از ميان کتابهايی که در سنت زيدی درباره "سيره" امامان نوشته شده است، برخی کتابها تنها مشتمل بر "سيره" يک امام اند که وسيله نويسندگان معاصر هر امام و عمدتا از سوی يکی از موظفان بيت امامت نوشته می شده است. گروهی از کتابها هم هستند که محصول اين "سيره" های شخصی را بعدا در کتابهايی که جامع "سير" امامان بوده اند، گردآورده اند. از ميان نمونه اول از همه معروفتر بايد به سيره امام الهادي الی الحق اشاره کرد. اين کتاب سالها پيش منتشر شد. از آن پس سيره های برخی ديگر از امامان مانند سيره احمد الناصر، فرزند الهادي و نيز سيره قاسم العياني المنصور بالله و نيز سيره المنصور بالله عبدالله بن حمزه انتشار يافت. پس از اين دوره انتشار آثار زيدی در يمن شتاب گرفت و در نتيجه "سيره" شماری ديگر از امامان و خاصه ائمه متأخرتر زيدی منتشر شدند. در اين بين سيره احمد بن الحسين المؤيد بالله الهاروني از اهميت ويژه ای برای تاريخ شمال ايران برخوردار است که تاکنون دو بار به چاپ رسيده است. چند سالی پيشتر هم سيره المتوکل احمد بن سليمان در قاهره منتشر شد. از ميان کتابهايی که سير امامان را مجتمعا گردآورده اند از همه مهمتر بايد به کتاب الافاده ابو طالب هاروني اشاره کرد که مشتمل بر اطلاعات بسياری درباره امامان ناحيه شمال ايران است. اين کتاب چندين بار به چاپ رسيده است. کتاب المصابيح ابو العباس الحسني و تکمله آن تأليف علي بن بلال الآملي نيز از اهميت زيادی برخوردارند که البته تنها تا دوره ناصر اطروش را شامل می شوند. کتاب اخبار ائمة الزيدية که سالها پيش پروفسور مادلونگ آن را بر اساس متون مختلف منتشر کرد در اين ميان اهميت فوق العاده ای دارد. بخش عمده ای از اين کتاب تصحيح بخش امامان زيدی شمال ايران از کتاب الحدائق الوردية في مناقب أئمة الزيدية تأليف دانشمند و متکلم و مورخ برجسته زيدی يمن در سده هفتم قمری حميد الشهيد بن أحمد بن محمد المحلي (د. ۶۵۲ ق) است که آثار بسياری متعددی خاصه در علم کلام از او در دست است و تنها شمار محدودی از آنها تاکنون به چاپ رسيده است. کتاب الحدائق الورديه شامل سير امامان از حضرت امير تا امام زيديان يمن المنصور بالله عبدالله بن حمزه می شود. اين کتاب پيشتر به صورت چاپ عکسی بر اساس نسخه ای خطی و البته متأخر در اختيار و محل مراجعه بود و چنانکه گفتم تنها بخشی از آن در کتاب پروفسور مادلونگ و بر اساس نسخه های خطی تصحيح شده بود. چند سالی است که خوشبختانه طبع کاملی از اين کتاب و بر اساس چند نسخه خطی در يمن به دست داده شده است. از ميان نسخه های اساس اين طبع نسخه ای است ناقص که محقق احتمال داده که به خط نويسنده باشد. متأسفانه محقق کتاب از نسخه های کهن ديگر اين کتاب که وسيله پروفسور مادلونگ در مقدمه اخبار ائمة الزيدية معرفی و مورد استفاده قرار گرفته اند، بهره نبرده است. يکی از اين نسخه ها در جامع کبير يمن موجود است و برخی نيز در کتابخانه های اروپايی. اصولا از کتاب الحدائق الوردية به دليل اهميت آن نزد زيديان نسخه های متعددی در اختيار است. برخی از اين نسخه ها گاه به دليل افتادگی آغاز و انجام آنها به خوبی شناسايی نشده اند. نويسنده اين سطور خود نسخه ای کهن از اين کتاب را موجود در کتابخانه ای خصوصی در يمن ديده است که مورد شناسايی قرار نگرفته و از اين رو مورد استفاده محقق کتاب نيز نبوده است. پس از دوران کتاب الحدائق الوردية کتابهايی در تکميل اين کتاب و يا بر شيوه آن از سوی زيديان يمن در سيره امامان زيدی نگاشته شده که شماری از آنها هم در سالهای اخير منتشر شده است. در اين دست کتابها کوشش شده که سيره امامان تا عصر نويسنده هر کتاب گسترش يابد (درباره ادبيات سيره نويسی زيديان، نک: مقدمه اخبار فخ، تصحيح ماهر جرار؛ مقدمه السيرة المنصورية عبدالله بن حمزه به قلم رضوان السيد؛ دو مقاله من درباره الافاده و تاريخ مسلم لحجي در مجلات کتاب ماه دين و مجله معارف و نيز برای فهرستی از آنها، نک: کتاب مصادر تاريخ اليمن ايمن فؤاد سيد).
پيش از آنکه اندکی درباره الحدائق الوردية دامنه سخن را گسترش دهم، توجه به اين نکته هم ضروری است که گاه "سيره" های امامان نه در کتابهای ويژه سيره و يا "جوامع" سير بلکه در ضمن کتابهای تاريخی و يا نوشته های عمومی نويسندگان زيدی مورد توجه قرار می گرفته است. فی المثل در بخش تاريخی کتاب روضة الأخبار وکنوز الأسرار تأليف ابو محمد يوسف بن محمد الحجوري که در سال ۶۲۷ ق نوشته شده است، نويسنده همه جا به امامان زيدی در تسلسل تاريخی آنان توجه نشان داده و سيره آنان را مختصرا روايت کرده است (برای معرفی اين کتاب، نک: مقدمه پروفسور مادلونگ بر کتاب اخبار ائمة الزيدية و نيز مقاله او درباره دو نسخه خطی تاريخی که به فارسی هم ترجمه شده است). در السفينة الجامعة لأنواع العلوم تأليف حاکم جشمي نيز بخشی به سير امامان اهل بيت و از جمله امامان زيدی اختصاص يافته است. زيديان طبقاتی نيز برای زيديان و دانشمندان خود نگاشته اند. در برخی از اين دست کتابها مانند مطلع البدور ابن ابی الرجال نويسندگان متعرض احوال ائمه زيدی در ميان طبقات دانشمندان و فقيهان ايشان نمی شوند و در برخی ديگر از نمونه ها مانند طبقات الزيدية الکبری از ابراهيم بن القاسم الشهاري نام امامان زيدی در ضمن فهرست علمای ديگر زيدی ارائه شده و سير آنان در ضمن همين کتابها ارائه می شود. يکی از مهمترين و کهنترين نمونه ها اخبار الزيدية باليمن تأليف مسلم اللحجي ، عالم مطرفی نيمه سده ششم قمری يمن است که تنها دو مجلد از آن تاکنون شناسايی شده و بخشی از آن نيز وسيله پروفسور مادلونگ منتشر شده است (قسمتی کوتاه از آن هم وسيله رضوان السيد و عبد الغني محمد عبد العاطي تحت عنوان "نصوص من تاريخ مسلم اللحجي عن أشراف آل القاسم والشيعة الحسينية" در ضمن تحقيق کتاب سيرة الأميرين الجليلين الشريفين الفاضلين، تأليف مفرح بن أحمد الرّبعي، بيروت: دار المنتخب العربي، ط أولى۱۴۱۳/۱۹۹۳، منتشر شده است). در اين کتاب علاوه بر شرح احوال علمای زيدی يمن، سير امامان زيدی نيز مورد توجه بوده است (برای آن، نک: مقاله پيشگفته من درباره تاريخ مسلم اللحجي). در تمام اين نوع کتابها نويسندگان بر "سيره" هايی که برای هر يک از امامان در زمان حياتشان و يا اندکی بعد از مرگشان نوشته شده است، تکيه می کنند. البته در مورد منابع متأخرتر کتابهايی مانند الحدائق الوردية گاه منبع اصلی بوده است ونه سيره های شخصی کهنتر. علاوه بر اينها در مورد امامان نخستين شيعی و زيدی يکی از منابع عمده ادبيات مقتل نويسی ها بوده است و در اين ميان مقاتل الطالبيين ابو الفرج اصفهاني از اهميت فوق العاده ای برای زيديان برخوردار بوده و بسياری از آنان بی واسطه و يا با واسطه از آن در مورد امامان متقدم زيدی نقل می کنند.
در الحدائق الوردية نويسنده از ادبيات گذشته مقتل نويسی و سير نگاری امامان زيدی تا آنجا که مقدور او بوده بهره برده است. در برخی موارد اطلاعات او در کتابهای متقدم موجود در اختيار است، اما در مواردی و به ويژه در مورد دو امام آخری که از آنها نام برده يعنی المتوکل احمد بن سليمان و المنصور بالله عبدالله بن حمزه ؛ خاصه به دليل نزديکی عصر و يا معاصرت تام با آن دوره اطلاعات نادر و اسناد دست اولی را به دست داده است که برخی از آنها نوشته های اسنادی درگاه امامان و به اصطلاح اسنادی دولتی اند (نامه ها و مکتوبات و بيانيه های رسمی امامان، چون عهد نامه های امامت و رساله های "دعوت"). حميد المحلي به دليل ارتباط نزديکی که با حلقه المنصور بالله عبدالله بن حمزه داشته بنابراين با بسياری از کتابها و رساله ها و نامه ها و متون زيديان ری و خراسان و شمال ايران که در اين حلقه گردآوری و رونويسی می شده، آشنا بوده و کتاب او از اين حيث منبع بسيار مهمی برای آشنايی با تاريخ زيديان ايران است. خوشبختانه اين بخش از کتاب محلي در تصحيح و نشر پروفسور مادلونگ به شيوه ای شايسته در اختيار است.
در اينجا به معرفی نسخه ای از مجلد دوم الحدائق الوردية می پردازم که تحت شماره گلازر ۱۱۶ در کتابخانه ملی وين موجود است . اين نسخه مورد استفاده پروفسور مادلونگ قرار گرفته و مختصری درباره آن در مقدمه اخبار أئمة الزيدية سخن رانده شده است. آنچه من در اينجا می آورم تکميلی است بر نوشته ايشان و بر اساس بررسی اصل نسخه خطی کتابخانه ملی وين ارائه می گردد. متأسفانه در تصحيح کتاب در يمن از اين نسخه مهم بهره برده نشده است.
در آغاز نسخه چنين آمده است:
" کتاب الحدائق الوردية في مناقب أئمة الزيدية تصنيف الفقيه الأجل الأوحد الامام قدوة أهل الاسلام محيي علوم العترة الکرام حسام الدين رئيس المتکلمين عمدة الموحدين شحاک الکفرة الجاحدين أبو عبدالله حميد بن أحمد بن محمد المحلي طول الله مدته وحرس مهجته وجعل في جنات عدن منزلته وصلی الله علی نبيه سيدنا محمد وآله.
نسخ للشيخ الأجل الأوحد المکين الموفق الفاضل الورع الکامل أحمد بن محمد المتميز نفعه الله به والمسلمين".
در پايان هم در برگ ۲۳۲ ب چنين آمده است:
" تم الکتاب بعون الله تعالی ومنه وصلی الله علی نبيه سيدنا محمد وآله الأکرمين وسلم./
وکان الفراغ من کتابته في شهر جمادي الأخری سنة تسع وثلثين وستمائة سنة/
بخط العبد الفقير إلی رحمة الله العزيز القدير منصور بن أسعد اليوسفي الحرازي غفر الله /
لمصنفه ولمالکه وکاتبه ولجميع المؤمنين والمؤمنات/
بحقه العظيم ورسوله الکريم/
ولا حول ولا قوة الا بالله العلي العظيم" /
گواهی مقابله نيز در پايان اين نسخه ديده می شود:
" بلغ مقابلة من أوله إلی آخره بحسب الإمکان علی نسخة الأصل التي للمصنف وهو الفقيه العالم حسام الدين طول الله مدته ورضي عنه وأرضاه وأحله من الفردوس أعلاه وصلی الله علی محمد وآله."
در دنباله مطلبی در پايان اين نسخه کهن ثبت شده که از لحاظ معرفی رجال زيدی ايران اهميت دارد:
" روی الفقيه الأجل الفاضل حمزة بن محمود الجيلاني هذه القصيدة من انشاء القاضي الأجل العالم العامل الورع الزاهد بهاء الدين علي بن أحمد الجيلاني رحمه الله تعالی يمدح فيها الإمام المنصور بالله سلام الله عليه وعلی آبائه الأکرمين وهي هذه"
اما متأسفانه برگ بعدی در نسخه افتاده و لذا اين قصيده در اختيار نيست.
مطلب اخير سندی ديگر است بر وجود ارتباط و آشنايی زيديان شمال ايران در سده ششم و هفتم قمری با امام زيدی يمن منصور بالله عبد الله بن حمزه (در اين باره، نک: کتاب ما به عنوان روابط فرهنگی ميان ايران و يمن).
چنانکه اطلاعات موجود بر روی نسخه و گواهی های مختلف آن نشان می دهد، اين نسخه که تنها شامل مجلد دوم کتاب الحدائق الوردية است، در جمادي الآخره سال ۶۳۹ و در زمان حيات نويسنده و بر اساس نسخه همو رونويسی و سپس با همان مقابله شده است. مادلونگ احتمال می دهد که نسخه ديگری از کتاب الحدائق الوردية که در کتابخانه جامع کبير صنعاء موجود است، و شامل مجلد اول کتاب است، وسيله همين کاتب کتابت شده باشد.
بر روی نسخه نيز گواهی های تملک و از جمله تملک محمد بن حسين بن منصور بالله قاسم بن محمد بن علي ديده می شود.