کتاب غرر الفوائد/ الفرائد و درر القلائد شريف مرتضی که به امالي معروف است تاکنون چندين بار به چاپ رسيده و از آن جمله چاپ سنگی تهران و ديگر چاپ چهار جلدی (در دو مجلد) طبع قديم قاهره و از همه مهمتر و صحيحتر و انتقادی تر طبع محمد ابو الفضل ابراهيم که در سالهای اخير هم باز در يک مجلد بزرگ تجديد چاپ شده است. محمد ابو الفضل ابراهيم در تصحيح انتقادی خود از نسخه های کهنه اين اثر بهره برده است؛ با اين وصف بعد از آن چندين نسخه کهنه تر و حتی از سده پنجم به دست آمد و معرفی شد (نک: دنا، 7/787) که متأسفانه هنوز اساس کار تصحيح جديدی از اين کتاب قرار نگرفته است. بی ترديد اگر تصحيحی انتقادی و بر اساس همه نسخه های کهنسال اين کتاب ارزشمند صورت پذيرد، چاپی به مراتب بهتر از چاپ انتقادی ابو الفضل ابراهيم به دست خواهد آمد. اصل اين کتاب که شامل مجالس شريف مرتضی است در 80 مجلس است و البته در شماری از نسخه های کهنه کتاب، بخشی تکميلی هم به نسخه های اين کتاب افزوده شده که اصلا ارتباطی با مجالس او ندارد و شکل و شيوه متفاوتی دارد و بيشتر مجموعه ای است از رسائل و يا اجوبه مسائل او که چنانکه در اين نوع نسخه ها گفته شده به در خواست و با انتخاب خود شريف مرتضی بر يکی از نسخه های اين کتاب افزوده شده و بعدا در شماری از نسخه هايی که بر اساس آن نسخه فراهم آمده اين بخش تکميلی ديده می شود و در برخی نسخه های ديگر اصلا اين بخش موجود نيست. امتياز چاپ محمد ابو الفضل ابراهيم بر چاپ کهنتر قاهره اين است که اين چاپ اين بخش تکميلی را هم شامل است (از جمله رساله او در رد بر اصحاب الهيولی که ما آن را بر اساس دو نسخه چاپی اين رساله در اين سايت منتشر کرديم و همينک با نسخه هايی که از امالي به دست آورده ايم؛ نسخه هايی که شامل اين بخش الحاقی است آنرا دوباره ويراسته ايم که انشاء الله در يکی از مجلات آن را منتشر خواهيم کرد). البته شريف مرتضی پاسخهای مختلف به اسئله و رسائل کوچکی که به مناسبتهای معينی و در پاسخ به نيازی نوشته بوده، متعدد دارد و محتملا در دوره ای در اين انديشه بوده که اين موارد را به نسخه های امالی خود اضافه کند و عملا هم چنين کرده اما بعدا تعداد اين اجوبة المسائل چندان زياد شده که ديگر فرع زائد بر اصل می شده و لذا از اين انديشه دست شسته است و از اينرو تنها تعداد اندکی از اين دست رسائل او در پايان نسخه هايی از امالي وی ديده می شود. عمده نسخه های کهنه غرر در ايران موجود است؛ در حالی که ابو الفضل ابراهيم عمدتا بر نسخه های کهنه کتابخانه های خارج ايران تکيه کرده است (او در اين شمار از يکی از نسخه های استانبول هم بهره برده؛ و ما نيز نسخه ای ديگر به تازگی در آنجا ديديم که در دنباله معرفی خواهيم کرد).
از ويژگيهای نسخه های کتاب امالي شريف مرتضی اين است که عمدتا متکی است بر نسخه هايی با گواهی های بلاغ و اجازه و مبتنی بر اصول اوليه کهنسال که در تملک عالمان و اديبان طراز اولی بوده است که نسخه های خود را بر استادانشان خوانده بوده و يا عرضه کرده بودند و عمدتا هم نسخه ها حاشيه ها و تعليقاتی دارد بسيار ارزشمند از همين عالمان که بخشی از آنها را که در نسخه های اساس کار ابو الفضل ابراهيم بوده، در چاپ او در پاورقی ها می بينيم. به هر حال کتاب امالي شريف مرتضی و يا با عنوان درست تر غرر الفوائد به مثابه يک متن ادبی و در عين حال تفسيری و کلامی می توانسته متن مهمی برای ارتقای علمی و ادبی شاگردان قلمداد شود و به ويژه عالمانی که علقه های قوی ادبی داشته اند در اين ميان سهم عمده تری دارند. ابو الرضا فضل الله راوندي به طور خاص در انتشار آثار شريف مرتضی و برادرش شريف رضي سهم بسيار عمده ای داشته و از آن ميان در روايت و تداول نسخه های امالي سيد مرتضی. او اصولا عالمی است با عنايت فوق العاده به آثار ادبی و خود در شمار اديبان و ناقدان ادبی بسيار برجسته است که متأسفانه تاکنون سهم او در ادب عربی مورد مطالعه قرار نگرفته؛ جز ديوانش که توسط مرحوم علامه محدث ارموی منتشر شده است. از اديبان برجسته ديگر بايد به سهم ابو السعادات ابن الشجري اشاره کرد که امالی خود او هم در ادب تحت تأثير امالي شريف مرتضی بوده و او خود نسخه ای از اين کتاب به خط خودش فراهم کرده بوده است. ظاهرا گردآورنده و فراهم کننده تمامی اين امالی و يا دست کم بخشی از آن ابو يعلی جعفري (برای او نک: مقاله من در ذيل مدخل او در دائرة المعارف بزرگ اسلامی. نيز متنی کوتاه از او در امامت را سالها پيش در تهران تصحيح کرده ام که اميدوارم به زودی آن را منتشر کنم) بوده که اين نکته از پايان برخی از نسخه های اين کتاب کاملا پيداست. او اشاره کرده به تاريخ فراهم آمدن نسخه اش در روز پنجشنبه 28 جمادی الاولی از سال 413 ق (مثلا نک: امالي، چاپ ابو الفضل ابراهيم، طبع جديد، 1/19). بعدا نسخه فراهم آمده از مجالس هشتاد گانه شريف مرتضی را بر خود او می خوانده اند؛ کما اينکه می دانيم ابو الصلاح حلبي اين کتاب را از شريف مرتضی به قرائت کسی ديگر بر نويسنده شنيده بوده و نسخه او از اصول و نسخ مورد استفاده فضل الله راوندي بوده است (نک: همانجا). از عبارت ابو يعلی جعفري در پايان نسخه اش معلوم می شود که آخرين مجلس زمانی پيش از پنجشنبه 28 جمادی الاولی سال 413 ق بوده و او تصريح می کند که بعد از آخرين مجلس موجود در نسخه امالي، اين دست مجالس شريف مرتضی به دليل گرفتاريهای او در مسئوليت حج پی گرفته نشده است ("ثمّ تشاغل عنه بأمور الحجّ"؛ مطلبی در کشف الحجب، ص 392 تا 393 و از آنجا در الذريعة، 16/42 نقل شده مبنی بر اينکه اين مجالس در طول يک سفر حج شريف مرتضی و در مجالس متعددی ايراد شده، اما اين مطلب ظاهرا متکی بر سندی نيست و ظاهرا تنها تفسيری است از گفته پيشگفته ابو يعلی جعفري. شايد تنها چند مجلس آخر در سفر حج بوده و نه همه آنها). اگر هم شريف مرتضی بعدا مجالسی از نوع مجالس موجود در اين کتاب داشته ما از آن اطلاعی نداريم. البته شريف مرتضی پيش از تاريخ 413 ق متولی امور حج شده بوده (از سال 406 ق) اما از نسخه ابو يعلی معلوم نيست که آيا واقعا در تاريخ 413 ق بوده که شريف مرتضی آخرين مجلس خود از اين دست مجالس را عرضه داشته بوده و يا اينکه تنها ابو يعلی جعفري نسخه خود را در اين تاريخ تکميل کرده بوده و پايان مجالس مربوط به چند سالی پيش از آن (در فاصله 406 تا 413 قمری) بوده است؛ اين امر به دليل اين است که متأسفانه تواريخ مجالس و کيفيت آنها در نسخه های امالی شريف مرتضی ضبط و ثبت نشده است (نک: مقاله ما درباره مجالس اهل علم، در همين سايت). آنچه مسلم است اين است که شريف مرتضی در زمانی اين مجالس را عرضه کرده که هنوز استادش شيخ مفيد در قيد حيات بوده است و اين نشان دهنده عمق عظمت آن دانشمند برجسته شيعه و بی همتای دورانهاست.
در اينجا نسخه ای از امالي را معرفی می کنم که به تازگی در کتابخانه سليمانيه، در ضمن مجموعه راغب پاشا، ش 711 ديده ام؛ نسخه ای کهنه سال که برای روشن شدن اين مسئله می تواند ما را رهنمون کند. در برگ 229 الف اين نسخه چنين آمده است: "هذا آخر مجلس املاه رضي الله عنه وأرضاه في سنة اثنتي عشر وأربعمائة ووقع الفراغ من نسخه ومعارضته بالأصل يوم الجمعة سلخ شهر الله الأصب من سنة ثلاث وستمائة وکتب العبد الفقير إلی رحمة ربّه الأثيم أبو عبد الله جعفر بن عبد الله بن جعفر بن محمّد بن جعفر بن زيد بن جعفر بن محمّد بن أحمد بن محمّد بن الحسين بن إسحاق بن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين بن عليّ بن أبي طالب صلوات الله عليه وصلّی الله علی محمّد وآله الطيّبين الطاهرين وکتب بدمشق". اگر اين تاريخ به درستی ضبط شده باشد معلوم می شود که تاريخ آخرين مجلس، سال 412 ق بوده ( محتملا اندکی پيش از آغاز مراسم حج در ذيحجه همين سال) و به احتمال زياد، اين نسخه هم که به تاريخ 603 ق کتابت شده بر اساس نسخه اصلی امالي (يعنی نسخه ای که حاصل املاء در مجالس شريف مرتضی بوده)کتابت شده و با اين حساب به درستی نمی دانيم که نسبت آن با نسخه ابو يعلی جعفري که اصل عمده نسخه های تاکنون شناخته شده امالي است و در آن ظاهرا از اين تاريخ 412 ق سخنی نرفته بوده، چيست؟ آيا اين نسخه تفاوتهايی با نسخه ابو يعلی دارد؟ ظاهر امر چنين است که اين نسخه متعلق به شاخه ای متفاوت از تبار نسخه های کتاب امالي است. پاسخ بدين پرسش با بررسی و مقابله دقيق نسخه ها امکان پذير است؛ ولله الحمد أوّلاً وآخراً.