در اين سلسله يادداشتها مجموعه ای از نسخه های خطي که در طی دو سفر به مونيخ در کتابخانه دولتی آنجا، در ضمن مجموعه نسخه های عربی، مجموعه گلازر ديده ام گزارش وار معرفی می کنم. در شماره های آينده اين سلسله يادداشتها، توضيحات اضافی درباره پاره ای از اين نسخه ها، بخشهای مفيد و يا يادداشتهايی که همان زمان از اين نسخه ها تهيه کرده ام و برای مطالعه کلام و فقه زيدی و معتزلی قابل استفاده است را عينا ارائه خواهم داد. بخشهايی از اين متنها را با نسخه های ديگر از اين کتابها که در اختيار است، مقابله کرده ام که در دنباله اين سلسله مقالات عين اين بخشها در مباحث فقهی و يا کلامی منتشر خواهد شد:

1- الأحکام هادي إلی الحقّ، گردآوری ابن أبي حريصة. نسخه های کهنه متعدد دارد و از جمله در کتابخانه جامع کبير صنعاء اقدم نسخ آن را ديده ام. در طی يادداشتهای بعدی شماری از اين نسخه ها را معرفی خواهم کرد. کتاب مهمترين منبع فقه هادوي برای زيديان بوده و مکرر به چاپ رسيده است. نسخه ای که اينجا معرفی می کنم نسخه ای است متأخر به شماره 1183 است.
2- نسخه شماره 1184: الجزء الثاني من مجموع الإمام الهادي إلی الحقّ. در آغاز نسخه، پايان جلد اول بر فراز برگ نخست ديده می شود. جلد دوم شامل اين کتابها و رساله هاست:
در آغاز کتاب الردّ علی الحسن بن محمد بن الحنفية والإحتجاج في الجبر واثبات الحقّ ونقض قوله ديده می شود. در 2 جزء است. پايان در 63 ب.
64 الف: وله أيضاً عليه السلام کتاب الردّ علی المجبرة القدرية مما أجاب به صلوات الله عليه إبنه المرتضی لدين الله محمد بن يحيی بن الحسين بن القاسم ...
76 الف: وله عليه السلام کتاب دعوة وجّه بها إلی أحمد بن يحيی بن أزيد من قبله
84 ب: وله أيضاً عليه السلام کتاب الردّ علی المجبرة القدرية. الثاني
قال يحيی بن الحسين .... الحمد لله الذي لا تراه عيون الناظرين ...
95 الف: وله أيضاً عليه السلام جواب مسائل الحسن بن عبد الله الطبري
102 الف: وله أيضاً عليه السلام جواب مسائل لإبنه المرتضی عليهما السلام
105 الف: يتلوه خبر دخوله عليه السلام اليمن ...
بسم الله الرحمن الرحيم قال أبو جعفر محمد بن سليمان الکوفي رحمه الله ...
105 ب: در پايان نسخه گواهی تولدی ديده می شود به تاريخ نيمه جمادي الأول سنه 608 ق. نسخه بسيار کهنه ای است. در برگ آغازين يادداشتی ديده می شود از ابراهيم بن محمد بن عبد الله بن الهادي بن ابراهيم بن علي بن المرتضی بن المفضل بن الهادي إلی الحقّ عليهم السلام
مجموعه الهادي چند باری در يمن چاپ شده اما نسخه های کهنه خارج يمن هيچگاه اساس تصحيح نبوده است.
3- نسخه 1185: نسخه کهنه سال جلد اول از دو جزء کتاب الأحکام هادي إلی الحقّ. الجزء الأول من جزئين من کتاب جامع الأحکام في الحلال والحرام.
در پايان: تمّ الجزء الأول من کتاب الأحکام.
در کنار آن اين عبارت در حاشيه آمده: في (؟) ذي الحجة آخر شهور سنة ثلث وسبعين وخمسمائة. اما در ذيل عبارت تمّ الجزء الأول، تاريخی آمده که نبايد درست باشد: کمل في ذي الحجة سنة ثلاث وسبعين وثلاثمائة
4- شماره 1189: کتاب العقد الثمين في تبيين أحکام الأئمة الهادين منصور بالله که به چاپ رسيده اما نسخه حاضر نسخه ای است بسيار کهنسال که در چاپ کتاب مورد عنايت قرار نگرفته است.
برگ نخست: کتاب العقد الثمين في تبيين أحکام الأئمة الهادين
تصنيف مولانا ومالکنا الإمام الأجل المنصور بالله عزّوجلّ أمير المؤمنين وخليفة ربّ العالمين الصارع بالحق المبين أبي محمد عبد الله بن حمزة بن سليمان بن رسول الله صلوات الله عليه وعليهم ورحمته ورضوانه وبرکاته
يادداشت مهمی در آغاز آن ديده می شود که سبب تأليف کتاب را روشن می کند. اين مطلب را در کتاب مناسبات اماميه و زيديه مورد تحليل قرار داده ايم. يادداشت چنين است:
سبب تصنيفه عليه السلام لهذا الکتاب أنّه بلغ إليه خبر سيد من سادات الشرف بلغ في العلم بالأصولين مبلغاً جيداً ودخل في مذهب الإمامية واسمه عرفة بن صباع (صباغ) الحسيني من الحمقيين ومات علی مذهب الزيدية شهيداً في وقعة بين بني حسن (؟) وبين جند الشام وبني حسين رحمه الله تعالی وحمله إليه عمران بن الحسن بن ناصر وکتب بيده.
در پايين آن چنين آمده: نسخ لخزانة الرئيس (؟) الأجل الوجد (الواحد؟) الأفضل الأمجد الأکمل نظام الدين الفضل بن علي بن مظفر أعلی الله في الدارين درجته ووفق .. (؟)
نسخه گواهی های بلاغ زياد دارد و از جمله در 35 الف: بلغ قراءة في محروس ظفار
نسخه کامل است در 198 برگ. در 198 ب: بلغ معارضة علی نسخة عليها مکتوب بخط الإمام عليه السلام أنّه قرأها مرّتين وهي مصححة بخطه سلام الله عليه ورضوانه وتلک بتاريخ شهر جمادي الآخرة من شهور سنة خمس وثلثين وستمائة وصلی الله علی محمد وآله وسلم.
در برگ نخستين همچنين در حاشيه: وقع إليّ هذا الکتاب من بعض ... وکان شاکياً (؟) في مسجد الأبهرفي صنعاء ... وذلک بعد أن حمل من القراءة المنصورية (؟) ما حمل.
باز در هامان برگ: مما يحويه خزانة بني البدريين (؟؟)
5- الانتصار در فقه يحيی بن حمزة که نسخه های متعدد و کهنه زيادی دارد و از مهمترين تأليفات بزرگ و پر حجم زيديان در فقه هادوي است. نسخه شماره 1194.
بر روی برگ نخست: من خزانة الإمام يحيی بن حمزة وأظنّها تسعة أجزاء مع السيد (؟) علی خطي بتمامة (بثمانية؟؟) أجزاء .
جلد دهم کتاب است: السفر العاشر من کتاب الإنتصار (للأئمة) و از نويسنده بر روی برگ نخست به قدس الله روحه تعبير کرده.
بنابراين نسخه بسيار کهنه ای است که برای خزانه خود امام پس از مرگش شايد کتابت شده.
گواهی وقف دارد مؤبد از: الشيخ شهاب الدين أحمد بن علي الرومي هذا الکتاب المبارک علی الفقيه قوام الدين (؟) سعيد بن الورد بن عجلان البنداري القرشي. سنه 909.
6- ج 4 از الکشاف زمخشري. اين کتاب نسخه های کهنه سال بسيار دارد و در کتابخانه های مختلف دنيا و از جمله در کتابخانه مرعشی ايران و در يمن و در کتابخانه هايی با ريشه های يمنی در اروپا.
شماره 1204: با عنوان من کشف (کشاف) التنزيل عن عيون الأقاويل في وجوه التنزيل.
فراغ از کتابت در سلخ ربيع الآخر سنه 792 ... ونسخ برسم القاضي الأوحد الأمجد العلامة ... بدر الدين محمد بن راشد السحاقي (؟) عفا الله عنه.
7- شماره 1205 نسخه ای ديگر از کشاف. ج 2. فرغ منه ثاني عشر من شهر شوال سنة 795 . کتبه سليمان بن يحيی بن محمد بن يحيی الصعيتري
8- شماره 1206: نسخه ای متأخر از کشاف زمخشري
9- شماره 1207: تجريد الکشاف از علي بن محمد بن أبي القاسم اليوسفي الهادوي أبي الإمام أمير المؤمنين صلاح بن علي بن محمد بن أبي القاسم المقبور بصنعاء بمسجد موسی سلام الله عليهم.
می دانيم که کشاف زمخشري همراه تهذيب جشمي دو منبع اصلی تفسيری نزد زيديان يمن بوده و نسخه های زيادی از آن دو تفسير در يمن موجود است و زيديان خلاصه هايی هم از هر دو تفسير به دست داده اند.
10- شماره 1209 نسخه ای از تهذيب جشمي. جلد 6. از اين کتاب که تفسير قرآن است و تاکنون به چاپ نرسيده نسخه های کهنسال زيادی در يمن، آمبروزيانا، واتيکان و غيره موجود است؛ کما اينکه در کتابخانه مرعشی ايران هم نسخه دارد.
اين نسخه چنين است:
السادس من التهذيب. کتابت شهر جمادي الآخر من شهور سنة خمس وسبعين وستمائة بخط العبد الفقير إلی ربّه أبو القاسم بن عبد الله الحکيم البعداني (؟) . من کتب الفقير إلی کرم الله يحيی بن الحسين بن أمير المؤمنين المنصور بالله القاسم بن محمد
11- شماره 1210: مختصري از تهذيب جشمي از مؤيد بالله محمد بن أمير المؤمنين المتوکل علی الله؛ امام معروف زيدی.
12- شماره 1252: نسخه ای متأخر از نهج البلاغة. درباره نسخه های نهج البلاغة نزد زيديان مقاله مستقلی دارم که اميد می برم زودتر موارد آن تکميل شود.
13- شماره 1258 : نسخه ای متأخر از الحدائق الوردية محلي
14- ش 1272: مصباح الشريعة المحمدية المختار من علوم الأئمة. ما جمعه القاضي الأجل العالم العامل عفيف الدين علي بن سليمان الدواري النجراني أجزل الله ثوابه وجعل الجنّة مصيره ومآبه وغفرانه
کتابی است فقهی از زيديه يمن که تاکنون چاپ نشده و بر ترتيب کتاب النکت والجمل قاضي جعفر که اين يکی کتاب مهم و عمده ای در ميان زيديان يمن است. نويسنده در آن از اللمع امير زيدی که آن هم بسيار معروف است و چاپ نشده استفاده کرده. نسخه حاضر: وکان الفراغ عن نساخته يوم الجمعة من شهر شعبان الذي من شهور سنة تسع وخمسين وسبعمائة.
15- ش 1275: کتاب الأنوار المتلألئة المضيّة في فقه أئمة الزيدية. ألقاها الفقيه العالم العامل الورع الصالح الکامل عماد الدين فرقة (؟) المهتدين علم الصالحين يحيی بن حسن البحيح نوّر الله مضجعه ورضي عنه وأرضاه وجعل الجنّة مأواه.
در آغاز آن توضيحی دارد که برای شناخت مجالس تدريس کتابهای فقهی زيدی و تعليق (تقرير) نويسی های معمول نزد زيديان يمن اطلاع بر آن بی فايده نيست:
1 ب: أما بعد فإنّ الغرض بهذا التعليق هو ضبط ما سمع عن الفقيه العلامة الإمام عماد الدين لسان الشرعيين فخر الفقهاء المتأخرين يحيی بن حسن رضي الله عنه وأرضاه في حال تدريسه لکتاب اللمع في فقه أهل البيت عليهم السلام تصنيف الأمير العلامة الإمام علم علماء آل رسول الله صلی الله علیه علي بن الحسين سلام الله عليه وعلی آبائه الطاهرين أئمة الهدی ومصابيح الدجی إذ کان هذا الکتاب من عجائب ما صنف لأهل البيت عليهم السلام في هذا الفنّ الشريف ولذلک شعف أهل العصر بتحصيله ولا يکاد تحصيل فائدته عندهم في هذا الفنّ الا بإتقان جمله وتفاصيله وکان سيدنا عماد الدين رضي الله عنه وأرضاه هو المشار إليه في حلّ مشکلاته وفتح مقفلاته وابراز محاسنه واستخراج دفاينه فلذلک اجتهد القارئون عليه بهذا الکتاب في حفظ ما سمعوه وحرصوا علی تعليقه وجمعوه ليسهل تحصيل فوائد هذا الکتاب علی الطالبين ويقرب مثالها للراغبين وکانت التعاليق عنه رضي الله عنه مختلفة وأحسن ما علّق عنه ما علّقه حيّ المقري الفاضل العالم محمد بن علي بن جعفر (؟) رحمه الله رحمة واسعة وغفر له مغفرة جامعة فأردت نقلها علی الحدّ الذي وضعها من غير محال إلا أن يکون اصلاحاً للفظ واختيار العبارة هي أحلی من عبارته وأقرب إلی فهمي أورده ( يا: أو ذکر) بيان لشيء يحتاج إلی البيان وأعظم نفعاً لطالبي هذا الشأن وقصدت إليه تعالی في ذلک وإياه أسأل التوفيق والإعانة علی التمام واللطف والتثبيت في الاقدام والاحکام إنه أکرم مسئول وأعظم مأمول.
نسخه تنها مشتمل بر جلد اول است و در پايان گفته شده که جلد بعدی در دنباله می آيد.
کما اينکه از عبارات آغازين کتاب پيداست اين کتاب تهذيب تعليقاتی است که در مجلس درس فقه و بر اساس کتاب اللمع که از مهمترين کتابهای درسی فقه زيدی در يمن است فراهم آمده بوده و به خوبی اين توضيحات نشان می دهد که چگونه در درسهای فقه زيدی يمن، کتابهای درسی فقهی مبنای تدريس و شرح و تفسير قرار می گرفته و اينکه شاگردان تقريرات درسی استادان را با عنوان تعليق فراهم می کرده اند.
16- شماره 1276: تعليقة علی مصباح العلوم
17- المقصد الحسن ابن حابس در شماره 1278 که نسخه های زيادی دارد
18- شماره 1282: معيار أغوار الأفهام في الکشف عن مناسبات الأحکام
از عبد الله بن محمد بن أبي القاسم النجري. کتابت ذو القعده 752 ق.
19- شماره 1284: کتاب المعراج إلی کشف أسرار المنهاج. از عز الدين بن الحسن. دانشمند معروف زيدی. کتابی در علم کلام در شرح کتاب معروف و معتبر معتزلی / زيدی المنهاج قرشي که اين يکی همواره مورد تدريس و تدرس بوده و نسخه های بسيار زيادی دارد. کتاب المنهاج همانطور که از کثرت نسخه های خطی آن معلوم است و نيز نامش در اسناد و اجازات زيدی مکرر می آيد، از کتابهای اصلی تدريس در کلام معتزلی بوده و از متنهايی بوده که برای فهم آثار معتزلی متقدمتر به کار می آمده است. المعراج شرحی است مفيد بر اين کتاب که آن هم شهرت بسيار نزد زيديه يمن دارد. نسخه 897 ق. در آغاز آن ذکر برخی علائم و اشارات است که نقلش مفيد است:
اذا ذکر في هذا الکتاب: سم: قاسم المحلي تعليق الشرح. ي: أظنه علي البکري. السيد: صاحب شرح الأصول. بعض أصحابنا: المرتضی صاحب الغايات.
اين اشخاص از دانشمندان زيدی و معتزلی هستند که نامشان در بحثهای کلامی و به ويژه بحثهای لطيف می آيد.
20- شماره 1285: الشمس المنيرة لتنوير البصيرة از محمد بن أحمد بن الحسن بن أمير المؤمنين القاسم بن محمد بن علي در موضوع امامت و فضائل حضرت امير (ع).
21- شماره 1293: جواهر الأخبار والآثار ابن بهران، دانشمند زيدي يمن. کتابی در فقه.
22- شماره های 1298 و 1303: البراهين صعيتري علی التذکرة. التذکرة کتابی است در فقه از نحوي و نسخه های بسيار دارد و بسيار نزد زيديه شهرت دارد.
23- شماره 1299: نسخه ای کهنه در فقه. مجهول الهوية. ظاهرا التحرير هاروني است. دائما از ابو العباس حسنی نقل می کند.
24- شماره 1333: کتابی در فقه ناقص الأول والآخر. کهنه است نسبتاً. نشناختم.
25- شماره 1187: جلد هشتم از الجامع في الشرح زيد بن محمد الکلاري. اين کتاب که شرح و تعليق گونه ای است بر اساس شرح التحرير هاروني نسخه های کهنه زيادی دارد؛ هم در يمن و هم در کتابخانه های اروپايی که بسياری از آنها را من ديده ام و به تدريج در اين سلسله يادداشتها معرفی خواهم کرد؛ انشاء الله.
معرفی اين نسخه کهنه : الجزء الثامن من ثمانية أجزاء من کتاب الجامع في الشرح جمع القاضي الأجل أبي الحسين زيد بن محمد أيّده الله
برسم الخزانة السعيدة الشرفية عمرها الله بطول أيامه آمين وصلی الله علی محمد النبي وعلی آله
من خزانة مولانا أمير المؤمنين الحسن بن وهاس قدس الله روحه
همچنين گواهی: من کتب مولانا المتوکل علی الله رحمه الله التي لا رسم فيها ولها حکم ذکره في وصيته
پايان نسخه: تمّ الکتاب بحمد الله ومنه وعونه وکان الفراغ منه في يوم الجمعة آخر شهر صفر من شهور سنة خمس وخمسين وستمائة وصلّی الله علی رسوله سيدنا محمد النبيّ الأمي وعلی آله وسلّم.
در برگ پايانی گواهی تولد شخصی به تاريخ جمادي الأولی سنه 748 ديده می شود.
26- شماره 1214: نسخه ای از حديقة الحکمة منصور بالله که چاپ هم شده.
27- شماره 1329: نسخه ای از مجلد اول شرح الإبانة از ابو جعفر هوسمي با کتابت صفر 716 ق. در نسخه حواشی دارد بر اساس زوائد الإبانة. درباره اين نسخه و ديگر نسخه های الإبانة و شرح آن، بايد مراجعه کرد به پژوهش مشترک من با زابينه اشميتکه، در دست تهيه.
28- نسخه شماره 1327: تعليقی است از آغاز تا انجام بر کتاب افاده هاروني و يا شايد زيادات او. بايد بررسی شود. تاريخ تأليف آن سال 767 ق در صعده اما کتابت نسخه در 769 ق. شايد همان منتهی الإرادات باشد که پس از اين معرفی می کنيم.
29- نسخه 1190: کتاب منتهی الإرادات في کشف مسائل الزيادات تأليف الحسن بن أحمد بن داود الحبيشي. نام نويسنده در نسخه ما نيامده. نويسنده از علمای قرن هشتم است. کتابت محمد بن ناجي الحملاني سنه 778 ق.
بعد از آن تعليقه ای است بر الافادة از 770 ق به خط همان کاتب قبلی ولی از کيست؟ بايد بررسی شود. کتابهای زيادات و الإفادة که مشتمل بر فقه مؤيد بالله الهاروني بوده همواره مورد عنايت زيديان در ايران و يمن برای تدريس و يا تعليق و شرح نويسی بوده است.
30- نسخه 1195: باز هم نسخه ای است از منتهی الإرادات، با اين عنوان:
کتاب منتهی الإرادات في کشف مسائل الزيادات
مما عنی بجمعه الفقيه الأوحد شرف الدين حسن بن أحمد بن داود الخاوي (کذا) أصلح الله قصده ورزق الجميع فهمه وصلی علی محمد وآله وسلم
در آغاز نام نويسنده زيادات، بدين شکل: قال الشيخ الأستاذ أبو القاسم الحسين بن الحسن رحمه الله....
ناقص الآخر است تا اوائل کتاب السير
31- شماره 1186: نسخه ای کهنسال و بسيار ارزشمند که مشتمل بر تعدادی کتاب و رساله زيدی بسيار کهن است؛ از جمله از قاسم رسّي و احمد الناصر، فرزند الهادي إلی الحقّ و احمد بن موسی الطبري و ديگران. تحليل دقيق محتوای اين رساله را در شماره بعد از اين سلسله مقالات ارائه خواهيم داد. اين مجموعه همينک به صورت چاپ نسخه برگردان در دست انتشار است. اين مجموعه شامل رساله های زير است:
رسالة الناصر لدين الله أحمد بن يحيی الهادي إلی الحقّ صلوات الله عليهما إلی أهل طبرستان
در آغاز آن: ... قد کنت کتبت إليکم في العام الماضي مع أبي عبد الله محمد بن ابراهيم الرازي رحمه الله کتاباً أشرح لکم فيه ... تا برگ 19 الف.
در برگ 19 الف: يتلوه کتاب التعزية عن الإمام (در حاشيه: المرتضی لدين الله) من الناصر لدين الله أحمد بن الهادي إلی الحقّ يحيی بن الحسين عليه وعلی آبائه السلام تا برگ 24 ب.
24 ب: يتلوه دعوة ورسالة إلی طبرستان الإمام (کذا: للإمام) الناصر لدين الله أحمد بن الهادي
... في المثل الأعلی والشرف الأسنی ...
43 الف: يتلوه کتاب الموجز في الفقه علی مذهب القاسم بن إبراهيم صلوات الله عليه وعلی آبائه الطاهرين وسلّم
در اين برگ گواهی تملکی هست که نشان می دهد اين نسخه زمانی متعلق به کتابخانه دانشمند برجسته مطرفي مذهب زيدی يمن در سده ششم قمری، يحيی بن الحسين البحيري (اليحيري) بوده است: صار ليحيی بن الحسين بن عبد الله بن أحمد بن محمد بن يوسف البحيري (يا: اليحيري؛ بنابر نظر مادلونگ) المشمري بحقّ الشری
در کتاب الموجز، در برگ 97 ب، باب السير والجهاد قرار گرفته که آغاز آن چنين است:
" باب السير والجهاد. صفة الإمام الذي يجب طاعته وتحرم معصيته أن يکون من ولد الحسن والحسين عليهما السلام عالماً بما يحتاج إليه الأمة من الحلال والحرام زاهداً في حطام الدنيا سخياً شجاعاً حليماً علی الرعيّة مشاوراً لهم بنفسه ودعا إلی الله عزّوجلّ إلی نفسه فحينئذٍ يجب علی الأمة نصرته واتباعه والمجاهدة بين يديه والإمام فموفق قادر علی الاتيان بما يزيل امامته من الکبائر وليس له أن ينفکّ منها بعد ما وجد علی أمر الله تعالی معينين فإن خالفه أصحابه وترکوه وجب عليه التنحي منهم والرفض لهم ومن بايع / 98 الف إماماً عادلاً ثمّ نکث بيعته لم يقبل شهادته ولم يعطی ما يعطی غيره من الفيء وکان من الفاسقين ويجب للإمام علی الرعية أن يسمعوا قوله ويطيعوا أمره ويعادوا من عاداه ويتولّوا من تولّاه ويجب علی الإمام لهم أن يهديهم إلی الحقّ ويأمرهم بالمعروف وينهاهم عن الفسق ويساوي بينهم في القسم.
در پايان نسخه الموجز: صار ملکاً للفقيه بحبّ محمد وآله أجمع أحمد بن حسن دعدع عفی الله عنهم بالشراء الصحيح ...
102 الف، در فراز برگ، باز اين گواهی ديده می شود: صار ليحيی بن الحسين بن عبد الله بن أحمد بن محمد بحقّ الشری
از اين برگ به بعد اين رساله آمده است: کتاب فيه مديح القرآن عن سيدنا أبي محمد القاسم بن إبراهيم عليهما السلام
در حاشيه همين برگ عنوان باز گواهی ديگری برای تملک آمده بدين ترتيب:
ملک الفقيه عبد الله بن أحمد /
ابن أبي الخير /
الخولاني /
عبد الله /
و رساله تا 108 الف ادامه دارد. در پايين همين برگ آغاز و عنوان رساله ديگری آمده در همان موضوع با اين عنوان: يتلوه مديح القران الکبير عن القاسم بن إبراهيم عليه السلام رواية محمد بن الحسن بن القاسم رحمة الله عليه
و اين رساله هم ادامه دارد تا 124 الف.
در برگ 124 ب: يتلوه رسالة الإمام الناصر لدين الله أحمد بن الهادي إلی الحقّ يحيی بن الحسين إبن رسول الله صلی الله عليه وعلی آله وسلّم تسليماً إلی أهل طبرستان وهي رسالة الموادع نفع الله بها
آغاز آن در 125 الف: الحمد لله الواحد القديم العلي العظيم الحيّ القيوم العالم ...
اين رساله در ابواب مختلفی است. باب اول در توحيد است گويا و بعد ابواب زير:
باب العدل، 127 ب
129 الف: باب الوعد والوعيد
130 الف: باب الإقرار بالشهادتين
130 ب: باب ذکر النبي
131 ب: باب الإمامة
134 الف: باب الجهاد
137 الف: باب الزکاة والغنائم
139 الف: باب الموعظة وذکر الزهد في الدنيا
143 ب: باب تبيين الحال
150 ب: باب المعتبة علی من رجع بعد الهجرة
157 الف: باب المعتبة علی أهل الجبل خاصة وتنبيه وتحذير من الغفلة لأهل السهل والأولياء عامّة
163ب: باب ذکر المکاتبة
.. وبعد أرشدکم الله وهداکم فيما أظنّ والله أعلم إلا أنّ هذا الکتاب آخر کتاب أکتبه إليکم ....
165 الف: باب الورع
170 ب: آخر رساله گويا افتاده است.
171 الف: رساله مجهول العنوان تازه ای آغاز می شود. در بالای صفحه چنين آمده: خط مولانا الأخير والأجل الأوجل الناصر لدين الله المنتصر بالله الواثق به ذي الشرفين أمير بني الحسن والحسين ؟ محمد بن جعفر بن الإمام القاسم بن علي صلوات الله عليه
اين رساله تا برگ 188 الف ادامه می يابد.
نام رساله همانطور که گفتيم معلوم نيست اما موضوع آن امامت است؛ در پاسخ به پرسش شخصی در رد بر سنيان و حشوي مذهبان. ذو الشرفين، يکی از پيشوايان حسينيه يمن در اواسط سده پنجم بوده و در نسخه ما بخشی به خط او ديده می شود و از اين لحاظ هم اهميت اين نسخه کهنسال پيدا می شود.
در برگ 188 ب رساله ديگری می آيد؛ با اين عنوان: کتاب الناسخ والمنسوخ والمبدل والمکرر والمنشا (؟) المقرّ تأليف القاسم بن إبراهيم عليه وعلی آبائه السلام
اين رساله تا برگ 205 ب پايان می پذيرد
بعد از آن اشعاری نقل می شود از ابو العتاهية و ديگران و از جمله اين مورد:
...وقال علي بن عمر الشريفي رحمه الله يمدح الإمام المهدي لدين الله الحسين بن القاسم بن علي صلوات الله وعلی آبائه الطاهرين ...
در برگ 212 ب" رساله ای بدون نام از احمد بن موسی الطبري، دانشمند مهم ايرانی و زيدی يمن در عصر هادي و فرزندانش در يمن.
در پايان آن نويسنده در برگ 297 الف می گويد که : ".. قال أبو الحسين أحمد بن موسی الطبري رحمة الله عليه جميع ما صنّفت في کتابي هذا والّفته من خطابي من أوله إلی آخره من مذهب الهادي إلی الحقّ ...:
اين رساله نسخه ای است بسيار کهنه از کتاب الأنوار يا المنير طبري که در يمن بر اساس نسخه های بسيار متأخر به چاپ رسيده، در حالی که نسخه ما نسخه ای است از نيمه اول سده پنجم و يا حتی زودتر.
رساله بعدی در اين مجموعه هم باز تأليفی است ديگر از الطبري اما تاکنون ناشناخته، بدين ترتيب:
در دنباله برگ 297 الف: ... ثمّ أتبع أحمد بن موسی الطبري نضّر الله وجهه کلامه هذا المختصر الذي صنّفه في الفرائض. أبواب الفرائض واختصارها.
اين رساله تا برگ 305 ادامه می يابد اما پايان آن افتاده به دليل افتادگی پايان نسخه.
نسخه کما اينکه ملاحظه می شود تاريخ کتابت ندارد، اما خط نسخه، نسخ بسيار کهنه و در بسياری مواقع، نسخ تحول يافته کوفی است (از حدود نيمه قرن پنجم و شايد در پاره ای از قسمتها از سده چهارم) و زمانی هم نسخه در اختيار يکی از عالمان مهم مطرفي مذهب يمن در سده ششم قمري بوده است (در اين باره مستقلا در آينده مطلبی را منتشر خواهم کرد). مطرفيان می دانيم که به اقوال امامان متقدم زيدي يمن اعتنای زيادی داشتند. پيش از آن هم از بخشهايی از مجموعه پيداست که نسخه زمانی در اختيار عالمان و پيشوايان زيدي حسيني يمن بوده، يعنی هواداران امام المهدي الحسين بن القاسم العياني. اين مجموعه که شامل تعدادی از رساله های منتشر نشده و يا نسخه های کهنه سال از قاسم رسي و الناصر احمد بن الهادي إلی الحقّ و نيز رساله های احمد بن موسی الطبري، عالم ايرانی الأصل زيدی يمن در اوائل سده چهارم قمری است، بناست به صورت فاکسيميله در آينده نزديک منتشر شود (توسط زابينه اشميتکه و حسن انصاري). تفصيل بيشتر درباره تک تک اين رساله ها را در شماره بعد ارائه خواهم داد.
32- ش 1193: نسخه ای کهنه از الجواهر والدرر ابن الوليد القرشي، دانشمند سده های ششم و هفتم قمری در يمن که گزيده و تهذيبی است از شرح ابو مضر بر الزيادات موسوم به اسرار الزيادات. در برگ نخستين عنوان کتاب چنين آمده است:
کتاب الجواهر والدرر المستخرجة من شرح أبي مضر جمعه الشيخ الأجل العالم الإمام محي الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن جعفر بن الحسن بن يحيی بن إبراهيم بن محمد بن أحمد بن الوليد الصنعاني القرشي رحمة الله عليه
گواهی های متعدد تملک و از جمله کهنترين آنها:
من خزانة مولانا أمير المؤمنين المؤيد بالله الحسن بن وهاس نفع الله به آمين
نيز در اختيار المتوکل علی الله و ديگران
در مقدمه نويسنده نکته جالبی دارد درباره کتابهايی که وسيله قاضي جعفر به يمن آورده شده بوده: ... ولما اطلعت علی شيء من الکتب التي وصل بها سيدنا شمس الدين مجد الإسلام وجمال المسلمين رضوان الله عليه وسمعته عليه في الأصول والفروع وعلوم القرآن الکريم والأخبار وغيرها من الفنون فکان من جملة ذلک کتاب الزيادات في فروع الفقه والزيادات المشروح مأخوذ من السيد الأجل الإمام أبي الحسين المؤيد بالله أحمد بن الحسين الهاروني الحسني قدس الله روحه ونور ضريحه ما شرحه القاضي الأجل عماد الدين أبو مضر شريح بن المؤيد المؤيدي الشريحي أجزل الله ثوابه وهو من الکتب الفائقة حسناً في هذا الفنّ // 4 الف لأنّه جمع فيه من غريب المسائل ما لا يکاد يوجد في غيره (من الکتب؛ فوق السطر) واستقصی في جميع ما أورده قول المؤالف والمخالف غير أنّه سلک فيه طريقة البسط حتی أنّ المسئلة منه تحتوي علی مسائل کثيرة لا غنی عن تعيينها وتفصيلها (وافرادها، اضافة من خارج السطر) لمساس الحاجة إليها فجرّدت ما احتوی عليه کثير من مسائله حيث تکون متکررة وأفردته من الجملة وذکرت کلّ مسئلة بعلامتها وربّما اقتصرت علی بعض المسائل وفي بعض المسائل علی بعض ألفاظها وربّما بقلب المعنی إلی لفظ أقرب للناظر لعلمي بأنّه متی رغب راغب في (تحصيل، فوق السطر) مسئلة أخرجه ذلک إلی تعييس (؟) طويل وعناية شديدة ولعلّه لا يظفر بالمطلوب لتباعد أطرافه واتساع نطاقه ورجوت أن يسهّل علی الراغب نيل مقصوده وسميته کتاب الجواهر والدرر المستخرجة من شرح أبي مضر وجعلت ذلک طلباً لمرضاة الله سبحانه وتعرضاً لنفحات رحمته وعفوه عزّ وجلّ واستجلاباً لمستجاب الدعاء ممّن وقف عليه من الأحوال أعزّ الله بهم الدين وکثّرهم في العالمين وللناظر أن يصلح فيه ما يحقق فساده (در حاشية: اضافه ای دارد که گويا همه آنها به خط خود ابن الوليد است: ممّن له معرفة بهذا الشأن کل ذلک وکان ممن يروي ما يصلحه ويتحققه بالرواية المعمول عليها، صح) فالإنسان لا يخلو من سهو وزلل ولندع له إلی الله عزّوجلّ بالتوفيق وحسن الخاتمة فالأخوة في الدين فوق الأخوة في النسب وقد قال رسول الله صلی الله عليه وعلی آله من استغفر للمؤمنين والمؤمنات ردّ الله عليه عن کلّ مؤمن مضی وعن کلّ مؤمن يکون إلی يوم القيامة، وذلک بعد أن صحّت لي رواية الکتابين الشرح والمشروح معاً بطريق المناولة من يد سيدنا شمس الدين رضوان الله عليه وقرأت عليه أيضاً من (أول، تحت السطر) الشرح إلی وسط باب الزکاة وهو يرويها عن مشايخه الثقات يبلغ بذلک إلی السيد الأجل الإمام المؤيد بالله قدّس الله روحه ومن الله سبحانه أستمدّ التوفيق والتسديد والعون والتأييد وعليه أتوکّل فإنّه المبدیء المعيد.
در حاشيه ذکر قاضي جعفر در دومين مورد در حاشيه چنين اضافي شده و گويا خط خود ابن الوليد است: وناولني جملته وأجاز لي روايته عنه وهو يرويه عن الإمام العالم أحمد بن الحسن بن علي بن إسحاق الفرّزاذي إجازة قال ورأيت خطه علی نسخة الأصل وذکر هذا ؟ يرويه... ادامه مطلب افتاده مع الأسف. نسخه حاشيه هايی دارد با علامت تصحيح که به ظن متآخم به يقين از خود ابن الوليد است.
برخی موارد جالب توجه که از روی نسخه يادداشت کرده ام؛ از اين قرار است:
1) جالب است که برای ابو مضر در مسئله اول تعبير أعزّه الله آورده است.
2) 4 الف می گويد نيروسي همعصر المؤيد بالله نامش الحسن بن زيد بوده است.
3) 5 الف مطلبی را از الهادي الحقيني نقل می کند که ابو مضر به خط او ديده بوده است.
4) در اين کتاب نقلهايی از معتزليان هم می شود مانند ابو القاسم بلخي در تفسيرش
5) در يک جا نقل جالبی آمده که برای مطالب رجالی و تاريخی اهميت دارد: قال القاضي يوسف سألت أبا عبد الله الجرجاني 71 ب
نسخه ناقص الآخر است و همه آن به يک خط و قلم نيست. اما نسخه ای است بسيار پاکيزه
33- نسخه 1188: نسخه ای گرانبها و به خط نواده حميد بن أحمد المحلي، دانشمند نامدار زيدی از کتاب مجموع علي خليل، از کتابهای فقهی مهم زيدی شمال ايران که جامع دو کتاب الإفادة و الزيادات ابو الحسين هاروني است و از منابع فقه زيدی مؤيدي. عنوان نسخه:
الجزء الأول من ثلاثة أجزاء من مجموع الشيخ علي الخليل رحمة الله عليه في الفقه علی مذهب السيد الإمام حجة الإسلام بحر الفروع والأصول والکلام المؤيد بالله أبي الحسين أحمد بن الحسين بن هارون الحسني قدّس الله روحه ونوّر ضريحه وجعل في الجنّة مراحه وسروجه
نسخه لنفسه الفقير إلی رحمة الله العلي الکبير حميد بن أحمد بن حميد ينفعه الله به وصلّی علی رسوله الأمين محمد النبيّ وآله الطاهرين وسلّم عليه وعليهم أجمعين//
والحمد لله وحده وصلوته علی محمد الأمين وعلی آله وصحبه الکرام وسلامه وبرکته
کتاب خطبه آغازين ندارد و از طهارت آغاز می شود
برگ 202 الف: تمّ الجزء الأول من ثلثة من مجموع علي خليل بمنّ الله ويسره وتوفيقه واتفق الفراغ منه ضحوة النهار العالية من يوم الخميس في غرة شهر المحرّم في اليوم الثاني منه من أول شهور سنة سبع عشرة وسبعمائة بهجرة ؟ حماها الله تعالی والحمد لله ؟؟ وباطناً وظاهراً وعلی کلّ حال ...
در برگ بعدی 202 ب در پايان نسخه: ويتلوه في الجزء الثاني کتاب الحج
والحمد لله وحده وصلوته علی محمد بن عبد الله وعلی آله الأئمة الهداة وسلامه وحسبنا الله ونعم الوکيل//
حسبي الله تعالی//
هذا الکتاب المبارک من أوله إلی آخره بخط الوالد حسام الدين حميد بن أحمد بن حميد قدّس الله روحه ونوّر ضريحه وجعل في الجنّة مراحه وسروجه.
در برگ اب و 2 الف اشعاری از القاضي رکن الدين مسعود بن عمرو العنسي برای امام مهدي احمد بن الحسين الشهيد آمده.
بر اساس قرايني بايد گفت که گويا در اين نسخه از نويسندگان و فقيهان متأخرتر زيدی شمال ايران مطالبی اضافه شده است؛ البته دوره زمانی خود شيخ علي بن محمد الخليل دقيقا روشن نيست و مانند بسياری موارد ديگر نمی توان به تاريخها و طبقات ذکر شده در منابع متأخر زيدی يمن درباره عالمان زيدی متقدم ايرانی اعتمادی کلی کرد ( در برگ 178 الف و موارد متعدد ديگر نقل می کند از "ابو مضر رحمه الله" و يا از "القاضي زيد رحمه الله" که بايد اضافات بعدی بر نسخه کتاب علي الخليل باشد).
34- ش 1270: نسخه ای متأخر مشتمل بر تعدادی از رساله ها و نوشتجات اسماعيلی؛
عنوان مجموعه: مجموع فصول شريفة من العلوم الربانية اللطيفة من کتب کثيرة من کتب الدعوة الهادية تتنور بها البصائر الصافية من کتب النسخة الثانية وقد وسم هذا المجموع الشريف بصندوق اللآلي المجموع فيه ما تشتت من زبد أقوال الموالي
مشتمل بر تعدادی رساله و از جمله:
16 الف: فصل منتزع من کتاب روضة الحکمة من کلام مولانا الإمام العزيز (؟) أمير المؤمنين
18 الف: فصل منتزع من کتاب الأدوار في معرفة ابتداء خلق الإنسان
برگ 19: فصل من مجالس الحکمة الحاکمية
34 الف: تکه ای از رساله ای از جعفر بن المنصور اليمن
49 ب: تکه ای به نقل از رسالة التشويق والإبانة از محمد بن علي بن أبي يزيد
از 50 الف به بعد تا پايان نسخه در 55 الف: فصل يشتمل علی أقوال شريفة منتزعة من کتاب البداء والجزاء. چندين برگ است مجموعا مشتمل بر روايتی منسوب به مفضل جعفي از امام صادق (ع) که به صورت سؤال و جواب تنظيم شده است.
35- ش 1271: کتاب الإيضاح لفوائد المصباح از حميد بن أحمد المحلي، فقيه و متکلم برجسته زيدی در سده هفتم قمری يمن. او آثار کلامی متعددی دارد که عمده آنها تاکنون منتشر نشده و از جمله آنهاست همين کتاب الإيضاح در شرح مصباح العلوم استادش احمد بن الحسن الرصّاص. مصباح العلوم از کتب مهم درسی کلام زيدی در يمن بوده و چندين شرح و تعليق بر آن نوشته شده است.
عنوان نسخه:
کتاب الإيضاح لفوائد المصباح تصنيف الفقيه العالم الکبير العلامة الصدر الرئيس الحبر (الخيّر؟) فخر الزيدية عضد الدولة المهدية وحيد الدهر وياقوتة العصر حسام الدين لسان المتکلمين عماد الموحدين حميد بن أحمد بن محمد المحلي طوّل الله مدته ورفع في الدارين درجته بحقّ محمد وآله
در پايان نسخه: تمّ الکتاب بحمد الله العزيز الوهاب وکان الفراغ من نساخة هذا الکتاب المبارک آخر نهار الخميس لثلاثة عشر خلت من شهر الله الأصبّ رجب الذي هو من شهور سنة سبع وعشرين وسبعمائة للهجرة النبوية علی صاحبها أفضل الصلاة والتسليم کان أکثر ذلک بخط العبد الفقير المقرّ بذنبه المستغفر لربّه يحيی بن أسعد بن يحيی بن صبرة غفر الله له ولوالديه ولمالکه والناظر فيه وصلی الله علی محمد وعلی آله الطيبين الطاهرين آمين.
در حاشيه گواهی بلاغ ديده می شود: قوبل بحسب الإمکان علی نسخة من الظاهر.
36- ش 1287: نسخه ای از شرح اصول الخمسة مانکديم؛ نسخه با اين عنوان: کتاب تعليق شرح الأصول الخمس لقاضي القضاة عبد الجبار بن أحمد رضي الله عنه علّق عن السيد الإمام قوام الدين مانکديم أحمد بن أبي هاشم الحسني ششديو رحمه الله تعالی وصلّی الله علی محمد وآله وسلم
کتابت محرم سال 810ق. از اين کتاب نسخه های کهنه متعددی در کتابخانه های يمن و يا در آمبروزيانا و ديگر کتابخانه های اروپايی که مشتمل بر نسخه های يمنی و زيدی هستند موجود است.
37- ش 1291: نسخه ای از البحر الزخار ابن المرتضی
38- ش 1310: شرح الأثمار ابن بهران، در فقه؛ نک: پيش از اين
39- ش 1294: با اين عنوان: کتاب مرقاة الأنظار المنتزع من غايات (غياب، در نسخه) الأفکار الکاشف لمقدمة البحر الزخّار المنطوية علی توحيد الواحد الغفّار تأليف سيدنا الفقيه العلّامة لسان المتکلّمين فخر الدين عبد الله بن محمد بن القاسم؛ کتابی از نويسنده ای زيدی به نام النجري که نسخه های آن زياد است و خلاصه ای است از شرح مقدمات البحر الزخّار ابن المرتضی و برای آشنايی با کلام معتزلی زيدی بسيار مفيد است.
40- دو نسخه از مجموعه ای کهن و ارزشمند در کلام زيدي و معتزلي شامل کتابهايی از قاضي جعفر ابن عبد السلام زيدي و حسن بن محمد الرصّاص و نيز تحکيم العقول حاکم جشمي در علم کلام (شماره های 1191 و 1192) که در شماره دوم اين سلسله يادداشتها آن دو را تفصيلا معرفی خواهيم کرد، در ضمن نسخه هايی است که در اين کتابخانه مورد بررسی قرار گرفته اند. کتاب تحکيم العقول بر اساس سه نسخه خطی تصحيح شده و در دست انتشار است. رسالة النفس قاضي جعفر هم در شماره ويژه آرابيکا برای زيديه ارائه شده است (در آنجا يکی از اين دو مجموعه و محتويات آن معرفی شده است). نيز دو نسخه از کتاب المحجة البيضاء تأليف عبد الله بن زيد العنسي، در علم کلام در اين کتابخانه موجود است (شمار های 1273 و 1286) که آن دو را هم در شماره بعد معرفی خواهيم کرد. چاپ نسخه برگردان کتاب المحجة البيضاء به کوشش حسن انصاري و زابينه اشميتکه در دست انتشار است (تهران، انجمن حکمت با همکاری دانشگاه آزاد برلين).