شريف مرتضی بی ترديد يکی از مهمترين دانشمندان امامی مذهب در جميع اعصار است. وی فقيهی برجسته، متکلمی زبر دست، اديبی کم نظير و اصولی دقيق النظری بوده است که محضر دانشمندان مختلف شيعی، سنی و معتزلی را در علوم گوناگون درک کرد. مهمترين ويژگی او اعتدال در انديشه و التزام به مبانی و بهره گيری از عنصر عقل در مواجهه با متون و گزاره های دينی بوده است. اين همه موجب شده است که حقيقتا بايد او را يکی از مؤسسان اصلی مکتب فقهی و کلامی اماميه قلمداد کرد. متأسفانه تاکنون تحقيق شايسته ای درباره انديشه های شريف مرتضی و نوآوريهای او در فقه، اصول و کلام و منزلت سياسی و اجتماعی وی صورت نگرفته است. شايد تنها جنبه ادبی او موضوع چند تحقيق و رساله قرار گرفته و جنبه کلامی وی نيز در سالهای اخير موضوع رساله ای بود به زبان عربی اما نه چندان ممتاز. تنها کاری هم که درباره او تاکنون به زبانهای خارجی صورت گرفته، يکی مقاله ای است از پروفسور مادلونگ به مناسبت رساله عمل السلطان او و نيز بخشی از کتاب آقای مارتين مکدرموت درباره شيخ مفيد. مقاله مادلونگ درباره کلام امامی و نسبت آن با آموزه های معتزلی هم سهم مهمی در درک جايگاه کلامی شريف مرتضی داشته است.
اما از جنبه نظری انديشه های شريف مرتضی که بگذريم، آنچه قابل توجه است اين است که عمده آثار شريف مرتضی تاکنون با تصحيح انتقادی منتشر نشده است.
می دانيم که از برخی آثار شريف مرتضی نسخه های کهنه در اختيار است و از جمله از امالی او. شايد به استثنای چند اثر ادبی او، عمدتا کتابهای شريف مرتضی برخوردار از تصحيحات شايسته ای نيستند. کتاب ناصريات در سالهای اخير البته با تصحيحی جديد منتشر شد و نيز الذريعه او تصحيحی کم و بيش خوب دارد؛ گو اينکه هنوز جای مقابله با نسخه های ديگر هست. تصحيح کتاب الشافي ابدا تناسبی با اهميت اين اثر ارزشمند ندارد (سالها پيش مرحوم شيخ محمد صادق جعفری در کار ارائه تصحيحی از متن کتاب الشافي بود که نمی دانم سرنوشت آن چه شد) و در مورد تنزيه الأنبياء گرچه در سالهای اخير دوباره منتشر گرديد اما کهنترين نسخه های کتاب اساس کار قرار نگرفته است. در اين ميان الموضح او که چند سالی پيش نسخه بسيار کهنه منحصر به فرد آن را در کتابخانه آستان قدس بازيافتم، به طرز شايسته ای منتشر شده است؛ کما اينکه کتاب الملخص او هم با وجود اينکه تنها بر اساس نسخه منحصر به فردی منتشر شده، تصحيح شايسته ای دارد؛ گو اينکه جای کار هنوز دارد. در مورد المقنع و الانتصار هم هنوز جای کار هست. در مورد کتاب الذخيرة با همه اهميتی که در علم کلام دارد، بايد گفت نيازمند تصحيحی دوباره است و با دقت در نسخه های مختلف اين اثر؛ همينک با کشف نسخه کهنسال سده پنجمی کتاب الذخيرة در سنت پترزبورگ البته بايد برای تصحيح تازه ای اقدام کرد، گرچه نسخه ناقص است اما با توجه به اينکه نسخه ای است بسيار کهنه سال می تواند تصحيح جديد کتاب را کاملا متمايز از چاپ حاضر کند. من خوشبختانه خود اين نسخه را از نزديک زيارت کرده ام و وصفی از آن هم پيش از اين از سوی خانم زابينه اشميتکه منتشر شده است. با اين وصف آنچه از همه در اين ميان مهمتر است، مجموعه رسائل اوست که از همه بيشتر نيازمند پژوهش است. رساله های مختلف شريف مرتضی ابتدا به صورت پراکنده گاه در ايران و يا در عراق و لبنان منتشر می شد اما به کوشش جناب آقای سيد احمد اشکوری مجموعه ای از آنها در 4 مجلد در سالهای گذشته منتشر شد؛ اما به دليل اينکه همه نسخه های اين رسائل محل مراجعه نبوده و از آن سو نوعی تعجيل در کار بوده است، تصحيح مجموعه رسائل شريف مرتضی چندان ممتاز نيست. مهمترين کار در اين زمينه شناسايی کامل آثار خطی شريف مرتضی و ارائه کتابشناسی دقيقی از مخطوطات کتابهای اوست. در اين صورت امکان مقابله با نسخه های جديد فراهم می شود. خوشبختانه مجموعه سترگ فهرستواره دنا کار را نسبت به نسخه های ايرانی تا اندازه زيادی آسان کرده است. در مجموع آنچه در اين فهرستواره مذکور افتاده است، چند رساله ای هست که اثری از آنها در رسائل شريف المرتضی، چاپ قم ديده نمی شود. در عراق و در کتابخانه های اين کشور هم نسخه های زيادی از آثار شريف مرتضی موجود است که بايد بر اساس الذريعه و فهرستها و سی دی های کتابخانه ها برای آنها فهرستی شايسته فراهم آيد. حتی در کتابخانه های استانبول نيز آثار شريف مرتضی موجود است که پيشتر در همين سايت به مناسبت نسخه ای از تنزيه الأنبياء بدين بحث اشاره ای داشتيم. در سالهای اخير مجموعه ای از مسائل و رسائل شريف مرتضی در بيروت و بر اساس برخی نسخه های عراقی منتشر شد که افزوده هايی بر چاپ قم دارد و به هر حال نشان می دهد که بايد برای شناسايی مجموعه های رسائل شريف مرتضی و لو رساله های بسيار کوچک او کاری اساسی کرد؛ به ويژه که معتقدم بسياری از نکات مهم و ابداعات انديشه های او بيشتر در همين رساله و پاسخهايی که به پرسشهای ديگران داده است بازتاب يافته و برای نوشتن کاری جامع درباره انديشه های کلامی و اصولی وی ابتدا بايد تصحيح شايسته ای از اين آثار به دست داده شود و سالشماری از آثار و تأليفات او ارائه گردد. افسوس که چندين اثر مهم شريف مرتضی که مورد اشاره بصروي، شاگردش و يا نجاشي و طوسي و ابن شهرآشوب قرار گرفته همينک از ميان رفته، اما بی ترديد بايد گفت که تا چندين سده سيطره او در گرايشهای کلامی اماميه همچنان بر قرار بود، حتی در خراسان و ری و شامات و کتابهايی بر اساس الگوهای آثار او تدوين می شد.