در ماه اکتبر امسال مورخ، اديب و نويسنده برجسته يمنی قاضي اسماعيل بن علي الأکوع در سن ۸۷ سالگی چشم از جهان فرو بست. نويسنده اين سطور از پانزده سال پيش به اين طرف همواره کتابها و مقالات او را درباره جغرافيا و تاريخ اجتماعی/ سياسی و فرهنگی يمن دنبال می کند و تا اندازه ای با مشی فکری او آشناست. يک بار نيز به مساعدت انستيتوی تحقيقات تاريخی فرانسه در صنعاء اين توفيق را داشتم که با او ملاقاتی داشته باشم و چند ساعتی در خدمت آن مرحوم با نقطه نظرات وی از نزديک آشنا شوم. نخستين تحقيقی که از او ديدم و مطالعه کردم کتابی از او بود به نام المدارس الاسلامية في اليمن. بعد از آن هم مقاله ای از وی درباره نشوان حميري، دانشمندی با اصول و سرچشمه های زيدی يمن در سده ششم را مطالعه کردم که بعدا با تکميلاتی صورت کتاب به خود گرفت. قاضي أکوع سالها در مقام مسئول اداره مخطوطات يمن فعاليت می کرد و خدمات گرانبهايی در گردآوری نسخه های خطی يمن و معرفی و نشر آنها ارائه داد. وی و برادر بزرگترش محمد بن علي الأکوع هر دو پدران نسل جديد مورخان يمن به شمار می آيند و کتابهای متعددی درباره ادب، تاريخ و جغرافيای اين سرزمين منتشر کرده اند. مشی وی در پژوهش تاريخ فرهنگی يمن و نقش زيديه از همان مقاله وی درباره نشوان الحميري کاملا روشن است. وی بعدها در کتاب چند جلدی و مهم هجر العلم ومعاقله في اليمن همان مشی را به تفصيل بيشتری پی گرفت. به دليل پيشينه سياسی و اجتماعی اش، قاضي اسماعيل نقطه نظر ويژه ای درباره زيديه و تحولات فکری آن مذهب در يمن داشت و بيشتر مشی نشوان حميري را می پسنديد تا مذهب زيدی سادات يمنی را و در راس همه المنصور بالله عبد الله بن حمزه. طبعا اين امر به تحولات سياسی و مذهبی يمن در دويست ساله اخير باز می گردد. الأکوع از همين نقطه نظر هم اهميت ويژه ای به الهمداني، مورخ سده سوم و اوائل سده چهارم و صاحب کتابهای الاکليل و صفة جزيرة العرب می داد و اين امر البته برای دانشمند مورخی همانند او که در صدد تاريخ نگاری هويت يمنی در دوران اسلامی بود، کاملا طبيعی می نمود و می کوشيد نوعی استقلال فرهنگی برای يمن در سده های ميانه در نظر گيرد و در اين ميان مباحث کهن قحطانی / عدنانی کاملا جای خود را پيدا می کرد. به هر حال رويکرد ويژه او به تاريخ فرهنگی و اجتماعی يمن موجب می شد که انتقاداتی ويژه به تاريخ امامت زيدی در يمن داشته باشد. از ديگر سو، وی متأثر از جريان سنتگرای زيدی يمن که برخاسته از مشی کسانی چون شوکاني، مقبلي و محمد بن اسماعيل الصنعاني بود و نسب به محمد بن ابراهيم الوزير صاحب کتاب العواصم والقواصم می برد بود و تفکری در چارچوب سلفی گری اجتهادی و متمايل به حديث گرايی سنی را به عنوان الگوی عقيدتی شايسته می دانست و تحت تأثير شوکانی نگرشی انتقادی و در عين حال توأم با تأثير پذيری از مذهب زيدی و به ويژه جنبه های تمدنی و فرهنگی اين مذهب را انعکاس می داد و طبعا به جنبه های کلامی و معتزلی زيديه چندان تمايلی نداشت. الأکوع در عين حال که به تاريخ زيديه در يمن و به ويژه در صنعاء و شهرهای زيدی نشين يمن توجه کافی مبذول می کرد، در عين حال به تاريخ فرهنگی شافعيان يمن و شهرهای اصالتا سنی يمن توجه نشان می داد و پاره ای از مطالعات او به اين موضوع اختصاص يافته بود. در اينجا فهرستی از آثار او را ارائه می دهيم:
أئمة العلم المجتهدون في اليمن
أعراف وتقاليد حكَّام اليمن في العصر الإسلامي
الإمام محمد بن إبراهيم الوزير وكتابه العواصم والقواصم
الأمثال اليمانية
تاريخ أعلام آل الأكوع
الدولة الرسولية في اليمن
الزيدية: نشأتها ومعتقداتها
سدود اليمن، أبرز مظاهر حضارتها القديمة
مخاليف اليمن
المدارس الإسلامية في اليمن
نشوان بن سعيد الحميري، والصِّراع الفكري والسياسي والمذهبي في عصره
هِجَر العلم ومعاقله في اليمن
البلدان اليمانية عند ياقوت