کتاب مهم و کلامی تبصرة الأدلة تأليف ابو المعين ميمون بن محمد النسفي الحنفي، متکلم برجسته مذهب کلامی ماتريدی و متوفای سال 508 ق بی ترديد مهمترين کتاب در مذهب کلامی ماتريدی پس از آثار خود ابو منصور ماتريدي است. البته متأسفانه از آثار و تأليفات ابو منصور تنها تعدادی محدود در دست است و از آن ميان تنها کتاب التوحيد کتابی در دانش کلام است و تفسير بزرگ او گرچه مشتمل بر مباحث متعدد کلامی است، اما طبعا نمی تواند مستقلا اثری کلامی تلقی شود. ما بقی آثار ماتريدی هر آنچه امروزه به نام او شهرت دارد يا آثاری منحول اند و يا ارزش کلامی ندارند. تاکنون چندين کتاب به زبان عربی درباره کلام ماتريدی و يا درباره زندگی و آرای ابو منصور ماتريدي منتشر شده است. اما مهمتر از آن تحقيقاتی است که در مغرب زمين درباره ماتريدی و به ويژه در سالهای اخير و از جمله به زبان آلمانی منتشر شده است. کتاب التوحيد اول بار در بيروت منتشر شد و در سالهای اخير هم که ترکها به انتشار آثار حنفی و ماتريدی روی آورده اند، طبع تازه ای از کتاب التوحيد به دست داده شده است و البته بر اساس همان نسخه خطی اساس طبع اول. تفسير تأويلات أهل السنة ماتريدی که از مهمترين تفاسير و کهنترين آنها بر قرآن کريم است، اثری است بسيار ارزشمند که دست کم دو بار و در سالهای گذشته تلاش برای تصحيح و انتشار آن آغاز شد و يکی دو مجلدی هم منتشر شد، اما دنباله کار پی گرفته نشد. خوشبختانه در طی چند سال گذشته در ترکيه کار تصحيح و انتشار اين تفسير بزرگ آغاز شده و تاکنون نيز ظاهرا تا مجلد پانزدهم آن منتشر شده است. در تصحيح کتاب هم محققان ترک از نسخه های متعدد و کهنی که در کتابخانه های ترکيه موجود است، بهره گرفته اند. طبعی نيز غير انتقادی از اين کتاب در يکی دو سال گذشته در بيروت منتشر شده است که البته قابل مقايسه با طبع ترکيه نيست. به همين ترتيب در طی سالهای گذشته روند تصحيح متون کلامی ماتريدی شدت گرفته است. نويسنده اين سطور در مقاله ای ديگر به اين موضوع و معرفی چند متن مهم کلامی ماتريدی باز خواهد گشت؛ انشاء الله. آنچه در اينجا قصد معرفی آن را دارم معرفی نسخه ای است کهنه از کتاب تبصرة الأدلة. اين کتاب تاکنون دو بار و هر بار بر اساس نسخه های متعدد به چاپ رسيده است. برای نخستين بار وسيله کلود سلامة در دمشق و در دو مجلد که وسيله انستيتوی مطالعات فرانسه در دمشق به چاپ رسيد. در مقدمه اين چاپ از چند نسخه اساس طبع سخن رفته است؛ اما نسخه کتابخانه آية الله مرعشی قم مد نظر قرار نگرفته است. بعدا از مرحوم علامه محقق سيد عبدالعزيز طباطبايی شنيدم که نسخه اين کتابخانه را شادروان دانش پژوه شناسايی کرده و آن را به محقق کتاب معرفی کرده بوده است. در طی سالهای گذشته همراه با نهضت انتشار متون کلامی ماتريدی در ترکيه، طبع جديدی از کتاب تبصرة الأدلة به دست داده شده که آن هم در دو مجلد بزرگ فراهم شده است؛ اما اين بار صرفا متکی بر نسخه های کتابخانه های ترکيه که در آن ميان نسخه های کهنه ای هم ديده می شود.
در سفری که مدتی پيش به سنت پترزبورگ داشتم، چند روزی را در کتابخانه انستيتوی مطالعات شرقی در آکادمی اين شهر سپری کردم و از ميان نسخه هايی که در اين کتابخانه ديدم، نسخه ای است بسيار کهنه از کتاب تبصرة الأدلة که نه در چاپ دمشق از آن بهره گرفته شده و نه در چاپ ترکيه. اين نسخه به شماره
C 1319
در اين کتابخانه نگهداری می شود. متأسفانه آغاز و انجام اين نسخه افتادگی دارد و نمی توان تاريخ دقيق نسخه را به دست آورد؛ اما با اين وصف از خط نسخه پيداست که نسخه ای است محتملا از سده ششم قمری و به هر حال يکی از کهنترين نسخه های اين کتاب. نکته قابل توجه اينکه اين نسخه، يکی از نسخه های بقايای کتابخانه و وقف خواجه محمد پارساست که می دانيم کتابخانه مهمی داشته و همينک بخشی از نسخه های اين کتابخانه در برخی کتابخانه های روسيه و نيز ازبکستان و تاجيکستان نگهداری می شود. سالها پيش دوست دانشمند ما جناب آقای علی بهراميان مقاله ای در فصلنامه بهارستان درباره نسخه ای از مقريزی متعلق به کتابخانه خواجه محمد پارسا منتشر کرده اند و من هم در يادداشتهای ديگر می کوشم بيشتر در اين باره مطالبی را عرضه کنم.
بر روی برگ نخست اين نسخه به دو نسخه ديگر که همراه اين نسخه در تملک شخصی به سال 1327 قمری بوده اشاره شده بدين قرار: کتاب تحقيق المسائل و نيز کتاب تعداد الشيوخ .