نک: مقاله اسماعيل الأکوع درباره او که بعداً صورت کتاب گرفت و مستقلاً هم به چاپ رسيد؛ نيز مقدمه کتاب مهم او با عنوان شمس العلوم؛ چاپ دمشق). آنچه جالب توجه است انتساب تعدادی از نسخه های تفسيری به او در کتابخانه های مختلف و به طور مشخص برلين، وين و آمبروزيانا و با عنوان التبيان في تفسير القرآن است که به دليل وجود مجلدات متفاوت از تفسير اين تصور را دامن زده که او تفسيری کبير داشته در مجلدات متعدد و پر حجم که از آن تنها مجلداتی در اين کتابخانه ها موجود است. من شخصاً در يمن و در کتابخانه های مخلف خصوصی و يا عمومی آنجا، با نسخه ای از تفسير و با انتساب به نشوان حميري برنخورده ام؛ اما با اين وصف در نسخه های مذکور موجود در کتابخانه های اروپايی، دست کم تعدادی از آنها آشکارا بر روی نسخه ها، کتاب به نشوان حميري نسبت داده شده و عنوانش هم التبيان في تفسير القرآن فرض شده اند. اين نسخه ها همگی ريشه يمنی دارند و از يمن به اين کتابخانه ها منتقل شده اند. برای نويسنده اين سطور فرصتی فراهم شد تا نسخه های اين کتاب را در اين کتابخانه ها، تنها جز يک مورد بررسی قرار دهم. نسخه کتابخانه آمبروزيانا را از نزديک بررسی نکرده ام اما گزارشی درباره آن داريم که می تواند برای داوری نهايی ما در اين يادداشت به کار آيد.
در کتابخانه دولتی برلين چندين نسخه موجود است که يا بر روی برگهای آغازين آن عنوان التبيان و با انتساب به نشوان الحميري ديده می شود و يا اينکه در فهرست آلوارت از احتمال انتساب آنها به نشوان سخن رفته است. اين نسخه ها در مجموعه گلازر اين کتابخانه موجود است؛ بدين قرار:

- ش ۲۲۹ با عنوان: جزء دوم التبيان نشوان الحميري. در اين متن از کشاف نقل می کند (مانند ۱۸۴ الف: قال صاحب الکشاف و ۲۲۱ ب). نسخه کتابت ۹۱۶ ق است. در اواسط نسخه در ۲۱۴ الف، اين تعبير ديده می شود: "تمّ تفسير هذه السورة بحمد الله وحسن توفيقه. والحمد لله ربّ العالمين. وصلی الله علی سيدنا محمد وآله وصحبه وسلّم. قال رضي الله عنه تمّ تفسير هذه السورة بفضل الله وإحسانه يوم السبت الثالث عشر من شهر شعبان سنة أربع وثلثين وستمائة". با وجود انتساب اين تفسير به نشوان در برگ آغازين، اين تفسير از نشوان نيست؛ بل تفسيری است سنی و با بررسی معلوم شد که نسخه ای است از تفسير کبير فخر رازي و تاريخ ۶۳۴ ق نيز برخلاف تصور کاتب نسخه گلازر، نه از نويسنده تفسير و بل از کاتب نسخه مادر بوده است. لازم به توضيح نيست که اين تاريخ به نشوان حميري هم که چند دهه پيش از اين تاريخ درگذشته نمی تواند مربوط باشد. از ديگر سو، نشوان حميري از کشاف نمی توانسته نقل کند؛ چرا که در زمان او هنوز کشاف به يمن نرسيده بوده است.

-ش ۱۸۲. اين نسخه به نشوان منسوب نشده اما در فهرست آلوارت از احتمال انتساب آن بحث شده. در اين نسخه از الکشاف (نک: ۴۷ الف. و ۷۵ الف. ۱۱۲ ب) نقل می کند. نيز از قاضي عبدالجبار و ابو الحسين بصري (نک: ۱۳۱ الف؛ ۱۴۱ الف). نشوان الحميري اصولاً بسيار بعيد است که بتواند نقلی از ابو الحسين بصري داشته باشد. در زمان او آثار ابو الحسين به يمن نرسيده بود. نسخه جزء دوم کتاب است و به خط محمد بن سليمان بن محمد بن سالم بن يحيی بن سالم بن عواض بن محمد بن محمد (؟) بن محمد بن احمد بن سالم بن احمد بن ابی الفتوح بن محمد بن ؟؟. با تاريخ ۷۸۳ ق. آغاز آن افتادگی دارد. اين نسخه هم چيزی نيست جز نسخه ای از تفسير کبير فخر رازي.

- ش ۲۳۶. اين نسخه کهنسال هم تنها در فهرست محتملاً متعلق به نشوان حميري و تفسير التبيان او دانسته شده. در آن از ابو مسلم اصفهاني نقل بسیار دارد و نيز از ماوردی و قشيري و ابن العربی المالکي و ابو المعالي جويني با تعبير "قال الامام ابو المعالی" (نک: ۱۲الف، ۱۶۳ب، ۱۶۶الف، ۴۲ الف). بعد از بررسی معلوم شد که اين کتاب چيزی نيست جز نسخه ای از يکی از مجلدات تفسير قرطبي.

- ش ۲۳۲ گلازر. اين نسخه که بر روی برگ آغازين آن، به عنوان جزء سوم نشوان الحمیری معرفی شده چيزی نيست جز مجلدی از تفسير بغوي.

- علاوه بر نسخه های گلازر برلين، در مجموعه گلازر وين نيز نسخه ای هست با شماره ۱۰۸ و با عنوان التبيان از نشوان حميري که آن هم بر روی برگ آغازين، مجلد دوم اثر فرض شده و کتابت آن هم ۸۸۲ ق است. بعد از بررسی اين نسخه دريافتم که اين نسخه چيزی نيست الا نسخه ای از کشاف زمخشري.

- دست آخر بايد به نسخه ای اشاره کنم از التبيان نشوان الحميري در کتابخانه آمبروزيانا، با شماره سی ۱۸که آن را خود نديده ام اما به گواهی فهرست آن کتابخانه (ج ۲، ص ۱۳۵) گرچه نسخه به نشوان نسبت داده شده و بر روی آن عنوان کتاب و مؤلف آمده اما آن هم چيزی نيست جز نسخه ای از الکشاف زمخشري.
بدين ترتيب بايد گفت که هيچ کدام از نسخه های منسوب به نشوان الحميري که متعلق به کتاب التبيان في تفسير القرآن او فرض می شده از او نيست و اصلاً معلوم نيست که از کتاب او، اگر واقعاً او تفسيري با اين عنوان داشته نسخه ای باقی مانده باشد.